________________
૧૩૪
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું? આરાધનાથી આપણી વૃત્તિઓમાં શું પરિવર્તન આવ્યું? આપણી સ્વાર્થવૃત્તિ મોળી પડી? મૈત્રાદિભાવો કેટલા સ્થિર થયા? આપણો મોહ કેટલો ઘટયો? ધન-સ્વજન-દેહાદિ પ્રત્યે નિર્મમતા કેટલી આવી? અને, જેને આનંદઘનજી મહારાજે “સેવન કારણ પહેલી ભૂમિકા ગણાવી છે તે અભય-અષ-અખેદ આપણા જીવનવ્યવહારમાં વિકસ્યાં? કે એ બધી ધર્મપ્રવૃત્તિ પછીયે જીવન પૂર્વવત્ ભય, દ્વેષ, ઇર્ષા, અસૂયા, દીનતા, અશાંતિ અને તૃષ્ણાનો જ શિકાર રહ્યું છે? વ્યવહારશુદ્ધિ, ચિત્તપ્રસાદ, સમત્વ અને આત્મતૃપ્તિ જેવી આત્મસાત્ શું હજુયે આપણને હાથતાળી આપી રહી છે?
આત્મવિકાસને વાસ્તવમાં ચિત્તશુદ્ધિ સાથે સંબંધ છે. માટે આપણી ધર્મપ્રવૃત્તિને વૃત્તિની સુધારણાનું ધ્યેય હોવું જોઇએ, વૃત્તિ સુધરતાં પ્રવૃત્તિનું પરિવર્તન તેની પાછળ સ્વયં થવાનું જ. નિયમ છે કે “રુચિ અનુયાયી વીર્ય', અર્થાત્ જ્યાં આપણી રુચિ ત્યાં આપણો પુરુષાર્થ થવાનો. વૃત્તિનું શોધન
પ્રવૃત્તિ બદલવા છતાં જો રુચિ એ જ રહી–વૃત્તિમાં કંઈ સુધારો ન થયો–તો દેખીતી સારી ધર્મપ્રવૃત્તિમાં પણ એ વૃત્તિ પોતાનો ભાગ ભજવ્યા વિના નહિ રહે. માટે ધર્મનાં બાહ્ય અનુષ્ઠાનોની સાથે સાથે આપણા ચિત્તનું શોધન કરતા રહેવું આવશ્યક છે. ચિત્તનું શોધન એટલે તેમાં ઊઠતી વૃત્તિઓનું શોધન. એટલે કે ચિત્તમાં ઊઠતા વિચાર-વૃત્તિસંકલ્પમાં સ્વાર્થ, ઇન્દ્રિયજન્ય સુખોપભોગની કામના, દેહાત્મભાવ, અહ-મમની સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ વાસના આદિનું અવલોકન, પૃથક્કરણ અને વિસર્જન.
પોતાની જાત ઉપરનો રાગ વિવિધ સ્વરૂપો ધારણ કરીને આવે છે, ધર્મપ્રચાર અને શાસન-પ્રભાવનાનાં મોહક મહોરાં ઓઢીને દાન, સંઘયાત્રા કે ધર્મોપદેશ જેવાં દેખીતાં કેવળ લોકહિતાર્થનાં કાર્યો દ્વારા પણ અહે પોતાની પુષ્ટિ માટે મથે છે. પ્રવચન-પ્રભાવનાના પવિત્ર નામની ઓથે રહી, અહં મુમુક્ષુને ભ્રમમાં નાખી દઈ તેને પથભ્રષ્ટ કરી દે છે. તકતીઓ, ઉજમણાં, પૂજનો, સન્માન-સમારંભો આદિ દ્વારા મોહ પોતાની જાળ પાથરે છે. જે તપ-જપ કરીને અહંકાર ઘટાડવાનો છે, તે તપ-જપ કરીને એ
