________________
૧૩૧
આપણી ધર્મપ્રવૃત્તિનું લક્ષ્ય દૃષ્ટિરાગ, દ્રવ્યસમકિત અને પારમાર્થિક સમ્યગ્દર્શન
મુમુક્ષુ અશ્રદ્ધામાંથી બહાર આવ્યો હોય–તે નાસ્તિક ન હોય—એટલું જ પૂરતું નથી; દૃષ્ટિરાગના વમળમાંથી પણ તેણે બહાર નીકળવું જરૂરી છે. આ માટે દૃષ્ટિરાગ, સુદેવ-સુગુરુ-સુધર્મની શ્રદ્ધારૂપ દ્રવ્યસમકિત અને પારમાર્થિક સમ્યગ્દર્શન–એ ત્રણ વચ્ચેની ભેદરેખાનો પરિચય તેને હોવો જોઈએ.
પોતાના મત–પંથ-સંપ્રદાયની સાથે જોડાયેલ વ્યક્તિ કે વિચારના ગુણદોષ જોયા-જાણ્યા વિના, કેવળ સાંપ્રદાયિક મમત્વથી દોરવાઈ જઈ, તેની પ્રત્યે આંધળો અનુરાગ રાખી તેના ગુણગાન-સેવા-ભકિતમાં તત્પર રહેવું અને પોતાના મત-પંથ-સંપ્રદાય બહારની વ્યકિત કે વિચાર પ્રત્યે કેષ, અરુચિ, અનાદર દાખવવાં એ દૃષ્ટિરાગનાં લક્ષણ છે. 1 સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મની શ્રદ્ધારૂપ દ્રવ્ય સમકિત આનાથી જુદી ચીજ છે. એ શ્રદ્ધા ત્યાં સંભવે જ્યાં ઉપાય તરીકે વીતરાગની પ્રતિષ્ઠા અંતરમાં હોય, નિરાશસભાવે જિનાજ્ઞા આરાધવાની રુચિ હોય અર્થાત્ પૂર્ણજ્ઞાની અને વીતરાગ મહાપુરુષોએ ચીંધેલ મોક્ષમાર્ગ અને સદાચારમાં ઉપાદેય-બુદ્ધિ હોય, આત્મજ્ઞાની નિર્ગસ્થ ગુરુઓ પ્રત્યે ભકિત, નિષ્ઠા હોય મોક્ષમાર્ગમાં તેમનું માર્ગદર્શન માન્ય હોય, અને જીવનધ્યેય તરીકે વીતરાગનું અવલંબન સ્વીકારી આત્મવિશુદ્ધિ કાજે યથાશકિત પ્રયત્ન કરાતો હોય. આત્મવિકાસની તળેટીમાં રહેલ આત્માઓ પણ ઉપર્યુક્ત શ્રદ્ધાનાં સહારે ઉત્તરોત્તર અધિક આત્મવિકાસ સાધી સ્વાનુભૂતિરૂપ પારમાર્થિક સમ્યગ્દર્શન પામી શકતા હોવાથી, કારણમાં કાર્યનો આરોપ કરીને, આ શ્રદ્ધાને જૈન પરિભાષામાં દ્રવ્ય-સમકિત યાને દ્રવ્ય સમ્યગ્દર્શન તરીકે ઓળખાવાય છે. .
ઉપર્યુકત શ્રદ્ધાના અવલંબને ક્રમશ: આંતરિક નિર્મળતા વધતાં વિષયકષાયનો વેગ મંદ પડે ખોટા અભિનિવેશો અને કદાગ્રહો છૂટી જાય, નિરાગ્રહ વૃત્તિ અને ગુણગ્રાહી મધ્યસ્થ બુદ્ધિનો ઉદય થાય, પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ તરફ સાધકની દૃષ્ટિ જાય–તેને ભાન થાય કે હર્ષ-શોક, સુખ-દુ:ખ, રાગ-દ્વેષ અને વિકલ્પમાત્રથી પર નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ જ્ઞાન અને આનંદ એ જ મારું અસલી સ્વરૂપ છે, અને એ બૌદ્ધિક ભાન
