________________
૧૧૪
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું? ભૂમિકાએ રહેલ ઉપલી ભૂમિકાને સમજી ન શકવાથી તેને અન્યાય કરી બેસે છે- પોતાની દૃષ્ટિની યથાર્થતાના આવેશમાં, સદ્દષ્ટિસંપન્ન મહાપુરુષોને પણ તે ભ્રાંત કહીને ઉવેખી કાઢે છે.
માટે, દાર્શનિક વિવાદથી દૂર રહી, પોતાની વર્તમાન ભૂમિકાએ જેના વચનમાં પોતાને શ્રદ્ધા બેસતી હોય એનું માર્ગદર્શન સ્વીકારી, વ્યવહારમાં આગળ વધવા જે ખંત અને ચીવટથી માણસ પ્રયત્ન કરે છે તેવી જ નિષ્ઠાપૂર્વક આત્મોન્નતિના માર્ગે પ્રયત્ન – એટલે કે તે ભૂમિકાએ જે સત્ય પોતાને સમજાયું હોય તેને જીવનમાં વણવાનો પ્રયાસ - અનેકાન્ત દૃષ્ટિ ખુલ્લી રાખી (કશા પણ આગ્રહમાં પડ્યા વિના), કરતા રહેવાથી સમય જતાં સત્ય બે ને બે ચાર જેવું સ્પષ્ટ દેખાઈ જાય છે. આવરણ ખસતાં જ્ઞાન આત્મામાંથી જ પ્રગટે છે અને એક પલકારામાં આપણે સાવ નિ:શંક બની જઈએ છીએ.
કોઈ દાર્શનિક માન્યતા, કોરી બહુશ્રુતતા કે દાર્શનિક પટુતા ઉપર આત્મોન્નતિ અવલંબિત નથી. પરંતુ તત્ત્વભૂત સમજણનો દૃઢતાપૂર્વક અમલ કરવામાં જીવનનું સાર્થક્ય સમાયેલું છે. વિશિષ્ટ શાસ્ત્રજ્ઞાન કે બુદ્ધિપ્રતિભા વિનાના માષતુષ મુનિ રાગ-દ્વેષ ન કરવાની એક શિખામણને વળગી રહી, તેને જીવનમાં ઉતારી ઝપાટામાં તરી ગયા છે. જ્યારે મોટા મોટા પંડિતો, બહુશ્રુતો, ખંડન-મંડનના આટાપાટા ખેલવામાં અતિનિપુણ વાદીઓ અને પૂર્વધરો સુધ્ધાં તત્ત્વદૃષ્ટિને સ્પર્શવામાં અસમર્થ રહી ભવચક્રમાંથી બહાર નીકળી શક્યા નથી. ' '
માટે, સાધકે કોઇની માન્યતાના નિષેધ-પ્રતિષધમાં પડ્યા વિના, પોતાની દૃષ્ટિ વિશદ-વિમળ કરવાના અને પોતાની આંતરપ્રકૃતિ ઉપર પ્રભુત્વ મેળવવાના પ્રયાસમાં લાગી જવું એ તેના હિતમાં છે. સાધકની સમસ્ત ધર્મપ્રવૃત્તિનું લક્ષ્ય
ખંડન-મંડનના બૌદ્ધિક આટાપાટા ખેલવાની કુશળતા એ શેતરંજની રમતની કુશળતા જેવી છે, તે ક્ષણિક આનંદ આપે છે પણ તેમાં આધ્યા
ગણિતના અસ્તિત્વ વિશેના તેના અજ્ઞાનની અપેક્ષાએ તેનું એ કથન એની દૃષ્ટિએ સાચું છે.
