________________
૧૧૮
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું?
આત્મામાં વિકસે છે, જે બીજાઓ સાથેના તેના વ્યવહારમાં સ્નેહ, પ્રેમ, કરુણા, ક્ષમા સ્વરૂપે વ્યક્ત થાય છે. તે આત્મા કોઈનો તિરસ્કાર કરતો નથી, દીન-દુખિયાંની જેમ પાપી મનુષ્યો પ્રત્યે પણ તેના અંત:કરણમાં કરુણાનો પ્રવાહ વહેતો થઈ જાય છે. પાપીને જોઈને તે દ્વેષ, ધૃણા, તિરસ્કાર કે ઉપહાસ કરતો નથી, પરંતુ નિ:સીમ પ્રેમથી તેના કલ્યાણની ભાવના રાખે છે. પોતા કરતાં હીન ગુણી પ્રત્યે અંતરમાં જો દ્વેષ જાગતો હોય તો સમજવું રહ્યું કે હજુ ધર્મનો અંકુર આપણી હૃદયભૂમિમાં પાંગર્યો નથી. એ સ્થિતિમાં જે કાંઈ ધર્માનુષ્ઠાન કરાતું હોય તેને શાસ્ત્રકારો ‘તુચ્છ દ્રવ્યક્રિયા’ તરીકે જ ઓળખાવે છે.૨૬
અંતરમાંથી દોષો હટે એટલે ભાવ-ઐશ્વર્યની પ્રાપ્તિ અર્થાત્ હૃદયના ગુણોની વૃદ્ધિ સ્વયં થાય જ. સૌજન્ય, ઔદાર્ય, દાક્ષિણ્ય—અન્યના ફાર્યમાં સહાયભૂત થવાની તત્પરતા—પરાર્થવૃત્તિ, પરમત-સહિષ્ણુતા, સંતોષ, સદાચાર, પાપપ્રવૃત્તિ પ્રત્યે અરુચિ આદિ સદ્ગુણોનો વિકાસ આત્મામાં ધર્મનાં પગરણ થયાં હોવાની બીજી એંધાણી છે.
ધર્મની સાથે આવતી ત્રીજી. વસ્તુ છે .લોકપ્રિયતા. અહીં પ્રશ્ન એ ઊઠે કે ‘આ કલિયુગમાં ધર્મી આત્મા લોકપ્રિય બને એ સંભાવના અલ્પ ગણાય. આ યુગ તો અર્થપ્રધાનયુગ છે, લોકોને ધર્મ ગમતો નથી. આ યુગમાં પૈસો જ પ્રતિષ્ઠા પામે છે. આથી ધર્મી જીવ પ્રત્યે લોકોનું વલણ વર્તમાનકાળે વિપરીત હોય એ શું સ્વાભાવિક નથી ?” એ ખરું કે વર્તમાનકાળમાં બહોળો જનસમૂહ સાચા ધર્મથી વિમુખ છે, પણ માનવ આત્મા અંતરના ઊંડાણમાં તો દૈવી સદ્ગુણોને આવકારે જ છે. તે પોતે એનું આચરણ ન કરી શકતો હોય—ન કરતો હોય—પણ એ સદ્ગુણો પ્રત્યે એના હૈયામાં તો આદર જ રહે છે. ધર્મની ટીકા, નિંદા, દ્વેષ કરવા એ પ્રેરાય છે તેની પૃષ્ઠભૂમાં ડોકિયું કરીશું તો જણાશે કે ધર્મ પ્રત્યેની નહિ પણ નિષ્પ્રાણ ધર્માનુષ્ઠાનોની સમાજમાં થતી બોલબાલા પ્રત્યેની અરુચિ અને ‘ધર્માત્મા’ની છાપ ધરાવતી વ્યક્તિઓનાં અપકૃત્યોનો મોટો ફાળો એમાં હોય છે. જે માણસ ખરેખર ધર્મનિષ્ઠ હોય તે સદાચારી હોય છે, કોઈને પણ લેશમાત્ર પીડા-દુ:ખ થાય તેવાં કાર્યોથી તે દૂર રહેતો હોય છે અને બીજાઓની સાથે પ્રેમ, સહાનુભૂતિ અને ઔદાર્યપૂર્ણ વ્યવહાર કરતો હોય છે; આથી, તે સૌને પ્રિય થઈ પડે છે.
