________________
૮૨
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું?
ચર્ચા કરતાં સ્પષ્ટતા કરી છે કે “ઉપકાર ક્ષમા, અપકાર ક્ષમા, વિપાક ક્ષમા, વચન - ક્ષમા અને ધર્મોત્તર ક્ષમા આ પાંચમાંની ત્રણ સાપેક્ષ છે, લૌકિક છે છેલ્લી બે–જે નિરપેક્ષ અને લોકોત્તર છે તે—મુનિને હોય.”૨૩ એ જ રીતે આર્જવ (સરળતા, નિર્દભતા), માર્દવ, (મૃદુતા, નમ્રતા) અને મુકિત (નિર્લોભતા) પણ પાંચ ભેદે છે; તેમાં પણ પૂર્વોક્ત ન્યાયે મુનિને છેલ્લા બે પ્રકાર હોય.૨૪ પ્રથમની ત્રણ ક્ષમામાં ફળ ઉપર દૃષ્ટિ છે–તે ભય કે લોભ પ્રેરિત છે—માટે તેને સાપેક્ષ અને લૌકિક કહી. છેલ્લી બે ક્ષમા નિરપેક્ષ છે, નિષ્કામ છે–તેમાં ફળ ઉપર નજર નથી, આ વચનોનું તાત્પર્ય એ છે કે વિકાર અને વાસનાઓથી મુક્ત થવાની ઇચ્છાથી પ્રેરિત ધર્માનુષ્ઠાન કે સદાચારનું પાલન જ લોકોત્તર યાને મુકિતસાધક છે.
માત્ર અન્ય દર્શનોનાં જ ક્રિયાકાંડ નહિ પણ જૈનધર્મનિર્દિષ્ટ અનુષ્ઠાન પણ જો કોઈ ભૌતિક લાભ મેળવવાના કે નુકસાન નિવારવાના હેતુથી થતાં હોય તો તે લૌકિક જ રહે છે. એનાથી મોક્ષપ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી, કારણ કે એની નાભિમાં આસક્તિ જ તંબુ તાણીને પડી હોય છે.
શાસ્ત્રકારોએ ધર્માનુષ્ઠાનોનું વર્ગીકરણ એક અન્ય પ્રકારે પણ કર્યું છે. ૨૫ તે પણ આ વાતને પુષ્ટિ આપે છે. અહીં આપણે એ પૃથક્કરણ પણ જોઈ લઈએ: *
૧. સંમૂચ્છિમ ક્રિયા-પ્રયોજન કે લક્ષ્યના કોઈ વિચાર વિના, ગતાનુગતિકતાથી, રૂઢિવશ બેધ્યાનપણે થતી ક્રિયા. શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં એને અનનુષ્ઠાન પણ કહે છે.
૨. વિષ-ક્રિયા-પૈસો, પદ, પ્રતિષ્ઠા, સંતતિ, સિદ્ધિ કે કીર્તિ આદિ કોઈ ઐહિક કામનાથી થતાં ધાર્મિક અનુષ્ઠાન કે ‘યોગસાધના.'
૩. ગરાનુષ્ઠાન–જેમાં આ લોક સંબંધી કોઇ અપેક્ષા ભલે ન હોય, પણ પરલોકમાં ઇન્દ્રનું પદ, અપ્સરાઓનો ઉપભોગ, દિવ્ય ઐશ્વર્યાદિની ઝંખના રહેલી હોય તેવી ધર્મપ્રવૃત્તિ.
શુદ્ધ અંત:કરણ જ ધર્મના પ્રાણ સ્વરૂપ છે. વિષ તથા ગર અનુષ્ઠાનમાં તો ચિત્ત જ તૃણાથી ખરડાયેલું હોવાથી એ ધર્માનુષ્ઠાન નિપ્રાણ બની જાય છે.
: ૪. તદ્ધતુ-મોક્ષપ્રાપ્તિના જ એક માત્ર હેતુને નજર સામે રાખીને થતું અનુષ્ઠાન કે સાધના આ કોટિમાં આવે.
૫. અમૃત અનુષ્ઠાન–‘વિભાવદશાથી હટીને સ્વરૂપમાં કરવા માટે શ્રી જિનેશ્વર દેવોએ અર્થાત્ પૂર્ણજ્ઞાનીઓએ બતાવેલ આ અનુષ્ઠાન છે એવા સ્પષ્ટ બોધની સાથે જેમાં અંતરનો ઉમળકો-હર્ષોલ્લાસ એવો હોય કે એ ક્રિયા કરતાં શરીરે રોમાંચ અનુભવાય કે હર્ષાશ્રુની ધારા વહી ઊઠે તેવું અનુષ્ઠાન. એવું અનુષ્ઠાન અવશ્ય ભવપાર ઉતારે છે-અમરતા અર્પે છે, તેથી તેને અમૃત અનુષ્ઠાન કહ્યું છે.
આમાંના પ્રથમ ત્રણ પ્રકારો ધર્મનો માત્ર આભાસ જ જન્માવે છે માટે તે વર્ય ગણ્યા છે અને તદ્ધતુ તથા અમૃત અનુષ્ઠાનને જ મોક્ષસાધક યાને લોકોત્તર કહ્યા છે. ઈહલૌકિક કે પારલૌકિક આકાંક્ષાથી પ્રેરિત ધર્મપ્રવૃત્તિની મોક્ષસાધન તરીકેની વ્યર્થતા અર્થાત્ તેની લૌકિકતા આ વર્ગીકરણમાં પણ સ્પષ્ટ ઊપસી આવે છે.
