Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ titthayara bhAvaNA - muni zrI praNamyasAgara jI mahArAja
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarbhAvanA - prastAvanA bhAva jIva-ajIva pratyeka padArtha meM pAye jAte haiM kintu bhAvanA mAtra jIva meM hI pAI jAtI hai| 'bhAva pradhAna' jainadarzana meM pratyeka kriyA bhAva ke sAtha jur3I hai| 'bhAvanA bhavanAzinI' kahI hai| isase spaSTa hai ki bhAva aura bhAvanA meM antara hai| jIva ke sAtha hamezA rahane vAle audayika Adi pA~ca bhAva haiN| ye sAmAnya bhAva haiN| bhAvanA jIva kI puruSArthazIlatA kA dyotaka hai| dharma, artha, kAma aura mokSa cAroM hI puruSArtha bhAvanA para AdhArita haiN| kisI bhI puruSArtha ko karane se pahale jo cintana, manana aura tIvra icchA utpanna hotI hai vahI bhAvanA hai| arihanta tIrthaMkaroM ke dvArA Age bar3hane vAlA 'jinazAsana' usa jIva kI pUrva janma meM bhAI huI tIvra bhAvanAoM kA phala hai| viziSTa puNya aura pApa prakRti kA bandha jIva kI viziSTa bhAvanAoM se hotA hai sAmAnya bhAvoM se nahIM / bhAvanA zubha-azubha donoM prakAra kI hotI hai| atyanta zubha bhAvanA kA phala tIrthaMkara prakRti kA baMdha kahA hai| siddhAnta kI dRSTi se isa tIrthaMkara prakRti ko bAMdhane vAlA jIva asaMyata samyagdRSTi se lekara apUrvakaraNa guNasthAnavartI upazAmaka aura kSapaka jIva taka hote haiN| apUrvakaraNa guNasthAna ke saMkhyAta bahubhAga ke vyatIta ho jAne para tIrthaMkara prakRti kA bandha vyucchinna ho jAtA hai| isa tIrthaMkara karma prakRti ke bandha ke lie bAhya sahayogI kAraNa kevalI yA zrutakevalI kA pAdamUla hai| isake atirikta antaraGga kAraNa solahakAraNa bhAvanA haiM / SaTkhaNDAgama sUtra meM kahA hai ki 'tattha imehi solasehi kAraNehi jIvA titthayara NAmagodakammaM baMdhaMti / ' dha. pu. 8 sUtra 40 arthAt vahA~ ina solaha kAraNoM se jIva tIrthaMkara nAma gotra karma kA baMdha karate haiN| mukhya puruSArthagamya bhAvAtmaka antaraGga kAraNa to solaha bhAvanA haiM / kevali dvika kA sAnnidhya to sAmAnya kAraNa hai isalie usakA kathana sUtra grantha meM nahIM kahA hai| tattvArtha sUtra meM bhI ina solaha kAraNa bhAvanAoM ko tIrthaMkara baMdha kA kAraNa kahA hai| kevalI dvika kA sAnnidhya sAmAnya kAraNa hai, isalie anvaya-vyatireka sambandha kA abhAva hone se usakA yahA~ kathana nahIM hai| solahakAraNa bhAvanAe~ jo tattvArtha sUtra ke chaThaveM adhyAya meM varNita haiM unhIM kA jana sAmAnya meM pracalana pravAhamAna hai| SaTkhaNDAgama sUtroM meM bhI una solaha kAraNa bhAvanAoM kA varNana hai| AcArya umAsvAmI jI se bhI prAcIna AcArya bhUtabalI dvArA racita una bhAvanAoM ke krama aura nAma meM kucha antara hai / yaha antara jAnane ke lie yahA~ prAkRta aura saMskRta donoM mUla granthoM ke nAma, krama meM kyA antara hai? yaha eka sAtha tulanAtmaka rIti se dekhate haiM / -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ solahakAraNa bhAvanAoM ke nAma evaM krama SaTakhaNDAgama sUtra meM (prAkRta) tattvArtha sUtra meM (saMskRta) 1. darzanavizuddhatA 2. vinaya sampannatA 3. zIlavratoM meM niraticAratA 4. chaha AvazyakoM meM aparihInatA 5.kSaNa-lava-pratibodhanatA 6. labdhi saMvega sampannatA 7. yathAzakti tathA tapa 8. sAdhuoM kI prAsuka parityAgatA 9. sAdhuoM kI samAdhi saMdhAraNatA 10. sAdhuoM kI vaiyAvRtya yogayuktatA 11.arahanta bhakti 12. bahuzruta bhakti 13. pravacana bhakti 14. pravacana vatsalatA 15. pravacana prabhAvanA 16. abhIkSNa-abhIkSNa jJAnopayogayuktatA 1. darzanavizuddhi 2. vinaya sampannatA 3. zIla, vratoM meM anaticAra 4. abhIkSNa jJAnopayoga 5.abhIkSNa saMvega 6.zaktitaH tyAga 7. zaktitaH tapa 8. sAdhu samAdhi 9. vaiyAvRtyakaraNa 10.arhadbhakti 11. AcArya bhakti 12. bahuzruta bhakti 13. pravacanabhakti 14. Avazyaka aparihANi 15. mArga prabhAvanA 16. pravacana vatsalatva isa taraha hama dekhate haiM ki cauthI bhAvanA se krama evaM nAma meM antara dikhane lagatA hai| SaTkhaNDAgama sUtra meM kucha nAma hI bhinna dikhate haiM, inakA artha zrIdhavalA TIkA meM jo likhA hai usI ko yahA~ mAtra likhate haiM 5.kSaNa-lava-pratibodhanatA- kSaNa aura lava ye kAla vizeSa ke nAma haiN| samyagdarzana, jJAna, vrata aura zIla guNoM ko ujjavala karane, mala ko dhone athavA jalAne kA nAma pratibodhana aura isake bhAva kA nAma pratibodhanatA hai| pratyeka kSaNa yA lava meM hone vAle pratibodha ko kSaNa-lava-pratibuddhatA kahA jAtA hai| 6. labdhi saMvega sampannatA- samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra meM jo jIva kA samAgama hotA hai use labdhi kahate haiN| harSa aura santoSa kA nAma saMvega hai| labdhi se yA labdhi meM saMvega kA nAma labdhi saMvega aura usakI sampannatA kA artha samprApti hai| 8. sAdhuoM kI prAsuka parityAgatA- sAdhuoM ke dvArA vihita prAsuka arthAt niravadya jJAna-darzana Adika ke tyAga se tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai| vizeSa- chaThavIM bhAvanA kI dUsarI gAthA meM dekheN|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zeSa bhAvanA ke nAma vahIM haiM jo kiJcit mAtra antara ke sAtha haiM kintu unakA krama Age-pIche hai| labdhi saMvega sampannatA kI tulanA abhIkSNa saMvega se, sAdhuoM kI prAsuka parityAgatA kI tulanA zaktita: tyAga se, pravacana prabhAvanA kI samAnatA mArga prabhAvanA se karane meM koI bAdhA nahIM hai| viziSTa antara eka mAtra yaha pratibhAsita hotA hai ki SaTkhaNDAgama sUtra meM ' AcArya bhakti' nahIM hai kintu eka naI bhAvanA ' kSaNa- lava pratibodhanatA' hai / eka aura viziSTa tathya yaha hai ki SaTkhaNDAgama sUtroM meM bhAvanAoM ke nAma ke anta meM 'tA' pratyaya kA prayoga kiyA hai / yaha 'tA' pratyaya usa saMjJA ke bhAva pakSa para jora DAlatA hai / tattvArtha sUtra meM mAtra 'vinaya sampannatA' ke sAtha 'tA' pratyaya kA prayoga hai aura 'pravacana vatsalatva' meM 'tva' pratyaya kA prayoga hai| yaha 'tva' pratyaya bhI 'tA' pratyaya kI taraha bhAva artha meM prayukta hotA hai / SaTkhaNDAgama sUtra meM abhIkSNa jJAnopayoga kI jagaha abhIkSNa- abhIkSNa jJAnopayoga nAma bhI apanI viziSTatA rakhatA hai| isI taraha mArga prabhAvanA kI jagaha pravacana prabhAvanA nAma diyA hai| isakA artha dhavalA TIkA meM isa taraha hai 'AgamArtha kA nAma pravacana hai| usake varNajanana arthAt kIrti vistAra yA vRddhi karane ko pravacana kI prabhAvanA aura usake bhAva ko pravacana prabhAvanatA kahate haiM / ' isa donoM paramparAoM ko dekhate hue sarvatra pracalita aura mAnya paramparA rUpa se jo bhAvanAe~ tattvArtha sUtra meM varNita haiM, unhIM ke anusAra isa grantha meM prAkRta bhASA meM krama rakhA hai| mAtra 'zaktita: tyAga' bhAvanA kA nAma 'pAsuga pariccAgadA' arthAt prAsuka parityAga bhAvanA nAma diyA hai, tAki SaTkhaNDAgama sUtra kI paramparA kA samAveza bhI ho jAya aura bhavya janoM ko yaha paramparA bhI jJAta ho / jaise bAraha bhAvanAoM para 'vArasANuvekkhA' grantha hai usI taraha solahakAraNa bhAvanA para koI bhI grantha abhI taka dekhane meM nahIM AyA / ina solahakAraNa bhAvanA kI jainadarzana meM bahuta mahattA hai isI vicAra se apanI AtmA ko saMskArita karane ke lie aura bhavya jIvoM ke hita ko bhI dhyAna meM rakhate hue 'prAkRta bhASA' meM gAthA rUpa meM yaha grantha likhane kA atipuNya saMyoga se yaha kArya huA hai| samyagdRSTi puruSoM dvArA trepana kriyAoM kA pAlana kiyA jAtA hai| ye kriyAe~ AdipurANa meM vistRta rUpa se kahI haiN| inhIM kriyAoM meM chabbIsavIM tIrthakRdbhAvanA nAma kI kriyA hai / isa kriyA kA saMskAra bhI buddhipUrvaka bhAvanA karake apanI AtmA para DAlA jAtA hai / tato'dhItAkhilAcAraH zAstrAdizrutavistaraH / vizuddhAcaraNo'bhyasyet tIrthakRttvasya bhAvanAm // 38 / 164 sA tu SoDazadhA''mnAtA mhaabhyudysaadhinii| samyagdarzanazuddhyAdilakSaNA prAkprapaJcitA // 165
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt 'jisane samasta AcAra zAstra kA adhyayana kiyA hai tathA anya zAstroM ke adhyayana se jisane samasta zrutajJAna kA vistAra prApta kiyA hai aura jisakA AcaraNa vizuddha hai aisA sAdhu tIrthaMkara pada kI bhAvanAoM kA abhyAsa kre| samyagdarzana kI vizuddhi rakhanA Adi jisake lakSaNa haiM, jo mahAn aizvarya ko dene vAlI haiM tathA pahale jinakA vistAra ke sAtha varNana kiyA jA cukA hai, aisI bhAvanAe~ solaha mAnI gayI haiN| yaha chabbIsavIM(26vIM) tIrthakRdbhAvanA nAma kI kriyA hai|' isa taraha yaha grantha isa kriyA kA saMskAra DAlane meM sabhI bhavya jIvoM ko sahayogI bane isI bhAvanA se 'titthayara bhAvaNA' nAma se yaha grantha prAkRta kI 130 gAthAoM aura hindI vyAkhyA ke sAtha likhA gayA hai| padyAnuvAda aura anvayArtha karake isako paripUrNa sugama banAne kA prayAsa kiyA hai| mA~ jinavANI kI prasannatA meM yadi yaha kRti sAdhaka bana sakI to yaha nanhA putra apanA jIvana saphala anubhava kregaa| AcArya parameSThI zrI vidyAsAgara kI kI caraNa sevA se yat kiJcit jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama huA aura cAritramohanIya kI tIna caukaDI ke anudaya se jo saMyama labdhisthAna prApta hue haiM usI jJAna aura saMyama kA yaha paripAka gurudeva ke caraNoM meM hI samarpita hai| muni praNamyasAgara barelA grISmayoga 31 maI 2012
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. sammatta visohi 2. viNaya bhAvaNA 3. NiradiyAra sIlabhAvaNA 4. NANa bhAvaNA 5. saMvega bhAvaNA 6. tavo bhAvaNA 7. pAsuka pariccAgadA 8. sAhu samAhi bhAvaNA 9. vejjAvacca bhAvaNA 10. arihaMta bhattI 11. Airiya bhattI 12. bahusudabhattI 13. pavayaNa bhattI 14. AvassyAparihINa bhAvaNA 15. maggapahAvaNa 16. pavayaNa vacchalatta bhAvaNA anukramaNikA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ titthayara bhAvaNA 1. sammatta-visohI titthayaraM kevaliyaM paNamiya sirasA visuddhbhaavenn| titthayaraM bhAvemi hu appa visohi kAraNaTuM y||1|| tIrthaMkara kevalI bhagavana ko hAtha jor3akara jhukakara ke mana se, tana se aura vacana se bhAva zuddhi ko rakha kara ke| maiM praNAma karatA hU~ nita hI aura unhIM ko dhyAtA hU~ Atma vizuddhi bar3he hamArI bhAva yahI mana lAtA huuN||1|| anvayArtha : [visuddhabhAveNa ] vizuddha bhAva se [ titthayaraM kevaliyaM] tIrthaMkara kevalI ko [ sirasA ] zira se [paNamiya] praNAma karake [ha] nizcaya se [titthayaraM] tIrthaMkara ke svarUpa kI [appavisohi kAraNaTuM ya] AtmA kI vizuddhi ke lie [ bhAvemi ] maiM bhAvanA karatA huuN| bhAvArtha : AtmA meM puNya ke saMyoga se jitanI vizuddhi hai usI vizuddhi ke bhAva se maiM zira jhukAkara tIrthaMkara kevalI ko namaskAra karatA hU~ aura AtmA kI vizuddhi ke lie tIrthaMkara kI bhAvanA karatA huuN| yahA~ tIrthaMkara kI bhAvanA se aisA nahIM samajhanA ki tIrthaMkara ke pada kI bhAvanA kara rahA hU~ kintu una tIrthaMkara ke svarUpa, unakI mahimA ko apane smaraNa meM lAkara unakI bhAvanA karatA hU~ , yaha abhiprAya jaannaa| una tIrthaMkara ke svarUpa kA cintana karanA, unake atizayoM ko bhAnA, unake divya svarUpa ko mana meM lAnA yaha AtmA kI vizuddhi meM kAraNa hai| AtmA kI vizuddhi tIrthaMkara kevalI ko punaH punaH namaskAra karane se adhikAdhika hotI hai| isI se samyaktva kI vizuddhi bar3hatI hai| nandIzvara bhakti meM AcArya pUjyapAda deva ne jo atizayoM kA varNana kiyA hai, usakI bhAvanA yA anyatra grantha se, stuti ke mAdhyama se tIrthaMkara ko mana se sparza karanA, unakI bhakti, guNAnuvAda meM rAga ko bar3hAnA samyaktva ko vizuddha banAtA hai| vaise to sAmAnya kevalI, mUka kevalI Adi kevalI bhagavAna ke sAta prakAra haiM, para una sabhI meM tIrthaMkara kevalI hI atizaya mahimAvAna aura tIrtha pravartaka hone se mahAn upakArI hote haiM tathA samavazaraNa meM unake divya svarUpa kA darzana mAtra hI asaMkhyAta bhavyoM ke kalyANa kA eka nimitta banatA hai isalie yahA~ mukhya rUpa se tIrthaMkara kevalI ko namaskAra karake unakI hI bhAvanA kI hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ he Atman ! bhAvanA kA mahattva jJAna se jyAdA hai| jJAna eka sAtha saba kucha pA jAnA cAhatA hai| bhAvanA dhIredhIre zakti arjita karate hue saba pA jAtI hai| jJAna se kabhI bhI tIrthaMkara pada nahIM mila sakatA hai, bhAvanA se hI tIrthaMkara pada kI prApti hotI hai| jJAna meM sirpha kArya dikhatA hai kintu bhAvanA se guNavattA AtI hai| pASANa se bhagavAna kI mUrti banAne ke lie jJAna kI AvazyakatA hai| pASANa ko samajhane ke lie jJAna cAhie, use zilpakalA se mUrti kA rUpa dene meM jJAna caahie| usa pASANa ko sundara kalAkRti jJAna ke dvArA banAyA jAtA hai| kintu pASANa meM bhagavat sattA jJAna ke dvArA nahIM A sakatI hai| pASANa kI mUrti ko bhagavAn banAne ke lie bhAvanA kI AvazyakatA hai| mantra meM zakti bhI bhAvanA se AtI hai| eka mantra kA uccAraNa kara lenA, par3hanA, sIkha lenA to jJAna hai kintu usa mantra ko siddha karanA bhAvanA ke binA sambhava nahIM hai| una siddha mantroM ko usa pASANa mUrti meM pratiSThita kiyA jAtA hai taba vaha mUrti kI pratiSThA hotI hai| tabhI usa mUrti meM jIvantatA AtI hai| prANa pratiSThA isIlie kahA jAtA hai ki usa mUrti meM prANa DAla diye gaye haiN| prANa bhAvanA kI pragAr3hatA hai| bhAvanA kI vizuddhi hI usa pASANa mUrti ko jIvana detI hai| eka karma kalaMkita AtmA bhI saMsArI dazA meM jaba solaha kAraNa bhAvanA bhAtA hai to vaha bhagavatpada ko prApta kara letA hai| bhAvanAoM kA hI yaha mahattva hai, jJAna kA nhiiN| bhAvanA pASANa ko bhagavAna banA detI hai sAdhanA abhizApa ko varadAna banA detI hai| viveka kA stara nIce gira jAne para, vAsanA insAna ko zaitAna banA detI hai| Ayurveda meM cauMsaTha paharI pIpala banAI jAtI hai| jo auSadhi kA kAma karatI hai| cauMsaTha pahara taka isa pIpala ke Upara coTa mArI jAtI hai taba usameM vaha auSadhIya guNa prakaTa hotA hai| yadi koI jJAna se yaha gaNita lagAe ki eka pahara (yAnI 3 ghaMTe) meM itanI coTeM par3atI haiM to mazIna ke dvArA utanI coTeM kucha minaTa meM dekara usa pIpala ko auSadhi banA leN| yaha sambhava nahIM hai| jJAna se kAma calAyA jA sakatA hai kintu sahI guNavattA to bhAvanA se hI AtI hai| jJAna se sAra tattva kI jAnakArI hotI hai kintu bhAvanA se usa sAra kI anubhUti hotI hai| bhAvanAoM kA itanA mahattva hai ki bhagavAn mahAvIra ne mAtra pA~ca mahAvrata kA hI upadeza nahIM diyA kintu una mahAvratoM kI sugaMdhi sAdhaka ke jIvana meM phaile isake lie unhoMne eka-eka vrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAeM bhI batAI haiN| jaina darzana meM bhAvanAoM kA mahattva jJAna se jyAdA hai| jJAna mukha meM rakhe grAsa ko nigala jAtA hai aura bhAvanA usa grAsa ko kama se kama 32 bAra cabAtA hai| cabAne se zarIra kA svAsthya banA rahatA hai| A~toM ko kAma kama karanA par3atA hai| pUrA bhojana saralatA se pacatA hai aura zarIra ko puSTi detA hai| yadi dA~ta kA kAma kama hogA to A~toM ko kAma karanA par3egA jisase jalda hI A~ta kharAba ho jaaegii| isI taraha jJAna se jyAdA samaya usa jJAna ko bhAvanA ke rUpa meM parivartita karane meM lagAnA caahie| isIlie AcArya pUjyapAda deva sarvAthasiddhi meM svAdhyAya kI paribhASA meM likhate haiM ki
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnabhAvanAlasyatyAgaH svAdhyAyaH arthAt Alasya tyAga ke sAtha jJAna kI bhAvanA karanA svAdhyAya hai| svAdhyAya meM apanA adhyayana hotA hai| sva kA adhyayana ho| sva kA adhyAya khula jaae| svayaM ke guNa-doSoM kA niSpakSa mUlyAMkana hI svAdhyAya hai| bahuta gaharI bAta kahI hai yahA~ ki- svAdhyAya mAtra jJAna kA nAma nahIM hai kintu jJAna kI bhAvanA kro| aisI bhAvanA karo ki Alasya apane Apa chUTa jaae| isa paMkti kA sahI artha yaha hai ki jJAna bhAvanA se Alasya tyAga karake apramatta bane rahanA svAdhyAya hai| jJAna kA antima phala apramattatA yAni sAvadhAnI hai| isa sAvadhAnI taka vahI jJAna pahu~catA hai jisa jJAna meM bhAvanAoM kA nirantara puTa diyA jAtA hai| khAo kama pacAo jyAdA par3ho kama vicAro jyAdA Aja kala loga adhyayana ko, par3hAI ko bahuta mahattva de rahe haiM kintu bhAvanA kA mahattva nahIM samajha rahe haiN| Aja kA yuga cintanazIla hone kI bajAya jJAna kA bhAra lAde phira rahA hai| cintana-manana kI pravRtti ke lie baccoM se lekara bUDhoM taka kisI ko samaya nahIM hai| cintana ke abhAva meM kabhI sRjanAtmakatA (creativity) nahIM A sakatI hai| cintana ke abhAva meM jJAna saMvedanA zUnya ho jAtA hai| bhAvanA kA asara jitanA adhika dUsare para par3atA hai utanA jJAna kA nhiiN| hicakI kA manovijJAna isI bAta kI puSTi karatA hai ki kahIM dUra bhI sthita kisI vyakti ko yadi hArdika bhAvanAoM se yAda kiyA jAtA hai to usake zarIra para usakA prabhAva par3atA hai| Aja ghara baiThe 'raikI' paddhati ke mAdhyama se hajAroM kilomITara dUra baiThe vyakti kA ilAja bhI kiyA jA rahA hai| yaha paddhati mAtra bhAvanAoM para AdhArita hai| bhAvanAoM kA itanA dUrasparzI prabhAva hotA hai ki ghara meM baiThe hue tIrthaMkara jaba vairAgya bhAvanA bhAte haiM to laukAntika devoM ko usakA jJAna ho jAtA hai| vaha deva zIghra Akara una tIrthaMkara ke vairAgya kI prazaMsA karate haiN| bhAva se hI vrata haiN| bhAva se hI jinaliMga hai| mAtra vastra rahita hone kA nAma jinaliGga nahIM hai| AcArya kundakunda deva kahate haiM ki- 'bhAveNa hoi Naggo' bhAva se hI nagnatA pUjya hai| AcArya kundakunda deva ne to ina bhAvanAoM kI pradhAnatA ko dhyAna meM rakhakara hI bhAvapAhur3a grantha bnaayaa| isa grantha meM mAtra bhAvanA ko tadanurUpa karane ke lie kahA hai| eka mA~ beTe ko jaba bar3A karatI hai to hara samaya use bhAvanA detI hai| bolo beTA- mA~, bolo beTA- paapaa| bAra-bAra hajAra bAra dina bhara meM usa beTe ko pApA-mammI-bhAI-bahina ke zabda bulavAkara itanI bhAvanA usa beTe meM bhara detI hai ki vaha beTA bar3A hokara ina saba parivAra ke sadasyoM meM apanI mamattva svIkAratA calA jAtA hai| yadi koI mA~ mandAlasA kI taraha apane beTe ko adhyAtma kI loriyA~ sunAe to vaha beTA adhyAtmaniSTha avazya bnegaa| AtmA kI ye bhAvanAe~ kisa mA~ ko yAda haiM? -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddho'si, buddho'si, niraJjano'si saMsAra mAyA privrjito'si| zarIrabhinnastyaja sarvaceSTAM mandAlasAvAkyamupAsi putr|| arthAt- he putra! tuma siddha ho, buddha ho, niraJjana ho| saMsAra kI mAyA se rahita ho aura zarIra se bhinna ho| tuma mandAlasA kI bAta mAnate ho na? to sarvaceSTAoM ko choDa do| are ! mA~ tUne anantoM bAra moha kA pATha pddh'aayaa| pitA! tumane vyApAra-dhandhoM meM putra ko lgaayaa| kabhI bhI [ kA saccA upakAra nahIM kiyaa| kabhI bhI usa AtmA ko paramAtmA banane kI sIkha nahIM dii| tIrthaMkaratva kI bhAvanA kA lobha bhI yadi putra ko diyA hotA to bhI vaha putra dharmaputra bana jAtA aura pitA dharmapitA tathA mA~ dharmamAtA khlaatii| moha kA vilAsa adbhuta hai| apane putra ko dharmapatha kA netA bhI banA sakate ho| ye bhAvanAe~ vizuddha puNya se virale hI janoM meM AtI haiN| __ he puNyAtman ! jo bhAvanAe~ anAdi se isa AtmA meM utpanna hotI rahI haiM una bhAvanAoM ko hamane ananta bAra bhAyA hai| svAdiSTa bhojana kI icchA meM AtmA ne khUba bhAvanA kI aura rAga se mana cAhA khaayaa| manacAhA nahIM milane para dveSa kiyaa| yahI AhAra saMjJA kI bhAvanA hai| merA koI kucha na kara de, merI icchA kI pUrti kahIM adhUrI na jAya, merA parigraha kahIM naSTa na ho jAya, maiM mara na jAU~ ityAdi bhAvanA se anAdi se bhaya saMjJA banI rhii| strI kI puruSa meM aura puruSa kI strI meM ramane kI bhAvanA anAdi se pratyeka paryAya meM banI rhii| utzRMkhala ho svatantra rUpa se sabake sAmane pazu banakara isa maithuna saMjJA ko dhAraNa kiyaa| isa bhAvanA kA abhAva kabhI nahIM huaa| para-vastuoM ko saMgraha karane kI vRtti cIMTI aura cir3iyA kI taraha isa taraha AtmA meM avirala rUpa se pravAhita rhii| parigraha saMjJA kI bhAvanA anAdikAlIna hai| he AtmAnuzAsaka! aba aisI bhAvanA bhAo jo kabhI bhI bhAyI na ho| jo bhAvanA kabhI acchI hI na lagI kyoMki usake bAre meM hameM jJAna na rhaa| jo bhAvanA kabhI bhAne kI AvazyakatA nahIM mahasUsa kii| AcArya guNabhadra deva aisI hI bhAvanA bhAne para jora DAlate hue kahate haiM bhAvayAmi bhavA''varte bhAvanAH praagbhaavitaaH| bhAvaye bhAvitAneti bhavAbhAvAya bhaavnaaH|| -AtmAnuzAsana 238 arthAt he prabho! aba maiM isa saMsAra kI bhaMvaroM meM aTakAne vAlI pahale bhAyI haI bhAvanAoM ko nahIM bhaauuNgaa| maiM aisI bhAvanA bhAtA hU~ jo pahale kabhI nahIM bhAyI gii| jina bhAvanAoM se bhava kA abhAva ho, vaha bhAvanA bhAtA huuN| Atmavizuddhi ko bar3hAne vAlI aisI tIrthaMkara prakRti kI bandhakAraka bhAvanAoM ko vizuddhi ke sAtha bhaao| isa prakAra aba darzana vizuddhi Adi bhAvanA kA phala kahate haiM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ daMsaNasuddhippahuDi- bhAvehiM bhAvamANa saahuss| titthayaraM vi ya kammaM baMdhadi telokk-khohkrN||2|| daraza vizuddhi Adi solaha kA, Atama meM rakhanA sadbhAva tIrthaMkara se mahA puNya kA, bandha karAte haiM yaha bhaav| sama dRSTi vaha sAdhu puruSa hI puNya karma kA bandha kare svayaM tire anagina jana tAre tIna loka meM kSobha kre||2|| anvayArtha : [ daMsaNa-suddhippahuDi-bhAvehiM ] darzana vizuddhi Adi bhAvoM ke dvArA [ bhAva-mANa-sAhussa ] bhAvanA karane vAle sAdhu ko [telokkakhohakaraM] tIna loka meM kSobha karane vAle [titthayaraM kammaM viya] tIrthaMkara karma kA bhI [baMdhadi] baMdha hotA hai| bhAvArtha- tIrthaMkara kevalI bananA darzana vizuddhi Adi solaha bhAvanAoM ko bhAne kA phala hai| solaha kAraNa bhAvanA se tIrthaMkara karma prakRti kA baMdha hotA hai| isa karma kA udaya terahaveM guNasthAna meM arihanta avasthA meM hotA hai| isa karma kA vaicitrya yaha hai ki isa karma ke sattva meM rahane para bhI tIna loka meM kSobha utpanna karane vAle atizaya hote haiM / garbha meM Ane se pUrva hI chaha mahIne pahale se ratnoM kI vRSTi honA, usake bAda garbha, janma Adi pA~ca kalyANaka manAyA jAnA bhI trailokya meM kSobhakAraka hai| adhika kyA kaheM? naraka Ayu bandha ke bAda tIrthaMkara prakRti kA bandha karake jo jIva naraka meM jAte haiM ve nArakI jIva bhI apanI Ayu pUrNa hone ke chaha mAha pahale surakSita ho jAte haiN| deva loga una jIvoM ke cAroM ora vajra kapATa kA nirmANa kara dete haiN| itanA hI nahIM jaba tIrthaMkara bAlaka kA janma hotA hai to cAra nikAya ke devoM ke yahA~ ghaNTAnAda, zaMkha Adi ke dvArA zora hone lagatA hai| tIrthaMkara bAlaka ke janma ke samaya naraka meM bhI eka kSaNa ke lie zAnti ho jAtI hai| isa taraha manuSya, tiryaMca, deva aura nArakI cAroM gati ke jIvoM ke lie kalyANaprada pada ina darzanavizuddhi Adi solaha kAraNa bhAvanAoM se hI phalita hotA hai| yahA~ mUla gAthA meM 'sAdhu' zabda AyA hai, so usakA artha sAmAnyataH samyagdRSTi AtmA se hai| sAdhu zabda avirata samyagdRSTi ke lie bhI sajjana yA samIcIna artha meM prayukta hotA hai| jaisA ki ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai- 'caraNaM pratipadyate saadhuH|' arthAt sAdhu puruSa AcaraNa yAni samyagcAritra ko prApta karatA hai| cU~ki avirata samyagdRSTi, gRhastha jIva bhI darzana vizuddhi Adi bhAvanAoM se tIrthaMkara prakRti kA bandha kara sakatA hai isalie yahA~ sAdhu zabda gRhastha aura yati donoM ko tIrthaMkara karma kI pAtratA batAtA hai| rAjA zreNika ne avirata samyaktva ke sAtha tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA hai, yaha sarvaprasiddha hai| kyA isa kAla meM tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai, yadi nahIM hotA hai to darzana vizuddhi Adi bhAvanA bhAne se kyA prayojana hai ? isakA uttara dete haiM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ hodu Na hodu ya baMdho appavisohI du jAyade nniymaa| tAe khalu NijaraNaM NijjaraNaM mokkhahedu tti||3|| tIrthaMkara nAmaka isa vidhi kA bandha yahA~ ho yA nA ho hamako Atama zuddhi karanA isI lakSya ko ThAnA ho| karma nirjarA bhavya jIva ko isa vidhi nizcita hotI hai yahI nirjarA dhIre-dhIre bIja mokSa kA botI hai||3|| anvayArtha : [baMdho ] baMdha [ hodu] hove [Na ya hodu] athavA nahIM hove [appa visohI ] Atma vizuddhi [du] to [NiyamA jAyade] niyama se hotI hai [tAe] vizuddhi se nizcita hI [khala NijjaraNaM] karma nirjarA hotI hai [NijjaraNaM] nirjarA [iti ] isa prakAra [ mokkha hedu] mokSa kI hetu hai| bhAvArtha- darzana vizuddhi Adi bhAvanAoM se tIrthaMkara prakRti kA bandha kevalI, zruta-kevalI ke pAdamUla meM hotA hai| vartamAna meM kevalI, zruta-kevalI bhagavantoM kA abhAva hai| isalie tIrthaMkara prakRti kA bandha nahIM hogaa| dUsarI ora AcArya samantabhadra svAmI ke viSaya meM dakSiNa meM eka zilAlekha para likhA hai ki unhoMne tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA, isa taraha anya abhiprAya se tIrthaMkara prakRti kA bandha bhI svIkArA jAtA hai| yadi bAta sahI mAneM to, yaha bhI siddha hogA ki AcArya samantabhadra svAmI ne tIrthaMkara prakRti kA bandha kevalI, zruta-kevalI ke pAdamUla ke binA hI kara liyaa| aisI sthiti meM tIrthaMkara prakRti kA bandha ho, yA na ho, hameM isa lobha meM nahIM par3anA hai| hA~ itanA nizcita hai ki ina bhAvanAoM se AtmA meM vizuddhi avazya bar3hatI hai| Atma vizuddhi se hI karma nirjarA hotI hai| nirjarA hI mokSa kA hetu hai| isalie mokSa kI icchA karane vAle bhavya prANI ko Atma vizuddhi ke mArga para nirantara bar3hanA caahie| jo koI kisI lAlaca se bhAvanA karatA hai usakI citta zuddhi nahIM hotI hai| nirapekSa hokara bhAvanA karanA, nirapekSa hokara bhakti karanA hI mokSa ke lie kAryakArI hai| yadi koI muni kisI laukika icchA se yA paraloka kI icchA se saMyama grahaNa karatA hai to usakI bhI citta zuddhi nahIM hotI hai| citta zuddhi se hI Atma vizuddhi hotI hai kyoMki kathaMcit citta, AtmA ekArthaka haiN| cit yAni cetnaa| usa cetanA kI hI pariNati citta hai| binA citta zuddhi ke AtmA meM baMdhe hue karma kI nirjarA nahIM hotI hai| AcArya kundakunda deva Azcarya prakaTa karate hue pravacanasAra meM kahate haiM ki avisuddhassa ya citte kahaM Nu kammakkhayo vihio|' arthAt avizuddha citta meM karma kA kSaya kaise ho sakatA hai ? isalie binA kisI apekSA se AtmA kI vizuddhi ke lie zramaNa yA zrAvaka ina bhAvanAoM ko nirantara bhaae|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye bhAvanAeM eka UrjA detI haiN| mana ko sakArAtmaka vicAroM se jor3atI haiN| mana ko zAnta evaM zaktimAn banAtI haiN| pratyeka AtmA meM burI AdateM svabhAvata: banI haiM, una AdatoM ko badalanA ina bhAvanAoM ke cintana evaM nirantara abhyAsa se sambhava hai / he Atman ! citta zuddhi ke binA hI ananta bAra mokSa puruSArtha karane para bhI mokSa prApta nahIM huaa| hamAre vicAroM, bhAvanAoM se hI hamArA caritra banatA hai| jisakA caritra dRDha aura svaccha hai nizcita hI usake vicAra ucca hote haiM aura vahI hamArI AdatoM meM dikhAI dete haiN| ThIka hI kahA hai - 'Our thoughts lead to actions, actions lead to habits and habits form char acter.' arthAt hamAre vicAra kriyA meM Ate haiM / kriyAeM Adata bana jAtI haiM aura AdateM hI caritra banAtI haiN| Atmavizuddhi kA mukhya kAraNa kahate haiM cautIsAtisayANaM aTTha mahApADihera sahidANaM / titthayarANaM jhANaM hedU ya appavisohIe // 4 // tIrthaMkara bhagavAna puruSa ke cauMtIsa atizaya hote haiM prAtihArya AThoM hI jinake darzaka ke mana khote haiN| tathA catuSTaya Atama ke jaba viSaya dhyAna ke banate haiM Atma vizuddhi ke kAraNa ye darazana zuddhi karate haiN|| 4 // anvayArtha : [ cautIsAtisayANaM ] cauMtIsa atizaya [ aTThamahApADihera sahidANaM ] aSTa mahA prAtihArya aura ananta catuSTaya se sahita [ titthayarANaM ] tIrthaMkaroM kA [ jhANaM ] dhyAna [ appavisohIe ] Atma vizuddhi meM [ hedU ] hetu hai / bhAvArtha : citta kI zuddhi dhyAna se hotI hai aura AtmA kI vizuddhi bhI dhyAna se hotI hai / vaha dhyAna piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ke bheda se cAra prakAra kA hotA hai / piNDastha aura padastha dhyAna mukhyata: citta kI ekAgratA ke lie haiN| ekAgra citta hI zuddha ho pAtA hai| isalie piNDastha aura padastha dhyAna se citta ko pahale ekAgra banAne kA abhyAsa kreN| isake bAda rUpastha dhyAna meM Ananda AtA hai| tIrthaMkara kevalI ke samavazaraNa meM gandhakuTI para virAjamAna una arihantoM kA dhyAna Atma vizuddhi meM mukhya kAraNa hai / aSTa mahAprAtihArya aura ananta catuSTaya se sahita una arihantoM kA dhyAna ekAgratA se kareM / vihAra kAla meM una arihantoM ke cauMtIsa atizayoM kA cintana bhI Atma vizuddhi meM kAraNa hai / rUpastha dhyAna kI yahI utkRSTa avasthA hai / arihanta sarvavizuddha dehadhArI AtmA haiM, unase adhika vizuddhi kisI bhI AtmA meM nahIM hotI hai isalie dhyAna kA viSaya unheM hI banAnA caahie| unakA dhyAna tabhI hogA jaba unakA zraddhAna hogaa| isalie jise samyagdarzana prApta hai usakI darzana vizuddhi unake dhyAna se aura adhika hotI hai| jise samyagdarzana prApta nahIM hai use unake dhyAna se hI samyaktva kI prApti hogI / jaba dhyAna
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA viSaya zuddha hogA to dhyAnI bhI zuddha bnegaa| kitane hI zvAsa- ucchvAsa se mana ko ekAgra karate haiM, koI gItasaMgIta se mana lagAtA hai| koI momabattI kI lau kA dhyAna karavAte haiM ityAdi vidhiyoM se thor3I dera ko mana kI ekAgratA ho sakatI hai kintu mana ke bhItara par3e supta vikRta saMskAroM kA samApana nahIM ho sakatA hai vaha to tabhI hogA jaba dhyAna kA viSaya (object) dhyeya zuddha ho / bhagavAna ke una cauMtIsa atizayoM ko eka najara meM dekhate haiMjanma ke daza atizaya - ( Ten miracles of Birth ) 1. pasInA rahita zarIra honA Body without sweat. Body without dirtyness. Body with white blood like milk. 2. nirmala zarIra honA 3. sapheda rudhira honA 4. zarIra suDaula AkRti sahita honA 5. zarIra utkRSTa saMhanana se sahita honA 6. surabhita zarIra honA 7. zubha lakSaNa se sahita zarIra honA Body with super symetrical shape. Body with strong bonding of bones called ' Vajra Vrishab Narach Sanhanan'. Body with Profoundly Perfumed. Body with one thousand and eight Auspicious Marks. Body with Infinite Power. 8. atula zakti honA 9. acchA rUpa honA Body with Marvelous Beauty. 10. priya hita vacana bolanA To speak Beneficial-short and lovely words. kevalajJAna ke daza atizaya - ( Ten miracles of omniscience ) 1. cAra sau kosa taka subhikSa honA 2. AkAza meM gamana honA 3. prANivadha kA abhAva honA 4. bhUkha-pyAsa kA abhAva 5. upasarga kA abhAva 6. cAra mukha honA 7. sabhI vidyAoM ke svAmI honA Master of omniscient knowledge. Pleasent atmosphere around four hundred Koses. Sky walking. No killing of any creature. Absence of hunger and thirst. Absence of calamity. Brilliant face with four directional look. 8. chAyA rahita zarIra honA Body with the lack of image. 9. netra kI palakoM kA TimakAra rahita honA Always with the constant eyelid. 10. nakha, keza eka samAna rahanA Nails and hair remain same without growth. devakRta caudaha atizaya- (Fourteen miracles performed by Devas ) 1. ardhamAgadhI bhASA Hearing in Ardha Magadhi Dialect 2. sabhI jIvoM ke prati maitrI kA vAtAvaraNa 3. sabhI RtuoM ke phala eka sAtha phalanA Frienly atmosphere to all living beings. Appearence of all seasonal fruits simulta
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ neously. 4. darpaNa ke samAna ratnamayI bhUmi honA 5. vihAra ke anukUla pavana bahanA 6. sugandhi se mizrita vAyu bahanA 7. dhUli, kAMTe, tRNa rahita bhUmi honA 8. gaMdhodaka vRSTi honA Shower with pleasing smell. 9. caraNoM ke nIce kamala kI racanA honA 10. dhana, dhAnya se paripUrNa bhUmi honA 11. AkAza sarovara kI taraha nirmala honA 12. dizAeM nirmala honA 13. devoM ke dvArA devoM ko bulAnA 14. Age-Age dharma cakra kA calanA 7. siMhAsana 8. divyadhvani aSTa prAtihArya - (Eight Pratiharyas Auspicious Emblems ) 1. azoka vRkSa 2. puSpa vRSTi The Ashoka tree. The rain of flowers. 3. cAmara DhulanA 4. bhAmaNDala The pair of fly whisks. The divine holo. 5. dundubhi vAdana 6. tIna chatra Jeweler earth as a mirror. Blow of air according to way. Blow of air mixed with fragrance. The earth without dust, thorns and weeds. Existance of Lotus below the feet. The earth fulfilled with all types of prosperity. Pure sky like a clean pond. To remain clear and true surrounding directions. To call Devas by Devas. Marching ahead of Dharma Chakra. 1. ananta jJAna 2. ananta darzana ananta catuSTaya - (Four Infinites ) 3. ananta sukha 4. ananta vIrya The divine drum. The triple canopy. The gem studded throne. Divine speech. Infinite Knowlege. Infinite Perception. Infinite Bliss. Infinite Power. ye cauMtIsa atizaya tIrthaMkara kevalI ke hI hote haiM, sAmAnya kevalI ke nhiiN| isalie tIrthaMkara kevalI utkRSTa vizuddha, atizayavAna mahAna AtmA haiM / unaka dhyAna rUpastha dhyAna hai| rUpastha dhyAna meM acchI taraha abhya ho jAne para kinhIM jIvoM ko rUpAtIta dhyAna hotA hai| isake alAvA aura bhI kyA kAraNa haiM, yaha kahate haiM
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ siM khalu paDirUvaM suddhaM tahaNivviyAra NippaDayaM / jhANaM pujjAkaraNaM dU sammatta - visohIe // 5 // zrI jinendra kI jina pratimAeM zuddha sadA haiM jinavara sI saumya rUpa haiM nirvikAra haiM vastra rahita haiM munivara sI / bhavya jIva tuma nita hI inakA pUjana, vandana dhyAna karo samakita bhAva vizuddha banAke Atmazuddhi kA bhAna karo // 5 // anvayArtha : [ tesiM ] una tIrthaMkara kevalI ke [ paDirUvaM ] pratirUpa [ khalu ] nizcita hI [ suddhaM ] zuddha haiM [ taha ] tathA [ NivviyAra NippaDayaM ] nirvikAra, nirvastra haiM / [ jhANaM ] unakA dhyAna [ pujjAkaraNaM ] pUjA karanA [ sammatta visohIe ] samyaktva kI vizuddhi meM [ hedU] hetu haiM / bhAvArtha : pratirUpa arthAt jinabimba, pratimAeM / vartamAna meM tIrthaMkara kevalI kA sadbhAva nahIM hai / una tIrthaMkaroM kI pratimAeM bhI pUjya haiN| paMcakalyANaka kI pratiSThA, mantroM pUjA se una pratimAoM meM sadbhAva sthApanA hotI hai jisase pratimA bhI karma kSaya kA hetu banatI haiN| vaha jinabimba zuddha hote haiM / vaha jinabimba netra, mukha Adi ke vikAra se rahita hote haiM tathA kapar3A, vastra, AbhUSaNa Adi se rahita hote haiM / aise jinabimboM kA dhyAna, unakI pUjA, arcanA karanA samyaktva kI vizuddhi kA kAraNa hai| caitya bhakti meM AcArya pUjyapAda ina caitya, caityAlayoM kI vandanA se vizuddhi bar3hAte haiN| caitya bhakti meM bahuta bAra aise bhAva vandanA kA phala batAte hue kahe haiM / 'praNamAmyabhirUpamUrtimaMti pratirUpANi vizuddhaye jinaanaam|' cai. bha. 15 manohara rUpa, AkAra vAle jinendra deva kI pratimAoM ko maiM vizuddhi ke lie namaskAra karatA huuN| isI taraha 'kIrtayiSyAmi caityAni yathAbuddhi vizuddhaye / ' cai. bha. 17 maiM jina caityoM kA kIrtana apanI buddhi anusAra vizuddhi ke lie karU~gA / 'pratimAH kalmaSazAntaye'bhivande- ' cai. bha. 14 jina pratimAoM kI vandanA se pApa kI zAnti hotI hai I 'caityAnAmastu saMkIrtiH sarvAsravanirodhinI - ' cai. bha. 23 jina caityoM kI stuti se samasta AsravoM kA rukanA hotA hai| isalie jina caityoM kI vandanA, stuti, dhyAna, pUjA Adi samyaktva anya bhI kAraNa haiM, vaha kahate haiM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammedAdi girIsu kevaliNaM saMti siddhtthaannaanni| vaMdaNakaraNaM tesiM sammattavisohI e he duu|| 6 // jahA~-jahA~ se siddha hue haiM tIrthaMkara kevalI bhagavAn una saba sthAnoM ko nita maiM vandana karake karatA dhyaan| sammedAcala parvata ho yA Urjayanta ke zikhara mahAna haiMsamyaktva vizuddhi hetU Atmazuddhi kI jo phicaan||6|| anvayArtha : [sammedAdi girIsu] sammeda Adi parvatoM para [ kevaliNaM] kevaliyoM ke [ siddha ThANANi] siddha sthAna haiN| tesiM] unakI [ vaMdaNa-karaNaM] vandanA karanA[sammatta-visohie] samyaktva kI vizuddhi meM [hedU] kAraNa hai| bhAvArtha : jahA~ se arihanta bhagavAna kA nirvANa hotA hai, vaha sthAna siddhabhUmi bana jAtI hai| vaha pavitra niSIdhikA kahalAtI hai| usa sthAna para jAkara una siddhoM kA smaraNa karanA, unakI pavitra bhUmi kI vandanA karanA, parikramA karanA aura bhakti se siddha-stuti karanA samyagdarzana ko vizuddha banAtA hai| sammeda zikhara parvata to anantAnta siddha paramAtmAoM kI mukti bhUmi hai| usa parvata ke zikhara para pahu~cakara anekAneka siddha AtmAoM kA jJAna apane matizrutajJAna se ho jAtA hai| usa parvata para bane caraNoM kI vandanA mAno sAkSAt siddha bhagavAna kI vandanA hai| una caraNoM kI parikramA karanA siddha bhagavAna kI parikramA karanA hai| sammeda zikhara ke alAvA pAvApurI, giranAra jI Adi kI vandanA se bhI aise hI AtmA kI zuddhi banatI hai| jahA~ se siddha bhagavAna banate haiM usa kSetra ko siddha kSetra kahA jAtA hai| usa kSetra para indra Adi deva Akara nirvANa kalyANa kI pUjA karate haiN| tIrthaMkaroM ke usa nirvANa kSetra kI vandanA viziSTa rUpa se kI jAtI hai aura usa sthAna para indra kucha cihnoM ko utkIrNa kara detA hai| jaisA ki svayaMbhU stotra meM ariSTa neminAtha kI stuti meM likhA hai 'meghapaTala parivItataTastava lakSaNAni likhitAni vjrinnaa|' indra ne usa Urjayanta parvata para bhagavAna ariSTa nemi ke lakSaNoM ko yA cihnoM ko utkIrNa kara diyA thaa| athavA unakI yazaH prazastiyoM ko vajra se utkIrNa kiyA thA isalie hI yahA~ indra ke lie 'vajriNA' zabda kA prayoga kiyA tIrthaMkaroM kI siddha bhUmi ke alAvA anya sAmAnya kevalI bhagavantoM kI siddha bhUmi bhI vizuddhi meM kAraNa hai, maMgalakArI hai| parvata tala, jalagata sthAna, AkAzagata sthAna, guphA, vana Adi jahA~-jahA~ se siddha hue haiM unakI yahIM rahakara vandanA karanA bhI pApa ke kSaya kA hetu hai| ye sabhI sthAna devendroM kI utkRSTa bhakti se stuta haiM aura namaskRta haiN| kahA bhI hai mokSagati - hetu-bhUta-sthAnAni surendr-rundrbhktinutaani| maMgala-bhUtAnyetAnyaMgIkRtadharma- krmnnaamsmaakm||
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammeda parvata Adi siddha kSetra kI vandanA kA puNya to alaukika hai hI kintu akRtrima caityalayoM kI vandanA kA puNya to aura bhI adbhuta hai| aho bhavyAtman! kitanI adbhuta hai akRtrima caityAlayoM kI mahimA jinake darzana bar3e-bar3e vidyAdhara aura vibhUti sampanna deva bhI karane ko lAlAyita rahate haiN| Aja hama logoM kA itanA puNya nahIM hai ki ina jinAlayoM ke darzana sAkSAt kara sakeM kintu pahale jaba devoM kA AvAgamana isa kSetra meM hotA thA aura vidyA siddhi sahaja thI ina jinAlayoM ke darzana karane vAle zrAvaka aura zramaNa adbhuta puNya arjita karate the| dekho ! seTha jinadatta ko ekAnta meM zmazAna meM sAmAyika karate dekha jaba devoM ne inakI parIkSA lI to seTha jI kI dRr3hatA dekhakara una devoM ne unheM AkAzagAminI vidyA dii| isa vidyA se vaha seTha jI sumeru parvata ke akRtrima jinAlayoM kI vandanA karane pratidina jAyA karate the / vidyA siddhi kI vidhi kisI anya ko bhI ho sakatI hai, aura usa vidhi ko bhI deva loga seTha ko batAkara cale gye| bAda meM aMjana cora ne isa vidyA ko siddha karake sumeru parvata para pahu~cakara adbhuta Azcarya se akRtrima jina bimboM ke darzana kiye| he pAThakavRnda! ina jinAlayoM kI bhAva sahita vandanA yahA~ baiThe-baiThe kI jAya to bhI vahI lAbha hogA jo sAkSAt darzana se hogaa| AcArya samantabhadra deva to arahaMta, siddha bhagavAn kI bhI yahIM baiThakara stuti karate haiM to vahI puNya lAbha aura puNya pariNAma prApta kara lete haiM jo sAkSAt darzana se hotA hai| yahI to jaina dharma meM pratyeka jIva kI svatantratA hai I stutiH stotuH sAdhoH kuzala pariNAmAya sa tadA bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sataH / kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyasapathe stuyAn na tvA vidvAn satatamabhipUjyaM namijinam // 116 // arthAt bhagavAn kI stuti bhakti karane vAle bhavya puruSa ke puNya pariNAma ke lie hotI hai / stuti ke samaya vaha ArAdhyadeva upasthita ho athavA na ho aura usa ArAdhya se stotA ko phala kI prApti ho athavA na ho| isa prakAra saMsAra meM svAdhInatA se kalyANa mArga ke sulabha hone para kyA Apa naminAtha jinendra kI stuti na kareM ? apitu avazya kareM / samasta dvIpa-samudroM meM sabase bar3A aura sarvAdhika pUjya parvata sumeru parvata hai| ise hI sudarzana, meru, mahAmeru, surAlaya, mandara, zailarAja, vasanta, priyadarzana, suragiri, svayamprabha Adi aneka nAmoM se kahA jAtA hai| jambudvIpa ke bIcoMbIca meM bane isa sumeru parvata para nIce se Upara kI ora krama se bhinna-bhinna U~cAI evaM bhinna-bhinna AkRti ke cAra vana haiN| bhadrazAla vana, nandana vana, saumanasa vana aura pANDuka vana / isa pANDuka vana para
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI pANDuka zilA para bharata kSetra, airAvata kSetra, pUrva-videha kSetra aura pazcima videha kSetra ke tIrthaMkaroM kA apanI alaga-alaga dizAoM meM banI pANDuka zilA para abhiSeka hotA hai| sabase Upara pANDuka vana kI cAroM ora mahAdizAoM meM cAra jinAlaya haiN| sabhI aneka prakAra ke ratnoM se bane haiN| akRtrima hone se zAzvata haiM, nitya haiM, avinAzI haiN| akRtrima jinAlaya bhI uttama, madhyama aura jaghanya ke bheda se tIna prakAra ke jaannaa| yaha bheda ina jinAlayoM kI lambAI, caur3AI ke AdhAra se haiN| pANDuka vana ke jinAlaya paccIsa (25) yojana lambAI, sAr3he bAraha yojana caur3AI aura AdhA kosa gaharAI aura paune unnIsa yojana U~cAI ke haiN| pratyeka mandira meM eka bar3A dvAra hotA hai aura Aju-bAju meM do laghu dvAra hote haiN| inameM dvAra kI U~cAI cAra yojana aura caur3AI do yojana hai| tathA laghu dvAroM kI U~cAI aura caur3AI isase AdhI pANDaka vana ke samAna saumanasa vana kI cAroM dizAoM meM bhI cAra jinAlaya haiM aura unake dvAroM kI lambAIcaur3AI Adi pANDuka vana ke caityAlayoM se dUnI hai| kulAcala parvata aura vakSAra parvata para jo akRtrima jinAlaya bane haiM unakI mApa bhI saumanasa vana ke caityAlayoM ke samAna hai| usake nIce nandana vana aura usake nIce bhadrazAla vana haiM / ina vanoM meM bhI cAroM dizAoM meM eka-eka jinAlaya haiN| ina vanoM ke cAra-cAra jinAlayoM kI U~cAI tathA caur3AI Adi kA pramANa saumanasa vana ke jinAlayoM se dUnA hai| ina sabhI jinAlayoM meM svarNa tathA ratnoM se nirmita pA~ca sau dhanuSa U~cI eka sau ATha jina pratimAe~ vidyamAna haiN| ina jinAlayoM ke zikhara siMha, haMsa, gaja, kamala, vastra, vRSabha, mayUra, garur3a, cakra aura mAlA ke cihnoM se suzobhita daza prakAra kI tathA pA~ca vargoM kI mahAdhvajAoM se sahita haiN| una caityAlayoM kI dazoM dizAe~ aisI jAna par3atI haiM mAnoM bhavya jIvoM ko apanI ora bulA rahI hoN| isake atirikta nandIzvara dvIpa ke jinAlayoM kI vandanA bhakti pATha Adi ke mAdhyama se karane para bhI citta vizuddhi bar3hatI hai| yaha parokSa vandanA bhI darzana vizuddhi meM kAraNa-bhUta hai| ___nandIzvara ke aMjanagiri, ratikara aura dadhimukha parvata ke samasta bAvana (52) caityAlaya pUrvAbhimukha haiM jo sau (100) yojana lambe, pacAsa (50) yojana caur3e aura pacahattara (75) yojana U~ce haiN| ye jinAlaya utkRSTa avagAhanA ke haiN| isa AThaveM dvIpa ke Age gyArahavA~ dvIpa kuNDalavara dvIpa hai| isa dvIpa kI cAroM mahAdizAoM meM cAra jinAlaya haiM jo pramANa kI apekSA aMjanagiri ke jinAlayoM ke samAna hai| isI ke Age terahavA~ dvIpa rucakavara dvIpa hai| isa dvIpa ke rucakavara parvata para cAra dizAoM meM cAra jinAlaya haiN| inakA vistAra bhI aMjanagiri ke samAna hai| ina akRtrima jinAlayoM kA smaraNa darzana vizuddhi meM kAraNa hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura bhI samyaktva kI vizuddhi ke hetu haiM, unheM kahate haiM pattANaM va vihAre gAme khette jiNiMdabiMbANaM / bhattI zuddhi karaNaM sammattavisohIe hedU // 7 // jo vihAra meM milate jAeM siddha kSetra tIratha laghugrAma jinAlayoM meM sadA virAje bimba apUrva sadA abhirAma / una sabakI bhakti se nita hI saMstuti pUjana vandana ho yahI vizuddhi hetu bane haiM saddarzana ke bhAva aho ! // 7 // anvayArtha : [ vihAre ] vihAra meM [ gAme ] grAma meM [va] aura [ khette ] kSetra meM [ pattANaM ] milane vAle [ jiNiMdabiMbANaM ] jinendra bhagavAna ke biMboM kI [ bhattIe ] bhakti se [ zuddhi karaNaM ] stuti karanA [ sammatta-visohIe ] samyaktva kI vizuddhi meM [ hedU] hetu haiN| bhAvArtha : vihAra karate hue aneka grAma, nagara, kSetroM meM purAtana, navIna jinAlaya milate haiM / una jinAlayoM meM sthita jina bimboM kA darzana apUrva hotA hai| aise apUrva caityoM kI vandanA karane se apUrva vizuddhi bar3hatI hai| AcAryoM ne ina caityoM kI vandanA bhakti kA vidhAna alaga se kiyA hai| caitya bhakti, paMca guru bhakti, zAMti bhakti par3hakara aise apUrva caityoM kI vandanA kI jAtI hai / sAdhUjanoM kA vihAra karanA, sarvatra bhramaNa karanA bhI darzana vizuddhi meM kAraNa hai / yaha kAraNa isIlie hai kyoMki apUrva - apUrva adbhuta jinAlayoM ke darzana hote haiN| unakI bhakti se stuti karanA saMsAra kI paramparA kA nAza karatI hai / aura bhI hetu kahate haiM jiNavayaNadhAraNamaI pavayaNapayAsaNaM juttIe / sudasiddhaMtasupaThaNaM sammattavisohIe hedU // 8 // jina vacanoM ko dhAraNa karane kI buddhi bhI hetu hai yukti se zruta ko samajhAnA bhI zuddhi kA setu hai / zruta, siddhAnta paThana-pAThana se sama-darzana dRr3ha hotA hai bhaktibhAva se ruci bar3hane se mana Atama meM khotA hai // 8 // anvayArtha : [ jiNavayaNa dhAraNamaI ] jinendra bhagavAna ke vacanoM ko dhAraNa karane kI buddhi [ pavayaNa- payAsaNaM ] pravacana kA prakAzana [ juttIe ] yukti se karanA [ya] tathA [ sudasiddhaMtasupaThaNaM ] zruta siddhAnta kA acchI taraha adhyayana [ sammatta-visohIe ] samyaktva kI vizuddhi ke [ hedU] hetu haiN|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : jo buddhi jinendra bhagavAna ke vacanoM ko avadhArita kara letI hai usase usa AtmA kI vizuddhi hotI hai| jinendra bhagavAna ke vacana hI prakRSTa hone se pravacana haiN| una pravacanoM ko anya bhavya jIvoM ko dikhAnA arthAt samajhAnA, sunAnA samyaktva kI vizuddhi meM kAraNa hai| ina vacanoM se bhavyAtmA ko Atma prakAza mile, isa taraha yuktiyoM se samajhAnA samyaktva ko dRDha banAtA hai| yukti se Agama ko sarala banAkara hRdayagrAhI banAnA bhI jina pravacana kA prakAzana hai| yukti vahI ho jisase Agama puSTa hotA ho| apanI manacAhI yuktiyoM se Agama ko prastuta karanA Agama aura samyaktva kI virAdhanA hai| jo sarala udAharaNoM se naye DhaMga se Agama ko samajhAkara bhavya jIvoM ko santuSTa karatA hai vaha sudhI apane samyaktva kI vizuddhi bar3hAtA hai| isake sAtha hI jo siddhAMta zruta upalabdha hai usako karma nirjarA hetu, Atma vizuddhi hetu adhyayana karanA samyaktva kI vRddhi karatA hai| bhakti aura zuddhi ke sAtha siddhAMta granthoM kA paThana, pAThana asaMkhyAta guNI karma nirjarA ko karAtA hai| SaTakhaNDAgama, kasAyapAhur3a aura inakI dhavalA, jayadhavalA TIkA, mahAbandha Adi grantha atyadhika zraddhA, bhakti, zAnta bhAva se jo munijana par3hate haiM unake pariNAmoM kI vizuddhi, apramattatA, samyakcAritra aura samyagjJAna kI vRddhi hotI hai| siddhAMta ke rahasyoM ko samajhe binA karma siddhAnta, kaivalya prApti aura siddhatva kI paryAya para zraddhAna nahIM hotA hai| sarvajJatva kI vizAlatA aura zrRta kI mahimA kA Akalana inhIM granthoM ke samyak paThana, pAThana se hotA hai| taccatthabhAvI ruiNeva tattha NissaMkidAdIhi guNesu stto| mottUNa dosaMpasamAdiciNhaMsammattasuddhattha karedi bhvvo||9|| tattva bhAvanA meM ruci rakhatA niHzaMkAdi guNoM meM lIna samyagdarzana ke doSoM ko tajane meM jo bahuta prviinn| zama, saMvega, dayA aru zraddhA nikaTa bhavya ke cihna rahe sama darzana kI zuddhi hetu guNa-doSoM kA jJAna rhe||9|| anvayArtha : [taccatthabhAvI ] tattvArtha kI bhAvanA karane vAlA [ tattha ] usI tattvArtha meM [ruiNeva ] ruci se hI [NissaMkidAdIhi ] ni:zaMkita Adi guNoM ke dvArA [ guNesu] guNoM meM [ satto ] Asakta hotA hai| [ dosaM ] doSoM ko [ mottUNa ] chor3akara [ bhavvo ] vaha bhavya [ sammattasuddhattha ] samyaktva kI zuddhi ke lie [ pasamAdi-ciNhaM ] prazama Adi cihnoM ko [ karedi] karatA hai| bhAvArtha : tattvArtha ko jAnanA bahuta Avazyaka hai| jAnakara usakA zraddhAna karanA usase bhI jyAdA Avazyaka hai| jJAna hue binA zraddhAna nahIM hotA hai| jJAta hue una tattvoM kI bhAvanA karane se tattva zraddhAna majabUta hotA hai| bhavya Atma ruci ke sAtha tattvArtha kI bhAvanA karatA hai| bandha, saMvara, nirjarA Adi tattvoM kI bhAvanA se bandha ke prati heya bhAva aura saMvara, nirjarA tattva ke prati Adara bhAva utpanna hote haiN| nirantara niHzaMkita, ni:kAMkSita Adi guNoM kI bhAvanA se ina guNoM meM vRddhi hotI hai| apanI AtmA ke samyagdarzana ko saMbhAlane ke lie ni:zaMkita, ni:kAMkSita, nirvicikitsA aura amUDhadRSTi ye cAra guNa haiN| dUsare kI AtmA ke samyagdarzana kI rakSA karane ke lie upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA aMga haiN| isa taraha samyagdRSTi jIva sva, para hitakArI jIvana jItA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattva sAta haiM / jIva tattva, ajIva tattva, Asrava tattva, bandha tattva, saMvara tattva, nirjarA tattva aura mokSa tttv| ina tattvoM kA artha yAni prayojana jAnane kI bhAvanA karane vAlA tattvArtha kI bhAvanA karane vAlA hai| hamArI AtmA meM anAdi kAlIna mithyAtva karma ke udaya se ina tattvoM kA viparIta zraddhAna rahA hai| tattvoM kA prayojana kyA hai, isakI bhAvanA AtmA ne nahIM kii| he Atman ! sabhI tattvoM meM mUla tattva hai- jIva tttv| isa jIva tattva ke binA anya tattvoM ko avakAza hI kahA~ hai? anAdi se isa AtmA ne jIva tattva ke binA anya tattvoM kA viparIta zraddhAna kiyA hai| AtmA pudagala Adi dravyoM se bhinna padArtha hai| isa Atma tattva kI sattA anAdi kAla se hai| dekhane-jAnane kA svabhAva hI Atma kA tattva hai| AtmA ne svayaM AtmA ko jJAtA-dRSTA nahIM mAnA aura nA hI jaanaa| AtmA atyanta sUkSma, adRzya hone ke kAraNa apane zarIra ko hI AtmA mAnatA rhaa| apane zarIragata sukha-du:kha meM harSa-viSAda karate rahA hai| yahI jIva tattva kA viparIta zraddhAna hai| rAjA-raMka, garIba-amIra, moTa-patalA, kurUpa-surUpa Adi zarIra kI aura saMyoga janya bAhya pariNati ko apanA AtmA mAnanA hI isa jIva kI anAdikAlIna bhUla hai| jisane jIva tattva kA yathArtha zraddhAna kiyA hai vaha bhI jIva kathaMcit zarIra, putra, strI Adi ko apane kahatA hai kintu usake jJAna meM ina zarIra Adi se ekarUpatA nahIM rahatI hai| jo jJAna pramANa-nayoM se AtmA ko jAne vaha samyagjJAna (rAiTa naoNlija) hai| jo jJAna pramANa-naya ke binA AtmA ko jAnatA hai, vaha mithyAjJAna (phAlsa / rAMga naoNlija) hai| samyagdRSTi jIva ke pAsa samyagjJAna hotA hai aura mithyAdRSTi jIva ke pAsa mithyAjJAna hotA hai| samyagdRSTi jIva ina zarIra Adi ko kathaMcit jaba apanA kahatA hai to vyavahAra naya kI apekSA se kahatA hai nizcaya naya se to jJAna-darzana svabhAva vAlA AtmA hI maiM hU~, aisA zraddhAna karatA hai| isa prakAra naya jJAna se jIvaAtmA ko samajhanA caahie| pahale Apa jise sarvathA, ekameka rUpa se apanA samajhate the use vyavahAra naya se apanA smjho| isa taraha buddhi meM jaba vyavahAra aura nizcaya ina do nayoM se hama para-padArthoM ko jAneMge to eka bheda rekhA khiMca jaaegii| isI kA nAma bheda vijJAna hai, yathArtha jJAna hai| to Aja se hI kahanA prArambha karo ki- yaha mAtA-pitA mere vyavahAra se haiM nizcaya se AtmA kA koI mAtApitA nahIM hai| bhAI-bahina vyavahAra se mere haiM, nizcaya se merA AtmA ina sambandhoM se alaga hai| ghara, parivAra, kAra, vyApAra saba vyavahAra se mere haiM vastutaH nizcaya se to merA jJAna-darzana svabhAva vAlA AtmA hI merA hai| isa taraha buddhi meM nirantara abhyAsa karane se moha karma kA upazamana hokara yathArtha zraddhAna utpanna hogaa| isI taraha ajIva tattva kA yathArtha zraddhAna kro| are! yaha zarIra Adi para tattva ajIva haiM, jar3a haiM aura inako tUne AtmA mAnA itanA ina para-padArthoM meM Atmapana hone ke kAraNa hI tU dukAna meM yA makAna meM Aga laga jAne para pAgala ho gyaa| terI patnI-putra Adi AtmIya jana mara jAne para tU vikSipta ho gyaa| tUne apane zarIra ko mRtyu kI zayyA para par3A dekhakara apanA maraNa mAna liyA aura zarIra ke rahane ko apanA jIvana mAna liyaa|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa ajIva tattva kA yathArtha zraddhAna kr| bhAvanA kara isa zarIra meM merI AtmA raha rahI hai kintu yaha zarIra merA AtmA nahIM hai| zarIra miTa jAne para bhI merA AtmA to sadaiva jJAna-darzana svabhAvamaya banA rhegaa| zarIra so AtmA nahIM hai| isI taraha anya strI, putra Adi ke zarIra bhI unakA AtmA nahIM hai| priyAtman! ajIva tattva kA viparIta zraddhAna chor3akara isa taraha ke jJAnAbhyAsa se samyagjJAnI bno| he Atman ! tUne Asrava tattva kA viparIta zraddhAna kiyA hai| jina kAraNoM se karma kA AtmA meM Asrava (AnA) hotA hai, una kAraNoM ko tUne acchA mAnA, hitakArI maanaa| jaise rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, kAma, mAtsarya Adi bhAvoM se AtmA meM saMsAra bar3hAne vAle karma kA nirantara Asrava hotA hai| tUne Asrava ke ina bhAvoM ko acchA maanaa| bhale hI bAda meM inakA phala tujhe duHkha dene vAlA milA ho| dekha! jaba tUne kisI se rAga kiyA to tujhe acchA lagA, bAda meM jaba usakA viyoga huA to duHkha hI milaa| isI taraha jaba tumane krodha kiyA to usa samaya kodha ko acchA mAnA tabhI to kiyaa| krodha karate samaya apane ko dUsare kA sudhAraka mAnA, apane ko dUsare se bar3hakara jJAnI mAnA, apane ko dUsare se bar3hakara zaktizAlI mAnA, tabhI to krodha kiyaa| bAda meM usakA phala vicAra kiyA to lagA ki isase bahuta hAni huI hai| yahI Asrava kA viparIta zraddhAna hai| isalie he Atman ! ina vikArI bhAvoM ko sadaiva AtmA ke ahitakara jAno aura Atma svabhAva kA cintana karo ki AtmA to zAnta, sukha-AnandakSamA svabhAva vAlA nirvikAra hai| krodha Adi vikAra haiM, yahI Asrava tattva kA yathArtha zraddhAna hai| he nirbandha Atman ! tU saba prakAra ke bandhanoM se rahita hai| tUne ghara ko bandhana nahIM mAnA, strI-putra-parivAra ko bandhana nahIM mAnA / jo tujhe mukta karAne ke kAraNabhUta the aise jinAlaya, zAstra aura guru ko tUne bandhana mAnA, tabhI to unake pAsa jAkara bhI zAntabhAva dhAraNa nahIM karatA hai / tujhe mandira se jyAdA ghara acchA lagatA hai| tujhe zAstra se jyAdA upanyAsa, TI.vI. ke nATaka aura kAlpanika kathAeM acchI lagatI haiN| tujhe guru se jyAdA krikeTa aura sinemA ke hIro acche lagate haiN| yahI bandha tattva kA viparIta zraddhAna hai| aba tU apanI ruci ko parivartita karake bandha tattva kA yathArtha zraddhAna kr| he saMvara icchuka Atman ! jo saMvara ke kAraNabhUta vrata, samiti, vairAgya, parISaha sahanA aura jJAna bhAvanA hai vaha tujhe kaSTakArI lagatI hai, yahI terA viparIta zraddhAna hai| tujhe asaMyama se rahane meM sukha lagatA hai aura saMyama-niyama dhAraNa karane meM aneka bahAne banAtA hai| tU pramAdI hokara svayaM AtmA kA ahita kara rahA hai| jaba terI buddhi sulaTa jAe aura terA zraddhAna bana jAe ki saMvara to saMyama se hI hogaa| karmoM kA rukanA to vairAgya-jJAna se hI hogA tabhI saMvara tattva kA yathArtha zraddhAna hogaa| ___ he AtmahitaiSin ! AtmA meM baiThe karmoM kI nirjarA samyagjJAnapUrvaka tapa se hI hotI hai| indriyoM ke viSayoM se dUra hokara, aneka prakAra ke samyak tapa ko apanI zakti pramANa pAlana karane se hI karma nirjarA hogii| kAlalabdhi kI pratIkSA karane se nahIM hotI hai| aisI pratIkSA meM baiThanA nirjarA tattva kA viparIta zraddhAna hai| AcArya kahate haiM ki karmoM kI nirjarA karane ke lie kAla kA koI niyama nahIM hai| kAlAniyamAcca nirjarAyAH - rA. vA. 1/4-9
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ isalie kAlalabdhi kI pratIkSA chor3akara svazakti anusAra samyak tapAcaraNa karane meM hI zraddhAna kr| yahI nirjarA tattva kA yathArtha zraddhAna hai / he mumukSo ! mokSa tattva kA viparIta zraddhAna yaha hai ki tUne kabhI bhI nirAkula Atma pariNati kA zraddhAna nahIM kiyA hai| jaba bhI tujhe sukha pratibhAsita huA hai, vaha indriya viSayoM aura mana kI AkulatA se huA hai / nirAkula Atma sukha kI bhAvanA mokSa meM hai, yahI mokSa tattva kA samIcIna zraddhAna hai| samyaktva kI zuddhi karane ke lie vaha bhavya doSoM ko chor3atA hai aura jo sarAga samyaktva kI pahicAna ke lie lakSaNa haiM una prazama, saMvega, anukampA aura astibhya guNoM se bharapUra rahatA hai| zAnta pariNAma rakhanA prazama bhAva hai / saMsAra, zarIra, bhogoM se rati nahIM karanA saMvega bhAva hai / karuNA, dayA se mana kA AplAvita rahanA anukampA hai| jinendra bhagavAna ke kahe tattvoM meM AsthA rakhanA Astikya hai| ye cAra guNa samyagdRSTi meM avazya hote haiM aura ina guNoM kI vRddhi se darzanavizuddhi hotI hai| isa taraha prathama darzanavizuddhi bhAvanA sabhI jIvoM kA nitya upakAra karatI huI jayavanta rahe /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. viNaya bhAvaNA jo so sammAdiTThI viNao bhaNido hi lakkhaNo pddhmo| dasaNa-NANa-carittaM rocedi jado mokkhamaggammi // 1 // mokSa mArga kA netA vaha hI, banatA jisameM vinaya rahI samyagdRSTi jana kA lakSaNa sabase pahale vinaya khii| darzana-jJAna-caritra mayI jo ziva patha meM ruci rakhatA ho zivapathagAmI jnsekaisebhlaaarucirkhsktaavo?||1|| anvayArtha : [jo sammAdiTThI ] jo samyagdRSTi hai usakA [ paDhamo ] prathama [ lakkhaNo ] lakSaNa [viNayo] vinaya [hi ] hI [bhaNido] kahA hai [ jado] cUMki [ so] vaha [ mokkhamaggammi] mokSamArga meM [daMsaNa-NANacarittaM ] darzana, jJAna, cAritra kI [ rocedi] ruci rakhatA hai| bhAvArtha : tIrthaMkara prakRti ke bandha kI dUsarI bhAvanA vinaya sampannatA hai| samyagdarzana kI vizuddhi meM bhAvanA Avazyaka hai| usake hone para hI anya bhAvanAeM kAryakArI haiM, anyathA nhiiN| isalie usa samyagdRSTi kA prathama lakSaNa vinaya kahA gayA hai| samyagdRSTi jIva mokSamArga pe calatA hai to darzana, jJAna, cAritra kI ruci, zraddhA rakhatA hai| jisake andara samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra ke prati Adara hogA, vaha ratnatraya dhArI kI vinaya avazya kregaa| yaha eka sAmAnya niyama hai jo jahA~ para ruci rakhatA hai, vahIM para Adara bhI rakhatA hai / guNa-guNI meM kathaMcit abhinnatA, ekarUpatA hotI hai| guNoM kI vinaya guNI kI vinaya karane se hI hogii| guNa binA guNI ke bhalA kahA~ rheNge| ratnatraya AtmA kA dharma hai| yaha ratnatraya AtmA ko chor3akara anyatra nahIM rahatA hai| jaisA ki dravya-saMgraha meM kahA hai 'rayaNattayaM Na vaTTai appANaM muittu annnndvvymmi|' isalie ratnatraya sahita AtmA kI vinaya karanA mokSapatha ke netA ke lie prathama Avazyaka guNa hai| jo jitanA jhukatA hai vaha bhItara se utanA hI mahAna hotA hai| AtmA jAga gaI hai, isa bAta kI pahicAna vinaya se, jhukane se hI hotI hai| akar3a to murdA kI pahicAna hai| jisase jo guNa prApta karanA hai to pahale usake caraNoM meM jhukanA hI hogaa| isIlie mUlAcAra meM 'vinaya mokSa kA dvAra hai|' aisA kahA hai| he mokSamArgin ! vinaya ko mokSamArga meM atyanta Avazyaka guNa kahA hai| vinaya kA eka artha namratA aura samarpaNa hai to dUsarA artha vi- viziSTa rIti se naya-nayoM ko jaannaa| jo vyakti jinazAsana meM batAe hue nayoM ko sahI DhaMga se jAnatA hai vaha vinayavAna hai| yaha nirgrantha mArga vinaya guNa kI mUla-jar3a ko dhAraNa karatA hai| pratikramaNa pATha meM 'viNaya mUlassa' kahA hai| prathama artha ko sabhI jAnate haiM kintu dUsarA artha kucha nayA sA laga rahA hogaa| yaha nayA artha bhI hameM vinaya
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ namratA ke prathama artha kI ora hI le jAtA hai| aura hama yU~ kaheM ki vastutaH saccI vinaya nayajJAna se hI AtI hai, to bahuta ucita hogaa| nayoM ke parijJAna se AtmA kA vyavahAra yA nizcaya kisI bhI naya ke prati haThAgraha nahIM raha jAtA hai taba AtmA mokSamArga sambandhI vinaya ko sahI DhaMga se dhAraNa karatA hai| vinaya bhI do prakAra kI hai- vyavahAra vinaya aura nizcaya viny| sAdhu parameSThI Adi guNI janoM ko vinaya pUrvaka namaskAra karanA, unake Ane para uThakhar3e honA, unake sAmane namratA se bAta karanA, unake sAmane ha~sI-majAka nahIM karanA, unake pIche-pIche calanA, unako ucita Asana pradAna karanA ityAdi vyavahAra vinaya hai| una parameSThI jana ke AtmIya samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra Adi guNoM kA dhyAna karanA aura apanI AtmA ko inhIM guNoM se vAsita karanA nizcaya vinaya hai| antaraGga AtmA meM jaba mithyAtva aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina kaSAyoM kA jaba abhAva ho jAtA hai to AtmA antaraGga nizcaya vinaya ko dhAraNa karatA hai| antaraGga meM AtmaguNoM kI vinaya rahane para jaba bAhya meM una guNoM ko dhAraNa karane vAlA vyaktitva dikhatA hai to AtmA unake prati bhI sahaja namrIbhUta ho jAtA hai, yahI vyavahAra vinaya hai| jina AtmAoM meM anantAnubandhI mAna kA udaya tIvratama rahatA hai vaha vyavahAra vinaya nahIM karate haiN| sAmAnyataH dekhA jAtA hai ki mithyAtva aura anantAnubandhI mAna Adi kA udaya rahane para bhI logoM meM vyavahAra vinaya hotI hai| yaha vyavahAra vinaya unake andara kI mAna kaSAya kI mandatA se AtI hai aura punaH usa mAna kaSAya ko manda karane meM kAraNa hotI hai| vyavahAra vinaya meM pravRtta huA jIva apanI mAna kaSAya ko manda karate-karate eka dina anantAnubandhI mAna kA bhI sarvathA abhAva kara letA hai| jise nizcaya ekAnta yA vyavahAra ekAnta kA Agraha hai vaha vinaya sampanna nahIM hai| vyavahAra kI upayogitA ko bhUmikA anusAra svIkAra karake jo nizcaya kI bhUmikA meM ArohaNa karatA hai vaha nizcaya-vyavahAra naya kA sahI jAnakAra hotA hai| aisA vyakti hI sahI mAyane meM vinayazIla hai| isalie nayoM kA samyagjJAna hameM vAstava meM vinaya sampanna banAtA hai, yaha siddha hotA hai| naya kA artha hotA hai-le jaanaa| jo hameM vastu yA padArtha ke sahI jJAna kI ora le cale vaha jJAna yA abhiprAya naya kahalAtA hai| naya hameM kisI apekSA se vastu ke eka pahalU (dharma) kA jJAna karAtA hai| vyavahAra naya hameM do padArthoM ke mile-jule rUpa kA jJAna karAne meM kAma AtA hai to nizcaya naya binA mile-jule zuddha padArtha kA jJAna karAne ke kAma AtA hai| jaise- haldI aura cUnA do padArtha haiN| eka kA raMga pIlA hai aura dUsare kA raMga sapheda / jaba ina donoM kA milA rUpa lAla raMga hamAre sAmane AtA hai to vyavahAra naya kahatA hai ki yaha lAla raMga hai| nizcaya naya kahatA hai ki yaha pIle aura sapheda raMga haiN| nizcaya naya kahatA hai pIlA guNa pIlA hI rahegA vaha kabhI lAla nahIM ho sakatA hai aura sapheda raMga bhI sapheda hI rahegA vaha kabhI bhI lAla nahIM ho sakatA hai| vyavahAra naya kahatA hai bhaiyA dekho! yaha aba lAla raMga hai| donoM nayoM kA kathana apekSA bheda se satya hai| ajJAnI eka bAta ko mAnakara lar3atA rahatA hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI taraha AtmA aura karma ke saMyoga se yaha zarIra Adi dazAyeM dikhatI haiN| nizcaya naya AtmA ko AtmA aura karma ko karma, zarIra ko pudgalAtmaka zarIra hI kahatA hai| vyavahAra naya zarIra aura AtmA kI saMyoga dazA kA jJAna karAtA hai aura usI ko kahatA hai| mAna lo Apase pUchA ki AtmA saMsArI hai, yA mukta? jo mAtra nizcaya naya se AtmA kA jJAna rakhatA hai, vaha kahatA hai AtmA mukta hai| jo mAtra vyavahAra naya se AtmA ko jAnatA hai, vaha kahatA hai AtmA saMsArI hai| kintu jo vyavahAra aura nizcaya donoM ko jAnatA hai vaha kahatA hai ki AtmA vyavahAra naya se saMsArI hai aura nizcaya naya se mukta hai| isa prakAra donoM nayoM kA apekSA bheda se kathana karane vAlA anekAnta svarUpa ko jAnane vAlA hai| jahA~ vastu ke aneka anta (arthAt pahalU yA dharma, guNa) ko jAnA jAtA hai vaha ana ____ kucha andhe loga eka bAra eka hAthI ko pakar3a lie| jisane hAthI kI pUMcha pakar3I vaha kahatA hai hAthI rassI jaisA moTA hotA hai| jisane hAthI kI suMDa pakaDalI vaha kahatA hai nahIM re! hAthI to mUsala jaisA lambA hotA hai| jisane hAthI ke paira pakar3a lie vaha kahatA hai tuma loga kucha nahIM jAnate, hAthI to kisI khambhe jaisA bhArI hotA hai, jisane hAthI kA dA~ta pakaDA, vaha kahatA hai are! hAthI to lohe kI chaDa jaisA cikanA-lambA hotA hai| isa taraha saba lar3ane lage to eka A~kha vAle vyakti ne kahA ApakA kahanA kathaMcit(kisI apekSA se) satya hai sarvathA(ekAnta rUpa se) satya nahIM hai| batAo jJAnI AtmAo! AtmA khAtA hai, pItA hai ki nahIM? nizcaya ekAntavAdI kahegA- 'AtmA khAtA nahIM, AtmA pItA nahIM, AtmA to traikAlika zuddha che|' vyavahAra naya ko hI mAtra jAnane vAlA hogA vaha kahegA AtmA hI khAtI hai, AtmA hI pItI hai| vyavahAranayI nizcaya vAle ko tarka detA hai ki yaha AtmA khAtI nahIM to khAnA-pInA chor3a de, tyAga de| kyoM anukUla nahIM milane para krodha karatA hai? nizcayanayI vyavahAra vAle ko tarka detA hai ki yadi zarIra khAtA hai to marane ke bAda zarIra ko khilA to jaaneN| donoM ajJAnatA se lar3ate rahate haiN| jo anekAnta darzana ko jAnane vAlA hai vaha kahatA hai bhaiyA ! vivAda mata kro| Apa donoM kA kathana apanI apanI-apekSA se satya hai, sarvathA nhiiN| dekho! AtmA nizcayanaya kI apekSA se khAtI nahIM, pItI nahIM bilkula shii| isI prakAra AtmA vyavahAra naya kI apekSA se khAtI hai, pItI hai bilkula shii| yadi Apa nayoM kA mAdhyama banAkara donoM pahalU ko svIkAra kareM to Apa jaina darzana ke jJAtA kahalAe~ge, nahIM to donoM hI mithyAjJAnI haiN| naya jJAna vivAda ko sulajhA detA hai| yadi nizcayanaya se AtmA khAtI hotI to abhI taka bahuta moTI bana gaI hotii| usake asaMkhyAta pradeza bar3ha gaye hote yA una pradezoM meM sthUlatA A gayI hotii| kintu anAdi kAla se tIna loka kA sArA anAja khAkara bhI AtmA vaisI hI hai| isalie nizcaya naya se AtmA kA yaha jJAna satya hai| yadi vyavahAra naya se AtmA khAtI nahIM hai to phira kauna khAtA hai? kauna santuSTa hotA hai| zarIra to jar3a hai
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ use to koI saMvedanA hai nahIM, usameM kriyA hai nahIM to phira khAne vAlA kauna? aura acchA-burA kahakara harSa-viSAda karane vAlA kauna? isase spaSTa hai ki hama jaba donoM nayoM ko yathArtha mAneMge tabhI padArtha kA sahI jJAna hogaa| isI taraha AtmA kaSAyI hai yA kaSAya rahita hai, AtmA bandhanabaddha hai yA mukta hai? AtmA karmAdhIna hai yA karmarahita hai? AtmA puruSArtha adhIna hai yA bhAgyAdhIna hai? ityAdi aneka prazna anekAnta dharma ke mAdhyama se naya jJAna kA sahArA lekara apanI buddhi meM svIkAroge tabhI mAna kaSAya kA abhAva hogaa| vinaya sampannatA AegI aura samyagjJAna kI ora AtmA bddh'egaa| yaha vinaya muktipatha para le jAegI aura tIrthaMkara jaisA mahAna netA banAne meM samartha hogii| yaha vinaya sahaja hai, yaha dikhAte haiM jeMsi vi ya rayaNattaM tesiM NiccaM ya bhaavnnaadhmme| je NiravekkhA loe tesiMcaraNesulaggade ditttthii||2|| jo ratnatraya dhAraNa karake nita usakA pAlana karate vahI dharma hai jisako dharake dhArmika saba jana haiM khte| jaga meM rahakara bhI jo jaga se nahIM apekSA kucha rakhate unake caraNa kamala meM dRSTi lagI sahaja vo mada harate // 2 // anvayArtha : [jesiM vi ya] jinake pAsa [ rayaNattaM] ratnatraya hai [ tesiM] unakI [ NiccaM ya] nitya hI [dhamme ] dharma meM [bhAvaNA] bhAvanA rahatI hai| [ jo] aura jo [ loe] loka meM [NiravekkhA ] nirapekSa haiM [ tesiM] unake [caraNesu] caraNoM meM [ diTThI ] dRSTi [ laggade] laga jAtI hai| bhAvArtha : jisake pAsa ratnatraya hai, vaha munirAja dharma meM hI bhAvanA rakhate haiN| kyoMki ratnatraya ko hI dharma kahA hai| jo dhArmika hai, usakI vinaya dharma ko cAhane vAlA karatA hI hai| yadi vaha dhArmika loka meM nirapekSa hai, arthAt lokaiSaNA se dUra hai to usake caraNoM meM dRSTi apane Apa usa samyagdRSTi kI laga hI jAtI hai| yaha AtmA kA sahaja guNa bana jAtA hai| samyagdRSTi kA yaha guNa banAvaTI nahIM hai aura na vaha kisI kI cApalUsI karatA hai| vaha usI kI vinaya karatA hai jisake pAsa ratnatraya kA dhAraNa, pAlana dekhA jAtA hai| vaha kisI camatkAra aura pralobhana ke binA vinaya meM pravRtta hotA hai| vi + naya =vinaya, yAni vizeSa rUpa se le jAne vaalaa| jo mokSa mArga para Age bar3hAne vAlA guNa hai aura jo eka netA kI mahAnatA kA dyotaka hai, vaha guNa vinaya hI hai| vinaya sampannatA mahAna guNa hai| AcArya zrI vIrasena jI mahArAja zrIdhavala kI TIkA karate hae kahate haiM kivinaya sampannatA se hI tIrthaMkara nAmakarma ko bAMdhate haiN| vaha isa prakAra se hai- jJAna vinaya, darzana vinaya aura cAritra vinaya ke bheda se vinaya ke tIna prakAra haiN| unameM bAraMbAra jJAnopayoga se yukta rahane ke sAtha bahuzruta bhakti aura pravacana
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti jJAna kA vinaya hai| Agama meM upadiSTa(kahe) samasta padArthoM ke zraddhAna ke sAtha tIna mUr3hatAoM se rahita honA, ATha maloM ko chor3anA, arahanta bhakti, siddha bhakti, kSaNa lava pratibuddhatA aura labdhisaMvega sampannatA ko darzana vinaya kahate haiN| zIlavratoM meM niraticAratA, AvazyakoM meM aparihInatA arthAt paripUrNatA aura zaktyanusAra tapa kA nAma cAritra vinaya hai| sAdhuoM ke lie prAsuka AhAra Adi kA dAna, unakI samAdhi kA dhAraNa karanA, unakI vaiyAvRtti meM upayoga lagAnA aura pravacana vatsalatA yaha jJAna, darzana aura cAritra tInoM kA hI vinaya hai kyoMki ratnatraya samUha ko sAdhu va pravacana kI saMjJA prApta hai| isI kAraNa vinaya sampannatA eka hokara bhI solaha avayavoM se sahita hai| ata: usa eka hI vinaya sampannatA se manuSya tIrthaMkara nAmakarma ko bAMdhate haiN| yaha vinaya kyoM karatA hai, yaha kahate haiM rayaNattayaM ya dhammo appaNo Neva annnndvvss| tamhA sa dhammigANAM bhattIe nniccmuvjutto|| 3 // ratnatraya Atama kA guNa hai, Atama kA hI dharma kahA anya dravya meM bhalA kahIM yaha pAyA jAtA kaho ? ahA! dharma, guNoM ko dhAraNa karate ve dhArmika jana kahalAte unakI bhakti meM jo lagate ve samyak sukha pA jaate||3|| anvayArtha : [appaNo] AtmA kA [dhammo] dharma [rayaNattayaM ya] ratnatraya hai [tamhA] isalie [sa] vaha [dhammigANaM] dhArmikoM kI [ bhattIe] bhakti meM [ NiccaM ] hamezA [ uvajutto ] lagA rahatA hai| bhAvArtha : jo apanI AtmA ko jAnatA hai, vaha sabakI AtmA ko jAnatA hai| jo apanI AtmA kA sammAna karatA hai, vaha sabakI AtmA kA sammAna karatA hai| vinaya AtmA kA dharma hai, eka viziSTa guNa hai| ratnatraya bhI AtmA kA dharma hai| ratnatraya AtmA ke sivAya anyatra kahIM nahIM milegaa| AtmA kA yaha dharma jinake pAsa hai vaha dhArmika haiN| una dhArmikoM kI bhakti meM laganA hI, unakI vinaya karanA hai| isalie samyagdRSTi jIva dhArmika kI bhakti meM sadaiva udyata rahatA hai| kauna vinaya ke yogya nahIM hotA hai, yaha kahate haiM jo puNa dappeNa judo kaMkhadi viNayaM hu mokkhmggiss|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ so hi kasAyAviTTho kadhaM have viNaa joggo khlu||4|| mokSamArga meM lage hue kI darpa yukta hokara ke jo vinaya cAhatA, bhakti cAhatA mAna kaSAya bar3hAkara jo| svayaM banA abhimAnI hai jo svayaM kaSAyI hokara Apa vinaya yogya vaha kaho kahA~ sehosakatA jaba nA nisspaap||4|| anvayArtha : [jo ] jo vyakti [ puNa] punaH [ dappeNa ] darpa se [ judo ] yukta huA [ hu] nizcita hI [ mokkhamaggissa ] mokSamArgI kI [viNaya ] vinaya [ kaMkhadi ] cAhatA hai [ so ] vaha [ hi ] nizcita hI [ kasAyAviTTho] kaSAya se sahita hai| viNaa joggo] vaha vinaya yogya [khala ] vAstava meM [kadhaM] kaise | have ] hove| bhAvArtha : jaise bicchu apane DaMka ke abhimAna se bharA rahatA hai, vaise hI mAnI vyakti apanI utkRSTatA ke darpa se sahita hotA hai| bicchu kA darpa tabhI taka rahatA hai jaba taka usake pAsa DaMka rahatA hai aura tabhI taka vaha use apane sira para uThAkara darpa lie phiratA hai| koI dUsarA vyakti bhI jo ki mokSamArga para cala rahA hai, vaha bhI yadyapi vinayavAna hai, lekina usakI vinaya kI icchA koI kare ki yaha hamezA merI vinaya kre| yA yaha hamArI vinaya karatA hai isa prakAra ke abhimAna se yukta rahatA hai| yA yaha hamArI vinaya kare, isa prakAra kI kaSAya se yukta rahatA hai| aisI sthiti meM jo svayaM kaSAyavAna hai, vaha vinaya ke yogya kaise ho sakatA hai? arthAt kaSAyavAn jIva kI vinaya karane se usa samyagdRSTi ko kyA lAbha hogA? vastutaH kaSAyavAna jIva vinaya ke yogya hI nahIM hai, yaha tAtparya hai| vinaya rahita jIva ko sukha nahIM milatA, yaha kahate haiM viNaeNa rahidajIvo ajjava dhammaM kadA Na paavedi| teNa viNeha Na sokkhaM hodi kadhaM taM ca paraloe // 5 // jo jana vinaya nahIM karatA hai kaise RjutA dharma dhare RjutA bina mana bhArI rahatA kaise mana ko saukhya are! isa jIvana meM sukhI nahIM jo kaise Age sukha pAe bIja nahIM boyA to mAnava kaise taruvara phala khAe? // 5 // anvayArtha : [viNaeNa] vinaya se [ rahidajIvo ] rahita jIva [ ajava dhamma] Arjava dharma ko [kadA] kabhI [Na pAvedi] prApta nahIM karatA hai [ teNa viNeha ] usake binA isa loka meM [ sokkhaM ] sukha [Na ] nahIM hotA hai [kadhaM ] kaise [taM ca ] vaha sukha [ paraloe] para loka meM [ hodi] ho| TIkArtha : jisa taraha mRdutA AtmA kA dharma hai usI taraha RjutA AtmA kA dharma hai| RjutA kA sambandha mRdutA se hai| Aja manuSya ke pAsa do hI duHkha haiN| kucha kama hone se abhimAna kI pUrti nahIM hone kA duHkha hai aura saba kucha
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone se abhimAna ko banAe rakhane kA duHkha rahatA hai| sAdhu- saMtoM ke pAsa kucha nahIM hotA hai isalie unheM sarvasukhI kahA jAtA hai| AtmAnuzAsana meM to unakA dUsarA nAma hI sukhI rakhA hai| yaha sukhI jIva bhI isI abhimAna ke kAraNa bhItara se duHkhI rahatA hai| abhimAna ko jItane kI bajAya sAdhu puruSa bhI abhimAna ko aura puSTa karake sukhI hote haiN| vastutaH yaha bhI du:kha ko banAye rakhane kA aura aura du:khI bane rahane kA tarIkA hai| jaba taka samatA pUrvaka abhimAna- apamAna ko sahana karane kI mAnasikatA nahIM banatI hai taba taka duHkha se mukti nahIM hotI hai| pratiSThita zrAvaka, dhanI varga bhI isI abhimAna ko kAyama banAe rakhane ke lie nirantara prayatnazIla rahate haiN| jo vyakti isa jIvana meM sukhI nahIM raha sakatA hai, bhalA vaha paraloka meM kaise sukhI hogA? isa jIvana meM pratipala samatA rakhane se hI mRdutA, RjutA dharma kA ArvibhAva hotA hai| vinaya sampannatA isalie mahAna guNa hai| vinaya eka tapa hai, yaha kahate haiM abbhaMtaro tavo khalu viNao titthaMkarahiM uddittttho| NimmadamaNeNa jamhA Adammi saMlINadA hodi||6|| tIrthaMkara. gaNadhara devoM ne do prakAra tapa batalAe vinaya kahA abhyantara tapa hai, isameM sAdhaka mana laae| nirmada mana hI halakA hokara Atama meM gote khAtA DUba-DUba kara DubakI letA karama maila dhotA jaataa||6|| anvayArtha : [titthaMkarahiM ] tIrthaMkaroM ne [ abbhaMtaro tavo ] abhyantara tapa [ khalu ] nizcita hI [viNao ] vinaya [ uddiTTho] kahA hai| [ jamhA ] cUMki [ NimmadamaNeNa] nirmada mana se [ Adammi ] AtmA meM [ saMlINadA] lInatA [hodi] hotI hai| bhAvArtha : tapa do prakAra ke haiN| bAhya tapa evaM abhyantara tp| bAhya tapa meM zarIra kI tapasyA kI mukhyatA rahatI hai| antaraGga tapa meM mAnasika tapa kI mukhyatA rahatI hai| antaraGga tapa se karma kI nirjarA avazya hotI hai kintu bAhya tapa ke sAtha niyamAkatA nahIM hai| vinaya eka antaraGga tapa hai| ise tIrthaMkaroM ne kahA hai| vinayazIla manuSya ke hRdaya meM santApa nahIM rahatA hai jisase usakI AtmA meM lInatA sahaja ho jAtI hai| ahaMkArI vyakti AtmA meM mana nahIM lagA pAtA hai| vinaya sampannatA kise kahate haiM? - kularUvaNANavisae saMpaNNo vi appasaMsarahido y| pujjesu NIcadiTThI viNayassa saMpaNNadA nnaam||7|| ucca kulIna mahAjana ho yA sundara ho caukhA ho rUpa
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna prazaMsA bhI ho jaga meM vaibhava sahita banA ho bhuup| phira bhI Atma prazaMsA karake nahIM garva jo mana dhAre pUjya puruSa lakha nayana jhukAtA vinayapUrNavaca-tana saare||7|| anvayArtha : [ kula-rUva-NANa-visae] kula, rUpa, jJAna ke viSaya meM [ saMpaNNo vi] sampanna hokara bhI [appa-saMsarahido ya] Atma prazaMsA se rahita honA va [ pujjesu] pUjya puruSoM meM [NIcadiTThI ] nIca dRSTi honA [viNayassa saMpaNNadA NAma] vinaya saMpannatA nAma hai| bhAvArtha : sampannatA paripUrNatA hai| yaha sampannatA samyagdarzana Adi dharma se hI prApta hotI hai| zreSTha kula, sundara rUpa, samyagjJAna Adi aise durlabha guNa haiM jo dharma se hI prApta hote haiM / dhArmika jIva ina sabako prApta karake bhI unmatta nahIM hotA hai| isake atirikta bala, parAkrama Adi bhI aise hI guNa haiM jinakI prApti hone para sAmAnya AdamI ko mada prApta hotA hai| kintu sajjana puruSa inheM prApta karake aura adhika vinayI tathA kSamAvAna ho jAtA hai| kahA bhI hai vidyA vivAdAya dhanaM madAya zaktiH pareSAM pripiiddnaay| khalasya sAdho viparItametat jJAnAya dAnAya ca rkssnnaay|| arthAt duSTa puruSa kI vidyA vivAda kalaha ke lie hotI hai| dhana ahaMkAra ke lie hotA hai aura usakI zakti dUsaroM ko kaSTa dene ke lie hotI hai| sAdhu puruSa ke lie yaha vastueM viparIta phala detI haiN| usakI vidyA jJAna (AtmajJAna) ke lie hotI hai, dhana dAna ke lie hotA hai aura zakti (bala) dUsaroM kI rakSA ke lie hotA hai| seTha sudarzana kI taraha rUpavAna hokara bhI brahmacarya kA pAlana karane vAlA, jayakumAra senApati kI taraha zaurya se sahita hokara bhI kSamAvAna, vinayI samyagdRSTi jIva hote haiN| aba nirmada jIva mokSa sthAna prApta karate haiM, yaha kahate haiM NANaM ya pujjA ya kulaM ya jAdI balaM ya iDDhI ya tavo sriirN| chiNNaMti je aTThavihaM madaM te NimmANagA jaMti sivassa tthaannN||8|| nahIM jJAna kA, pUjA kA mada, nA jAti nA kula kA mada bala, Rddhi kA tapa tapane kA, nA zarIra kA jisako md| aise mRdutama bhAvoM vAlA sAdhaka aTha mada nAza rahA uchala-uchala kara Atmazakti se ziva-sukhakaratA vAsa ahaa||8||
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayArtha : [NANaM ya] jJAna [ pujA ya] pUjA [ kulaM ya] kula [jAdI ] jAti [ balaM ya] bala [iDDhI ya] Rddhi,[tavo] tapa aura [ sarIraM] zarIra [aTTavihaM madaM] ina ATha prakAra ke mada ko [je] jo [chiNNaMti] naSTa karate haiM [te] ve [NimmANagA] mAna rahita jIva [sivassa] mokSa ke [ThANaM] sthAna ko [ jaMti] prApta hote haiN| bhAvArtha : jitane bhI jIva mokSa gaye haiM ve sabhI mAna rahita hokara hI mokSa gaye haiN| jJAna, rUpa Adi mada ko chor3akara jAti, kula Adi kA mada bhI antataH chor3akara hI mokSa hotA hai| mada to kaSAya kI tIvratA meM hotA hai aura mandatA meM hotA hai| yaha bhI AtmadhyAna meM bAdhaka hai| sAra yaha hai ki jo jitanA nirmada hotA jAtA hai vaha utanA hI adhika pAtA jAtA hai| ahaMkAra meM viveka rahita buddhi ho jAtI hai jisase rAvaNa kI taraha jIva sahI-galata nahIM soca pAtA hai aura vahI karatA hai jo kaSAya karAtI haiN|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. NiradiyAra sIlabhAvaNA paMca ya aNuvvayAiM mahavvadAiM vi bhAvaNAsahidA / aicArANi ya tahA vIrajiNiMdehiM uttANi // 1 // dharma dezanA ke avasara para yatra tatra vicaraNa karate aNuvrata aura mahAvrata kA hI vIra prabhu varNana karate / bina aticAra isI saMyama kA bhAva sahita nita pAlana kara tathA bhAvanA ke pauruSa se bhAgyavAda kA vAraNa kara // 1 // anvayArtha : [ aNuvvayAiM ] aNuvvayAiM aNuvrata [ paMca ] pAMca haiM [ ya ] aura [ mahavvadAI ] mahAvrata [vi] bhI pAMca haiM [ bhAvaNA sahidA ] ye bhAvanA sahita haiM [ tahA ya ] tathA [ aicArANi ] aticAroM ko [ vIrajiNiMdehiM ] vIra jinendra deva ne [ uttANi ] kahA hai / bhAvArtha : vIra bhagavAn ne pAMca mahAvratoM ko aura pAMca aNuvratoM ko kahA hai| aNuvrata zrAvakoM ke lie kahe haiM / aura mahAvrata zramaNoM ke lie kahe haiM / aNuvrata aura mahAvrata aticAra sahita aura bhAvanA sahita kahe haiM / vratoM ke pAMcapAMca aticAra aura pAMca-pAMca bhAvanAeM haiN| bhAvanAoM se vratoM meM dRr3hatA AtI hai aura aticAroM kA cintana karane se vrata nirdoSa bane rahate haiN| he bhavyAtman ! suno- ina mahAvratoM aura aNuvratoM ko bhagavAn mahAvIra ne apanI divyavANI se kahA hai| bhagavAn ne kyA kahA hai? hameM unakI AjJA pAlana karane ko AjJA samyaktva mAnakara mokSamArga para Age bar3hanA cAhie / bhagavAn ne kyA dekhA? kaise dekhA? isa viSaya meM itanA jJAna hI paryApta hai ki bhagavAn ke kevalajJAna meM pratyeka dravya ke ananta guNa aura bhUta tathA AgAmI kAla kI ananta paryAyoM ko pratyakSa ke samAna jAnA jAtA hai / kevalajJAna kI yaha vizadatA kevalajJAnAvaraNI karma ke kSaya se utpanna huI hai| yaha bhagavAn ke jJAna kA adbhuta pariNamana hai| isa jJAna ke viSaya meM tarkaNA matijJAna aura zrutajJAna ke dvArA asambhava hai| sabase pahalA samyagdarzana AjJA samyaktva hai| sabase pahalA dhyAna AjJA vicaya dharmadhyAna hai / samyagdRSTi kA sabase prathama guNa bhagavAn sarvajJa kI AjJA mAnanA hai, na unakI sarvajJatA kA nizcayAtmaka eka pahalU pakar3akara puruSArthahIna bananA hai| pratikramaNa pATha jise munirAja pratyeka caturdazI ko karate haiM, vaha pratikramaNa bhagavAn gautama gaNadhara dvArA racita hai, aisA vRddha paramparA se zravaNa gocara hotA A rahA hai| usa pratikramaNa pATha meM gautama gaNadhara svayaM kahate haiM kihe AyuSmAn! maiMne jo bhagavAn kI divyadhvani se sunA , use suno isa bharata kSetra meM deva, asura aura manuSyoM se sahita, sarvaprANiyoM ko karma kI paravazatA se anya sthAna se yahA~ AnA, , yahA~ se anyatra jAnA, maraNa karanA, janma lenA, karmoM kA bandha, karmoM se mukta honA, indra, cakravartI kI RddhiyAM, Ayukarma kI sthiti, teja, karmoM kI anubhAga zakti, tarkazAstra, kalA, vidyA, mAnasikatA, pUrva anubhUta
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakRta, punaH sevita, asi Adi Adya karma, akRtrima kArya, sarvaloka meM sampUrNa jIvoM ko, sarva paryAyoM ko, eka sAtha jAnate hue, dekhate hue, vihAra karate hue, kAzyapa gotrIya, zramaNa, bhagavAn, sarvajJa, sarvadarzI mahati- mahAvIra bhagavAn ne paccIsa bhAvanAoM sahita, pA~ca samiti, tIna gupti sahita, uttara guNoM se sahita, zramaNoM ko pA~ca mahAvrata aura rAtri bhojana tyAga rUpa chaThe aNuvrata svarUpa, samIcIna dharma kA upadeza diyA hai| isI prakAra Age likhA hai ki he AyuSmAn ! maiMne (gautama gaNadhara ne) zrAvaka, zrAvikA, kSullaka, kSullikA ke lie pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ina bAraha prakAra ke samIcIna gRhastha dharma kA jaisA svarUpa sunA hai, use maiM kahatA hU~ isa taraha hama dekhate haiM ki bhagavAn vihAra karate hue sarvatra zramaNa dharma aura gRhastha dharma kA upadeza dete haiN| gautama gaNadhara ke ye vacana paMcamakAla ke anta taka prAmANikatA ke sAtha-sAtha jayavanta rheNge| trikAla kI samasta paryAyoM ko jAnate-dekhate hae bhI bhagavAn ne yaha nahIM kahA ki- AyuSmAn bhavya ! tuma kAla labdhi kI pratIkSA kro| hamAre jJAna meM tumhArI AgAmI sabhI paryAyeM dikha rahIM haiN| tumhArA puruSArtha svayaM kAla labdhi Ane para vaisA hI ho jaaegaa| yaha kathana na to svayaM bhagavAn ne apanI divyadhvani se khaa| nA hI yaha kathana gautama gaNadhara Adi Rddhisampanna ziSyoM ne kahA aura nA hI uttaravartI AcAryoM, muniyoM ne khaa| phira bhI kAlalabdhi kI mukhyatA se kathana karanA, puruSArthahIna hokara baiThanA, dezavrata, mahAvrata ko bandha kA aura saMsAra kA kAraNa kahanA, ye sArahIna tathya Agama viruddha haiN| akarmaNya puruSoM ne chala se isa taraha kA upadeza denA prArambha kiyA hai| nikaTa bhavya jIva vahI hai jo bhagavAna ke isa upadeza ko mAnakara aNuvrata yA mahAvratoM kA pAlana karatA hai| yadi vrata pAlana kI sAmarthya nahIM hai to bhI Atma nindA se yukta rahatA hai kintu kadApi vratI jIvoM kI nindA nahIM karatA hai| samyagdRSTi jIva kA zraddhAna bhagavAn kI vANI para isI taraha hotA hai, anyathA nhiiN| aba samyagdRSTi jIva kI bhAvanA kahate haiM sammAdiTThI jIvo savvaM rocedi bhagavadottaM jN| giNhAmi kadA suvadaM NiccamidaM bhAvamANo vA // 2 // jo samakita samadarzI prANI jinavara kathita vratAdika ko ruci se gahatA bhAgya samajhatA saMyama, vrata, tapa pAlana ko| grahaNa karU~ kaba kaThina vratoM ko isa vidhi bhAva jagAtA hai zIla-vratoM kI kare bhAvanA bhAva phaloM ko pAtA hai||2|| anvayArtha : [ jaM] jo [ bhagavadA uttaM ] bhagavAna ne kahA hai [ savvaM ] vaha sabhI [ sammAdiTThI ] samyagdRSTi [ jIvo]
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ko [ rocedi ] rucatA hai [ vA ] yA [kadA ] kaba [ suvadaM] suvratoM ko [ giNhAmi ] grahaNa karU~ [NiccaM] hamezA [ idaM] yaha [bhAvamANo] bhAvanA karatA hai| bhAvArtha : jo vratI vastutaH samyagdRSTi hai vaha bhagavAna ke dvArA kahe hue aNuvratoM aura mahAvratoM ko tathA unake aticAra Adi ko yathAvat svIkAra karatA hai| samyagdRSTi jIva vratoM ke svarUpa meM ruci karatA hai| vratoM ko apanA Atma svabhAva mAnatA hai aura jAnatA hai ki inhIM vratoM se nizcaya ratnatraya kI prApti hotI hai| vratI samyagdRSTi jIva vratoM ko nirdoSa banAkara AtmasvabhAva meM sthita hotA hai / athavA jo vratI nahIM hai aisA samyagdRSTi jIva sadaiva vratoM meM ruci rakhate hue yaha bhAvanA karatA hai ki bhagavan ! kaba yaha bhagavAna AtmA vratoM ko grahaNa karake asaMyama ko chor3egA? samyagdRSTi jIva vratoM ko grahaNa karane ke lie usI taraha chaTapaTAtA hai jaise koI aparAdhI kArAgraha meM baMdI banAkara rakha lene para chaTapaTAtA hai| purANoM ke adhyayana se yaha jJAta hotA hai ki samyagdRSTi jIva jIvana ke anta taka vratoM ko avaz dhAraNa karatA hai| yadi kSAyika samyagdRSTi hai taba to niyama se vrata grahaNa karatA hai, bharata cakravartI, rAma Adi kI trh| yadi usane pahale narakAdi Ayu kA baMdha kara liyA hai to bhI zreNika rAjA kI taraha apane sambandhiyoM ko virakta hote dekhakara unheM rokatA nahIM hai apitu Azcarya karatA hai ki bhagavan ! hameM vrata grahaNa karane kA bhAva kyoM nahIM ho rahA hai? anaticAra vrata kisake hote haiM, isakA samAdhAna jo hodi appamatto gihidavvadapAlaNe sadA jutto| vikahAkasAyarahido sIlavade aNaicAro so||3|| grahaNa kie haiM vrata Adika jo unake pAlana meM ramatA sAvadhAna ho kAyAdika se prANidayA mana meM rkhtaa| lobhAdika ko jIta liyA to vikathA kA kyA kAraNa ho niraticAra vrata-zIlAdika ko pAla rahA sAdhAraNa ho||3|| anvayArtha : [jo ] jo [ appamatto ] apramatta [ hodi ] hotA hai [ gihidavvadapAlaNe ] gRhIta vratoM ke pAlana karane meM[sadA] sadaiva [jutto] lagA rahatA hai|[vikhaa-ksaayrhido] vikathA tathA kaSAyoM se rahita hotA hai [so] vaha [ sIlavade] zIla, vratoM meM [aNaicAro] aticAra rahita hotA hai| bhAvArtha : jo vratI saMyama pAlana karane meM pramAda nahIM karatA hai, jIvarakSA aura vrata kI bhAvanA se sadA apramatta, sAvadhAna rahatA hai| jo vrata grahaNa kiye haiM unakA nirdoSa pAlana karane meM sadA upayoga sahita rahatA hai| anya samaya meM ApasI logoM se bhI vikathA nahIM karatA hai| strIkathA, bhojanakathA, corakathA, rAjakathA ye pApa bandha kA kAraNabhUta vikathAe~ haiN| vikathA karane se kaSAya kI vRddhi hotI hai| vratI kevala apane vrata pAlana meM tatpara rahe to use vikathA aura kaSAya karane kA samaya hI nahIM milegaa| usI vratI ke nirdoSa zIla, vrata hote haiN|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura kauna niraticAra hotA hai? yaha kahate haiM paramaTThabhAvaNAdo appANaM bhAvayadi annnnnnmnno| puNNaphalaM Na hi kaMkhadi sIlavade aNaicAro so||4|| ho ananyamana ekamanA vo paramAratha ratha para car3hatA svayaM sArathI yoddhA bhI ho mana vikalpa ripu se ldd'taa| puNya phaloM se mile bhoga kI nAma, dAma kI cAha binA banA vijetA mokSamArga kA vratI vahI nirdoSa bnaa||4|| anvayArtha : [aNaNNamaNo ] jo ekamanA hokara [ paramaTThabhAvaNAdo] paramArtha kI bhAvanA se [ appANaM] AtmA kI [ bhAvayadi ] bhAvanA karatA hai [ puNNaphalaM] aura puNyaphala kI [ kaMkhadi ] AkAMkSA [Na hi ] nahIM karatA hai [ so ] vaha [ sIlavade ] zIla, vratoM meM [aNaicAro] anaticAra hotA hai| bhAvArtha : jo vratI nizcaya Atma svarUpa kI bhAvanA se AtmA kI bhAvanA karatA hai, Atma svarUpa kA cintana karatA hai, AtmA meM ekAgracitta hotA hai| apane mana ko vikSipta nahIM rakhatA hai| AtmA bhAvanA se rahita kAla meM Avazyaka kriyAoM ko karate hue puNya phala kI AkAMkSA nahIM karatA hai, vaha zIlavrata meM aticAra rahita hotA hai| he Atman ! paramArtha kI bhAvanA rkho| binA paramArtha ke vrata, tapa, zIla Adi aMka rahita zUnya kI taraha haiN| paramArtha kA artha hai- parama arthAt utkRSTa aura artha arthAt prayojanIya / utkRSTa rUpa se prayojanIya / vaha kyA hotA hai? to apanA zuddhAtma tattva yA mokss| artha kA dUsarA artha hai padArtha / utkRSTa padArtha bhI paramArtha hai| zuddha AtmA hI utkRSTa padArtha hai| yahI paramArtha hai| samaya hI paramArtha hai, zuddha AtmA hI paramArtha hai, jo kevalajJAnI AtmA hai, vahI paramArtha hai, pratyakSajJAnI muni paramArtha hai, jJAnasvarUpI AtmA paramArtha hai| isa paramArtha kI bhAvanA se kiyA gayA vrata, tapa, zIla Adi samyak hai| jo paramArtha kI bhAvanA se vrata, tapa Adi karegA, vaha bhalA puNya ke phala kI icchA kyoM karegA? puNya kA phala cAhanA to saMsAra ko cAhanA hai / samyagdRSTi jIva ko saMsAra kI icchA nahIM hotI hai to puNya ke phala se milane vAle pada-vaibhava kI vAMchA kaise ho sakatI hai? na, tapa dhAraNa karane vAlA jIva binA paramArtha kI bhAvanA se paramArtha ke dhyAna ke binA khyAti-pUjA-lAbha ke vyAmoha meM bhI Akara bhI vratI bana jAtA hai aura paramArtha kI bhAvanA ke sAtha bhI vratI banatA hai| kisake andara vrata Adi dhAraNa kA uddezya kyA hai, yaha sthUla(moTe) rUpa se to kadAcit svayaM sAdhaka ko bhI samajha meM AtA hai aura kadAcit svayaM sAdhaka ko bhI samajha meM nahIM AtA hai| isalie samasta vratI, tapasvI janoM ko bAhya tapa, vrata mAtra kA AcaraNa karane vAle aura paramArtha kI bhAvanA se zUnya samajhanA svayaM kA mithyAtva janya tIvra ahaMkAra hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo puNya phala ke vyAmoha se vidyAdhara manuSya, cakravartI Adi rAjAoM ke vaibhava ko dekhakara mohita ho jAtA hai, to vaha nidAna bandha kara letA hai| jisane nidAna bandha kiyA, usane puNya ke phala ko caahaa| aisA jIva niraticAra zIla, vrata ko dhAraNa karane vAlA nahIM hai| are Atman ! isa moha kI pariNati bar3I vicitra hai| apane svArtha ke lie yaha jIva mokSamArga para na calatA hai aura na kabhI-kabhI dUsaroM ko calane detA hai| bharata cakravartI kSAyika samyagdRSTi hokara bhI moha ke kAraNa vairAgyavAn nahIM hue| krodha ke kAraNa apane bhAI bAhubalI para cakra calA diyA, bAda meM unake caraNoM meM nata mastaka ho gae to kyA huA? krodha to apane mAna bhaMga hone ke kAraNa AyA hii| bhagavAn vRSabhanAtha ke kevalajJAna hone para bhI bharata ko vairAgya nahIM huaa| bahina brAhmI aura sundarI ne dIkSA dhAraNa kara lI taba bhI vairAgya nahIM huaa| apane aTThAnaveM bhAI eka sAtha jaba dIkSita hue to / bharata ko rAjya sattA se glAni utpanna nahIM huii| bharata svayaM jAnate the ki hamAre sabhI bhAI isIlie dIkSita hue haiM ki vaha hamArI adhInatA svIkAranA nahIM cAhate haiN| aise cakrI banane se kyA sukha jo apane bhAiyoM ko hI apane se alaga kara de? aisA rAjapATa kA ahaMkAra bhI kyA jo apane hI bhAI ko mArane ke lie cakra chor3ane ke lie buddhibhrama utpanna kara de? mitro ! saba ko mAlUma hai, yaha saba huaa| itanA hI nahIM svayaM vardhanakumAra Adi 923 putra eka bAra meM hI bhagavAn AdinAtha ke darzana karake saMyama grahaNa kara lie| AtmA kI antaraMga pariNati kauna jAna sakatA hai? kAla labdhi kI pratIkSA kabhI kisI bhI bhavyAtmA ne nahIM kii| jisa samaya para Atma uddhAra karane kA kArya ghaTita ho jAve vahI kAla labdhi hai| kucha loga jJAna bAMTate haiM ki jaba ardhapudgala parAvartana saMsAra raha jAtA hai tabhI samyagdarzana kI yogyatA AtI hai, isase pahale kitanA bhI puruSArtha karo, koI artha nhiiN| vrata, tapa dhAraNa karo, saba vyartha haiM? bandho! yaha mithyAjJAna kI mithyA dhAraNAeM haiN| kisI bhI jIva ko kabhI bhI jJAta nahIM ho sakatA hai ki hamArI kAla labdhi kaba AegI? kaba saMsAra ardhapudgala parivartana raha jAegA? bhole Atman ! jinavANI meM kathana sApekSika hotA hai| jaba kAla kI mukhyatA se kathana karate haiM to kAla ko nimittakartA banA diyA jAtA hai| yaha tabhI kiyA jAtA hai jaba kAla labdhi kA kathana kiyA jA rahA ho| jaba jIva ke pariNAmoM kA kathana karate haiM to usake antaraMga pariNAmoM ko kartA kahA jAtA hai| ina donoM sApekSika kathana meM mukhya to jIva kA pariNAma hI hai| puruSArtha jIva karatA hai| jIva pariNAmoM ke dvArA aise pariNAma karatA hai ki ananta saMsAra ardhapudgala mAtra raha jAtA hai| siddhAnta granthoM meM kahA hai ki yaha jIva apane anta:karaNa pariNAmoM se isa ananta saMsAra ko ardhapudgala mAtra kara detA hai| isI taraha zrI dhavala pastaka 5 meM likhA hai 'aNAimicchAdiTThiNA tiNNi karaNANi kAdUNa paDhamasammattaM paDivaNNapaDhamasamaye aNaMto saMsAro
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ chiNNo addhapoggalapariyaTTametto kdo|' arthAt- anAdi mithyAdRSTi jIva ne tIna karaNoM ko karake prathamopazama samyaktva kI prApti ke prathama samaya meM ananta saMsAra naSTa kara diyA aura ardha pudgala parivartana mAtra saMsAra kara diyaa| isI taraha kahIM 'kIrade' isa kriyApada kA prayoga kiyA hai| 'kIrade' kA artha jIva ke puruSArtha se karanA hai| svayaM honA nahIM hai| cakravartI ke 923 putra anAdi mithyAdRSTi the| ananta kAla taka nigoda meM rhe| eka mAtra sthAvara paryAya meM rahakara prathama bAra manuSya kI trasa paryAya prApta kii| prathama bAra bhagavAn ke samavazaraNa ko dekhaa| pahalI bAra arahanta paramAtmA ke darzana kie| darzana karate hI sIdhA saMyama grahaNa kara liyaa| samyagdRSTi Atman ! jarA vicAra karo- kyA unhoMne bhagavAn se apanI kAla labdhi pUchI thI? kyA unhoMne yaha socA ki mahAvrata to ananta bAra dhAraNa kara cuke haiM? kyA unhoMne yaha pratIkSA kI ki pahale samyagdarzana ho jAe bAda meM kAla labdhi Ane para cAritra apane Apa A jAegA? kyA unhoMne ardhapudgala parAvartana kAla jAnakara saMyama grahaNa kiyA? nahIM, nahIM, nhiiN| he Atman ! ye saba tathya puruSArthahIna logoM ke zAstrIya bahAne haiN| jinhoMne paMca parAvartana kie hI nahIM the, jo anantakAla se ekendriya paryAya meM janma maraNa kara rahe the, unake lie ardhapudgala parAvartana kAla bacA rahA, jaba unhoMne samyagdarzana grahaNa kiyaa| aisI koI pahacAna yA lakSaNa ardhapudagala parAvartana kAla ke avaziSTa raha jAne ke nahIM haiN| moha kI pariNati dekho! itanA saba kucha bharata cakravartI ke sAmane ghaTita hone para bhI unheM vairAgya nahIM haa| itanA hI nahIM jaba jayakumAra senApati saMyama grahaNa karane ke lie tatpara hue to bharata ne unheM snehavaza rokaa| lekina vaha nahIM ruke aura saMyama grahaNa ke sAtha hI unheM aisI labdhi huI ki vaha bhagavAn ke samakSa gaNadhara pada para suzobhita hue| moha aura rAga kI tIvratA meM hI aisA hotA hai ki samyagdRSTi jIva bhI kisI ko saMyamI hone se roke| bharata cakravartI ko laga rahA thA ki merA eka senApati ratna chUTa jaaegaa| mere vaibhava meM kamI A jAegI, isalie hI zAyada unhoMne jayakumAra ko rokA ho| rakkhadi puNa sIlANi paridhANIva vadassa sssss| vadabhAvaNAparo jo sIlavade aNaicAro so||5|| paMca vratoM kI rakSA kAraNa zIlavratoM kA apanAnA bAr3ha lagAkara bar3hI phasala kI rakSA karanA jyoM maanaa|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ nitya bhAvanA utsAhita ho kare vratI vrata-zIloM kI lekhA-jokhA sApha-sAphato bahedhAraguNa-jhIloM kii||5|| anvayArtha :[puNa] tathA [jo] jo [sassassa] phasala ke [paridhANI iva] bAr3ha kI taraha [vadassa] vratoM ke [sIlANi ] zIloM [ rakkhadi] rakSA karatA hai [ so] vaha [ sIlavade] zIla, vratoM meM [aNaicAro] aticAra rahita hotA hai| bhAvArtha : jaise phasala kI rakSA karane ke lie usake cAroM ora bAr3I lagAI jAtI hai usI prakAra vratoM kI rakSA ke lie zIlavrata kA pAlana kiyA jAtA hai| gRhasthoM ke lie pAMca aNuvrata ke alAvA sAta zIlavata hote haiN| tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ye sapta zIlavata haiN| munirAja aThAraha hajAra zIla ke svAmI haiN| vratI jIva bAhara se zIlavratoM kI rakSA karatA hai aura bhItara se vratoM kI bhAvanA karake vratoM ko nirdoSa rakhatA hai| mahAvratI ho yA aNuvratI, pratyeka ko vrata kI bhAvanA se apane ahiMsA Adi mahAvratoM ko dRr3ha karanA caahie| vratoM kI dRDhatA karane ke lie pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ nirantara bhAne kI preraNA AcAryoM ne dI hai| yahA~ mAtra ahiMsA vrata kI bhAvanA kA vicAra karate haiN| he saMyamI Atman ! ahiMsA vrata kI bhAvanA ke lie apanI AtmA ko mAnasika asaMyama se bcaao| gupti kA artha hai, rakSA krnaa| mana gupti kA pAlana ahiMsA kI prathama bhAvanA hai| AtmA kI rakSA mana ke pApa se karanA mana gupti hai| __ yadi tuma ahiMsaka bhAvoM se bar3hanA cAhate ho to mana meM Ane vAle azubha pariNAmoM ko roko| kabhI yaha mata samajhanA ki mana ko koI nahIM pakar3a sakatA hai isalie mana ke bhAvoM ko kaise rokA jA sakatA hai? mana meM utpanna hone vAle azabha bhAvoM ko isI mana gapti kI bhAvanA se rokA jA sakatA hai| yadi aisA sambhava na hotA to koI bhI mana gupti rakha hI nahIM sktaa| AcAryoM ne kahA hai ki vratI mana ko azubha bhAvoM se rokakara apanI rakSA karatA hai| jJAnI Atman ! yaha bhI jAno ki AtmA kartA hai, mana kartA nahIM hai| mana to AtmA se hI prApta huA eka jJAnopakaraNa hai| hamAre bhAvoM kA mukhya saMcAlaka AtmA hai| isalie jo sAdhaka AtmA kI pApa se rakSA karatA hai, vaha mana ko vaza kara letA hai| Ao hama jAneM ki ve azubha pariNAma kauna se haiM? jinameM mana sahaja calA jAtA hai 1. mana ko ArtadhyAna se bacAo- jisase apane mana meM pIr3A ho, duHkha ho vaha dhyAna ArtadhyAna hai| isa ArtadhyAna kA kAraNa iSTa bandhu-mitra Adi kA saMyoga hokara viyoga honA hai| gRhastha zrAvaka ke lie to yaha ArtadhyAna bahuta adhika hotA hai| isakA kAraNa hai ki vaha dUsare logoM se aura jar3a padArthoM se bhI apane ko jor3atA calA jAtA hai| naye paricaya, naye logoM se sambandha, nae-nae logoM se jur3anA isa ArtadhyAna kA mukhya kAraNa hai| yadi sAdhaka bhI inhIM sambandhoM meM par3akara apanA mana ramAtA hai to vaha kabhI bhI ArtadhyAna se baca nahIM sakatA hai| rAga kI tIvratA se kisI ke Ane para yA milane para bahuta harSita hotA hai to usa vyakti ke cale jAne para use kucha khinnatA bhI hogii| basa! yahI khinnatA ArtadhyAna hai| usa vyakti ke cale jAne para kucha dera taka usakI yAda AnA bhI ArtadhyAna hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa dina sAmAyika, svAdhyAya meM mana na laganA bhI ArtadhyAna kA lakSaNa hai| isI ArtadhyAna kA dUsarA kAraNa aniSTa saMyoga hai| jisake sAtha rahanA hai, jisake sAtha-sAtha calanA hai, vaha vyakti yadi apane lie iSTa nahIM lagatA hai, acchA nahIM lagatA hai to usase dhIre-dhIre ghRNA utpanna hone lagatI hai| usase dUra rahane kA bhAva hone lagatA hai| basa! yahI mAnasika pravRtti jo usase dUra rahane kA yA usase bacane kA upAya vicAratI rahatI hai, vaha bhI ArtadhyAna hai| isI ArtadhyAna kA tIsarA kAraNa hai pIr3A cintana / jaba hamAre zarIra meM roga hotA hai to usI roga ko dUra karane ke upAyoM ko vicArate rahanA aura pIr3A ke anubhava se du:khI bane rahanA ArtadhyAna hai| jo sAdhaka iSTa viyoga, aniSTa saMyoga se mana duHkhI nahIM karatA hai vahI isa pIr3Acintana janya ArtadhyAna se baca sakatA hai| he sAdhaka! jaba taka zarIra nIroga hai taba taka iSTa viyoga aura aniSTa saMyoga janya ArtadhyAna se dUra rahane ke lie Atma bhAvanA karo yahI bhAvanA isa pIr3A cintana se du:khI hone se bacA paaegii| isI ArtadhyAna kA cauthA kAraNa nidAna hai| yaha mata samajhanA ki yaha to kabhI sambhava nahIM hai| dUsare logoM kI bhoga-vaibhava kI sampadA, kisI ke rUpa-saundarya kI ramaNIyatA yA vilAsatA kI mauja dekhakara yadi mana meM use prApta karane kA kiJcit bhAva bhI utpanna hotA hai to vaha nidAna nAma kA ArtadhyAna hai| isa vilAsatA se bharI duniyA meM paga-paga ina vicAroM se mana ko sAvadhAna krnaa| yadi kabhI kSaNika vicAra AyA ho to usI samaya Atma-gardA aura Atma-nindA se apanI AtmA ko zuddha krnaa| 2. mana ko raudradhyAna se bacAo- kisI dhanI ke saikar3oM Traka cala rahe haiM, kisI ke kITanAzaka kA vyApAra uccastarIya hai. kisI kI aneka miloM meM hajAroM logoM kA rojagAra mila rahA hai. kisI kI vAhana banAne yA becane kI kampanI hai, ityAdi aneka vyakti jaba Apako apanI prabhutA batAe~ to prasanna hokara yaha mata kaha denA- bahuta acchA, bahuta acchA, nahIM to hiMsAnandI raudradhyAna ho jaaegaa| mohavaza yaha raudradhyAna hotA hai| he sAdhaka! kisI gRhastha se aisA moha mata kara baiThanA jisase raudradhyAna ho jaave| muni sAdhaka ko to raudradhyAna sambhava hI nahIM hai kyoMki raudradhyAna ke sAtha bhItara se munipanA chUTa jAtA hai| yadi koI gRhastha tumhArI saMsthA ko khUba dAna de aura aise vyApAra kI vRddhi kA AzISa mA~ge to bhI tuma DaranA, socnaa| yaha anumodanA mana meM dhana ke mohavaza yA zreSThI bhakta ke mohavaza bhI nahIM krnaa| he sAdho ! tuma usa rAjA vasu ko yAda rakhanA jisane mAtra satya-asatya kA nirNaya kiyA thaa| usane asatya bolaa| vaha asatya bhI hiMsA ko bar3hAvA dene vAlA thaa| hiMsAnandI aura mRSAnandI isa raudradhyAna ke kAraNa hI use naraka meM jAnA pdd'aa| usane nirNaya meM kahA thA ki- yadyapi nArada ne yuktiyukta kahA hai phira bhI parvata ne jo kahA hai vaha hamAre guru upAdhyAya ke dvArA kahA gayA hai| apane guru ke nAma para guru putra ke lie mohavaza asatya bolA thA usakA phala use mahAraurava naraka milaa|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jahA~ aise vyApAra haiM vahA~ cauryAnanda aura viSayasaMrakSaNAnanda nAma kA raudradhyAna bhI ho hI jAtA hai| 3. isa loka sambandhI saMjJAoM se bacAo- isa loka meM mujhe amuka vaibhava mile, amuka pada mile, merI pratiSThA bar3he, isa loka meM mujhe loga jAneM ityAdi mana meM icchA mata kro| isa duniyA meM apane-apane samaya para, apane-apane sthAna para yadi kisI kA kucha nAma usake acche kAryoM se rahA hai, to vaha nAma bhI sadA-hamezA nahIM rahA hai| yadi rahA bhI ho to usa nAma vAlA AtmA to nahIM rhaa| AtmA kA koI nAma nahIM hotA hai| yadi nAma raha bhI gayA to bhI usase usa AtmA ko to koI sukha nahIM hai, jise dUsarA janma mila gayA aura nayA nAma prApta ho gayA hai| isalie laukika icchA meM mana ko jAne se roko| 4. paraloka sambandhI saMjJAoM se bacAo- yadi isa janma meM koI vaibhava yA sukha na mila pAe to parajanma ke lie bhI usakI icchA mata karanA / bar3e-bar3e rAjA-mahArAjAoM, mantrI-sAMsadoM ke pada kI agale janma ke lie icchA mata krnaa| deva, indra, vidyAdhara, nArAyaNa kA pada pAne kI bhI lAlasA mata krnaa| ina AgAmI bhoga-vilAsatAoM ke bAre meM mana meM jAgrata yA nidrita avasthA meM svapna mata dekhnaa| 5.cAra saMjJAoM se mana ko bacAo- AhAra kI icchA mana meM banI rhnaa| pahale hama amuka bhojana, amuka rasoM ke sAtha khAte the, kitanA acchA lagatA thA, kitanA svAdiSTa lagatA thA, garama-garama-jAyakedAra vaha bhojana khAne meM kitanA Ananda thA? aisA mana meM vicAra bhI mata laanaa| pahale khAe hue bhojana kI tulanA apane mana meM vartamAna ke bhojana se na to svayaM karanA aura na hI anya ke kahe jAne para Anandita honaa| AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAroM saMjJAe~(icchAe~) vicAra karane se tRSNA utpanna karatI haiN| cAroM hI saMjJA meM mana meM hI 'micchA me dukkaDaM' karake pazcAttApa krnaa| ye saMjJAe~ sarvaprathama mana meM vicAra lAne se utpanna hotI haiN| phira ye vicAra bar3hAne se aura ina saMjJAAoM kI pUrti karate jAne se aura-aura bar3hatI jAtI haiN| ina saMjJAoM kA manovijJAna yahI hai ki ye bar3hAne se bar3hatI haiM aura ghaTAne se ghaTatI haiN| isIlie sAdhaka! apanI AtmA kI rakSA ina saMjJAoM se karo aura ahiMsA kI bhAvAtmaka vidhi kA pAlana bhI kro| mAnasika hiMsA se bacakara vAcanika hiMsA se bhI AtmA ko bcaao| vAcanika aura vacanoM se, bolacAla se bhI hiMsA hotI hai yadi usa bhASA meM vikathAoM kA puTa hai| jo dharma se sambandha nahIM rakhatI haiM vaha bolacAla vikathA hai| strIkathA, dhana kI kathA, bhojana kI kathA, rAja kathA, vaira kathA, para pAkhaMDiyoM kI kathA aura na jAne kitanI hI prakAra kI aisI hI kathA vikathA haiN| ina vikathAoM se mana ko bacAnA vacana gupti hai| isa jagat meM aneka striyA~ haiM, unake viSaya meM paraspara meM vArtAlApa karanA ki vahA~ kI strI bahuta catura thI, vaha aisA karatI thI, vaisA karatI thI, yahA~ una jaisI strI eka bhI nahIM hai| yahA~ kI striyA~ aisA karatI haiM, yA aisI rahatI haiM, aisA vyavahAra karatI haiM ityAdi unake viSaya meM kI gaI UhApoha se sAdhaka kA koI prayojana siddha nahIM hotA hai| apane-apane pitA-nAnA ke dhana kamAne kI yA dhanI hone kI bAteM krnaa| bhojana-pAnI ke viSaya meM samIkSA karanA, rAjA-mahArAjAoM kI bAteM karanA, coroM kI caurakalA kI bAta karanA, kisI vyakti se vaira Adi ke viSaya
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM carcA karanA, ityAdi vikathAoM ke anaginata rUpa haiN| vAcanika hiMsA se bacakara kAyika ahiMsA kA pAlana karane ke lie sUrya prakAza meM dekhakara IryApatha samiti se calanA, kisI bhI vastu ko uThAte-rakhate samaya dekhanA aura phira usa sthAna kA parimArjana karake vastu ko rakhanAuThAnA AdAna-nikSepaNa samiti hai| isake atirikta apane zarIra ko khar3A karanA, baiThanA Adi meM bhI sAvadhAnI rakhanA aura dina meM sUrya prakAza meM hI bhojana karanA ahiMsA vrata kI kAyika praNAlI hai| aura bhI pahacAna kahate haiM jo NivviyappasAhU bAhirakajjehiM hoi akkhoho| samadA-lINapasaNNo sIlavade aNaicAro so||6|| bAhya jagata ke kArya-kramoM meM nirvikalpa jo banA huA mana ulajhana ke bhAvoM ko taja kSobha rahita ho tanA huaa| iSTa-aniSTa vikalpa mUrkhatA rahI jJAnitA samatA meM aisA mati meM avadhAraNa kara vratI bar3ha rahA kSamatA meN||6|| anvayArtha : [jo ] jo [NivviyappasAhU ] nirvikalpa sAdhu [bAhirakajjehiM] bAharI kAryoM se [akkhoho] akSubhita [hoi] hotA hai [samadA-lINapasaNNo ] samatA meM lIna prasanna rahatA hai [so] vaha [sIlavade] zIlavratoM meM [aNaicAro] aticAra rahita hotA hai| bhAvArtha : vrata nirvikalpa hone ke lie grahaNa kie jAte haiN| vratI sAdhu nirvikalpa kahalAtA hai| vaha nirvikalpa sAdhu apane Avazyaka Adi bAhya kAryoM ko karake bhI kSobharahita rahatA hai| rAga Adi vikalpoM se mana meM kSobha hotA hai| una bAhya kAryoM meM isa taraha pravRtti karatA hai ki usakA mana samatva se rahita na ho jaae| akSubdhamanA sAdhu hI samatA meM lIna rahatA huA prasanna rahatA hai| vaha zIlavratoM meM niraticAra hotA hai| mana meM kSobha honA hI manaH zuddhi kI hAni honA hai| vratoM kA prathama doSa atikrama yahIM se prArambha hotA hai| kahA bhI hai 'kSati manaHzuddhividheratikrama vyatikramaM shiilvrtervilNghnm| prabho'ticAraM viSayeSu vartanaM vadantyanAcAramihAtisakti taam||' arthAt- he prabho ! manaH zuddhi kI hAni honA atikrama hai| zIla, vratoM kA ullaMghana honA vyatikrama hai| indriya viSayoM meM pravRtti karanA aticAra hai aura ati Asakti dhAraNa karane ko anAcAra kahate haiN|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ anaticArI vratI kA anya lakSaNa uttamakhamAgabhIro dosacayaM khippade vibhaMgehiM / jo sIlasAyaro khalu sIlavade aNaicAro so||7|| zIla mahAsAgara laharAtA kSamAbhAva se ati gaMbhIra nita uttAla taraMgoM se jo doSa pheMkatA bAhara dhiir| Atama ratnAkara guNa-vaibhava para saMyoga doSa kA dhAma yaha vicAra karazIla vrato meM niraticAra karatA aaraam||7|| anvayArtha : [ jo ] jo [uttamakhamA gabhIro ] uttama kSamA se gaMbhIra hai [ dosacayaM ] doSoM ke samUha ko [ vibhaMgehiM ] vizeSa tarIkoM se [ khippade ] dUra karatA hai [ sIlasAyaro] zIla kA sAgara hai [ so] vaha [ khalu ] nizcita hI [sIlavade] zIlavratoM meM [aNaicAro] aticAra rahita hai| bhAvArtha : jisake pAsa uttama kSamA dhAraNa karane kI kSamatA hai, vaha bahuta sahanazIla aura gaMbhIra hotA hai| uttama kSamA dhArI niyama se gaMbhIra vyaktitva kA dhanI hotA hai| aneka tarIkoM se jaise AlocanA, pratikramaNa, kAyotsarga, bhakti Adi ke dvArA jo apane doSoM kA nAza karatA hai, jo zIla dhAraNa karane meM sAgara samAna gaMbhIra hai vaha zIla, vratoM meM aticAra rahita hotA hai| bar3e-bar3e mahApuruSoM ke pAsa aisI uttama kSamA rahatI thI tabhI to vaha apane vairI se pIr3ita hone para bhI kSubdha nahIM hote the| zatru to nAka, bhauM mor3akara kaSAya bhAva se hAni pahuMcAtA hai kintu mahApuruSa usa samaya para mAtra usa vipatti ko dekhate haiM aura usI se nipaTate haiN| unake mana meM zatra ke ina kSudra chaloM se bhI koI pIDA nahIM hotI hai| bhole Atman ! tere sAtha koI eka bAra chala kare aura tujhe patA par3a jAya to tuma kitane kaSAyavAn ho jAte ho| bIsoM logoM se usake chala aura durvyavahAra kA DhiMDhorA pITate ho| usase Darate bhI ho aura dUsaroM se kahakara apanA surakSA kavaca bhI taiyAra karate ho| yAda karo! pANDavoM kI gaMbhIratA aura kssmaabhaav| jaba pahalI bAra lAkSAgRha meM Aga lagA kara mAra DAlane kI koziza duryodhana ne kI to pANDava baca nikle| bahuta samaya bAda pANDava-duryodhana Adi mila ge| pANDava phira se duryodhana ke sAtha niDara hokara rahane lge| duryodhana apane chala-prapaJcoM se unheM rAjya adhikAra se vaMcita karanA cAhatA thaa| so usane hu~A khelane ke bahAne yudhiSThira ko baiThA liyaa| dhIre-dhIre chala se pUrI sampatti jIta lii| punaH pANDavoM ko banavAsa meM jAnA pdd'aa| lekina yudhiSThira ne duryodhana se badale kI bhAvanA phira bhI nahIM kii| yudhiSThira kA kSamAbhAva dekhakara sabhI bhAI bhI zAnta ho ge| jina mahApuruSoM ke gArhasthya jIvana meM aisI gaMbhIratA aura kSamAbhAva ho, unake muni bana jAne para to usa kSamA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA koI ora-chora nahIM raha jAtA hai| isI kSamA bhAvanA se to pANDava jana ati dAruNa upasarga sahana kara bhI zukladhyAna meM lIna ho ge| jisa kSamA bhAva se zukladhyAna hotA hai usase vrata, zIla niraticAra bane raheM, to isameM Azcarya kI kyA bAta hai ? jJAnI vyakti vicAra karatA hai ki Aja dina bhara meM maiMne kisa prasaMga meM vikathA kI, kisa samaya krodha kiyA, kisa bAta se citta meM kSobha utpanna kiyA / ityAdi apane vicAroM ko svayaM jAnakara apanI citta kI pariNati ko svayaM samajhakara svayaM use dina-pratidina sudhAratA calA jAtA hai / AdhyAtmika puruSoM ke lie apanI cittavRtti hI prAmANika hotI hai| unheM kisI aura kI saMstuti yA karNapriya vacanoM ko sunane kI AvazyakatA nahIM hotI hai| isa taraha jo vyakti apane doSoM ko nAza karane kI prakriyA meM sAvadhAna hai vahI antarAtmA hai| aisA antarAtmA hI zIla, vratoM kA niraticAra pAlana karatA hai / niraticAra vratI kI vRtti kaisI hotI hai ? vadaM gihIdaM khalu appaNA jaM tadapparUvaM muNadITThasevI / tesUtthadoso NiyapANapIDA tasseva sIlaM aicAramuttaM // 8 // grahaNa nahIM vrata kiye haiM maiMne kintu mujhe haiM prANa mile vrata merA Atama svarUpa hai vrata sevana se trANa mile| vrata- saMyama meM doSa lagAnA nija prANoM kI pIr3A hai yaha vicAratA usI vratI kA doSa rahita vrata bIr3A hai // 8 // anvayArtha : [ appaNA ] AtmA ne [ jaM] jo [ vadaM ] vrata [ gihIdaM ] grahaNa kiyA hai [ khalu ] nizcaya se [ tadapparUvaM ] use Atma rUpa [ muNadi ] mAnatA hai / [ iTThasevI ] iSTa kI sevA karane vAlA [ tesu ] una vratoM meM [ utthadoso ] utpanna doSa ko [NiyapANapIDA ] apane prANa kI pIr3A mAnatA hai [ tassa eva ] usakA hI [ sIlaM ] zIla [ aicAramuttaM ] aticAra rahita hai| bhAvArtha : AtmA kA icchuka iSTasevI kahalAtA hai| aisA AtmA apane vratoM ko apane AtmA ke vrata mAnatA hai| vrata hI usakI AtmA kA svarUpa hai| yadi vratoM meM doSa lagatA hai to use vaise hI pIr3A hotI hai jaise koI apanA vadha kare taba hotI hai| vrata hI jisake prANa haiM vaha vratI hI vrata, zIloM kA niraticAra pAlana karane vAlA hai| AcArya zrI vIrasena jI mahArAja SaTkhaMDAgama sUtroM kI dhavalA TIkA meM kahate haiM ki eka mAtra zIla- vratoM meM niraticAratA se hI tIrthaMkara nAma karma bAMdhA jAtA hai| vaha isa prakAra hai hiMsA, asatya, caurya, abrahma aura parigraha se virata hone kA nAma vrata hai / vratoM kI rakSA ko zIla kahate haiM / surApAna, mAMsabhakSaNa, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ inake tyAga na karane kA nAma aticAra aura inake vinAza kA nAma niraticAra yA sampUrNatA hai| isake bhAva ko niraticAratA kahate haiN| zIlavratoM meM isa niraticAratA se tIrthaMkara karma kA bandha hotA hai| zaMkA- isameM zeSa pandraha bhAvanAoM kI sambhAvanA kaise ho sakatI hai? samAdhAna- yaha ThIka nahIM hai, kyoMki kSaNa lava pratibuddhatA(abhIkSNa saMvega), sAdhu samAdhi dhAraNa, vaiyAvRtya yoga yuktatA, prAsuka parityAga, arihaMta bhakti, bahuzruta bhakti, pravacana bhakti aura pravacana prabhAvanA lakSaNa zuddhi se yukta samyagdarzana ke binA zIla-vratoM kI niraticAratA bana nahIM sktii| dUsarI bAta yaha hai ki jo asaMkhyAta guNa zreNi se karma nirjarA kA kAraNa hai, vahI vrata hai| aura samyagdarzana ke binA hiMsA, asatya, caurya, abrahma aura parigraha se virata hone mAtra se vaha guNa zreNI nirjarA ho nahIM sakatI, kyoMki donoM se utpanna hone vAle kArya ko unameM se eka ke dvArA utpatti kA virodha hai| zaMkA- inakI sambhAvanA yahA~ bhale hI ho, para jJAnavinaya kI sambhAvanA nahIM ho sakatI? samAdhAna- aisA nahIM hai, kyoMki chaha dravya, nau padArthoM ke samUha aura tribhuvana ko viSaya karane vAle evaM bAra-bAra upayoga viSaya ko prApta hone vAle jJAna vinaya ke binA zIlavratoM ke kAraNabhUta samyagdarzana kI utpatti nahIM bana sktii| zIlavrata viSayaka niraticAratA meM cAritravinaya kA bhI abhAva nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki yathAzakti tapa, Avazyaka-aparihInatA aura pravacanavatsalatA lakSaNa cAritravinaya ke binA zIla viSayaka niraticAratA kI utpatti hI nahIM banatI hai| isa kAraNa yaha tIrthaMkara nAma karma ke bandha kA tIsarA kAraNa hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.NANa bhAvaNA saMvara, nirjarA kI icchA karane vAlA jJAnopayogI hai jo saMvaramAdaradi Nijjaramicchadi ya mokkhmggmmi| appANaM rasigo so NANamabhikkhaM vijaannaadi||1|| saMvara tattva samAdara karatA nitya nirjarA ko cAhe Atama kA vaha rasika banA hai, Atma bhAvanA ko bhaae| jisako lagana lagI Atama kI zivapatha ko jo cAha rahA jJAna bhAvanA lIna yatI vaha jJAnAmRta rasa pAga rhaa||1|| anvayArtha : [jo] jo [saMvaraM] saMvara bhAvanA kA [Adaradi] Adara karatA hai [ya] aura [ mokkhamaggammi] mokSamArga meM [NijjaraM] nirjarA kI [icchadi] icchA karatA hai [appANaM] AtmA kA [rasigo] rasika [so] vaha jIva [ abhikkhaM NANaM] abhIkSNa jJAna kA [vijaNAdi] anubhava karatA hai| bhAvArtha : he bhavya ! tuma aise vrata Adi kA AcaraNa karanA jisase nirantara saMvara hotA rahatA hai aura nirjarA hotI hai, jo nirantara apanI AtmA kI zuddha avasthA kA icchuka hai, vaha satata jJAna upayoga meM lIna hotA hai tabhI mukhya rUpa se saMvara hotA hai| nizcaya naya se AtmA kA anubhava hotA hai| usa Atma anubhava se bAhara Ane para bhI jo AtmA ko dhyAna rakhate hue saMvara, nirjarA ke kAraNabhUta vratoM kA pAlana karatA hai, vaha AtmA kA rasika abhIkSNa jJAnopayoga ko jAnatA hai| he Atman ! kevala par3hane-likhane aura svAdhyAya karane se nirantara jJAnabhAvanA cala rahI hai, aisI bhUla mata kara lenaa| mAtra zAstroM ko par3hane se abhIkSNa jJAnopayoga nahIM ho sakatA hai| yadi aisA hI hotA to gyAraha aMga taka kA vizAla dravya zruta par3hane para bhI abhavya mithyAdRSTi kaise rahe Ate? jo loga kahate haiM ki bAhya kriyA mAtra se siddhi nahIM hai kevala svAdhyAya se hI, par3hane-par3hAne se hI Atmasiddhi hotI hai, aisI dhAraNA vAle jJAniyoM ko mahAn jJAnI AcArya kundakunda deva samajhAte hue kahate haiM ki ke valijiNapaNNattaM eyAdasaaMga sylsuynnaannN| paDhio abhavvaseNo Na bhAva savaNattaNaM pattaM // bhA.pA.52 arthAt abhavyasena nAmake dravyaliMgI muni ne kevalI bhagavAn ke dvArA kahe hue gyAraha aMga pddhe| ina gyAraha aMga ko pUrNa zrutajJAna bhI kahate haiN| kyoMki jise zAstra kA itanA bar3hA-car3hA jJAna ho jAtA hai use artha kI apekSA pUrNazrutajJAnI kahA jAtA hai| to bhI vaha bhAva zrAmaNya ko prApta nahIM haa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnate ho kyoM? kyoMki bAhya kriyAoM meM use jIva dayA aura dharma nahIM dikhatA thaa| bhagavAn ne eka nigoda zarIra meM ananta jIvoM kA nivAsa kahA hai, isakI vizAla vyAkhyA karake bhI jahA~ nigoda jIva rahate haiM aisI harita ghAsa para calane meM use pIr3A nahIM huii| ananta ekendriya jIvoM ke ghAta kA pApa laga rahA hai, aisA bhAva usake bhItara nahIM aayaa| mahAvratI ekendriya jIvoM kA ghAta karake mahAvratI nahIM raha sakatA hai| jise ekendriya jIvoM kI rakSA kA bhAva nahIM to vaha mahAvratI kaise ho sakatA hai? guNasthAna kaSAyoM ke abhAva meM bhAvoM kI vizuddhi se banate haiN| bhAvoM kI sthiratA bAharI dravya kriyA ke Azrita hotI hai| dravya zuddhi hai to bhAva zuddhi bhI hogI, yaha niyAmaka nahIM hai| bAhya dravya zuddhi ke sAtha bhAva zuddhi ho bhI sakatI hai, nahIM bhI ho sakatI hai, kintu jaba kabhI bhI bhAva zuddhi banegI to dravya zuddhi ke sAtha hI hogI, aisA niyama hai| bAhya dravya kriyA kA sambandha antaraMga ke guNasthAna se rahatA hai| isalie saMvara-nirjarA kI vratAdi kriyA ke sAtha hI jaba jJAna kArya karatA hai tabhI vaha abhIkSNa jJAnopayoga hai| viSaya virakta sAdhu jJAnopayogI hai NANappagamappANaM muNiUNa annnnnneyvisesu| sAhU virajjahiyao NANamabhikkhaM vijaannaadi||2|| jJAna suguNa se bharA huA hai Atama pUrA cAroM ora nija svabhAva ko yU~ vicArakara anya viSaya para nA hai gaur| iSTa-aniSTa viSaya ko jo nita jJeya mAtra hI jAna rahA vaha virakta sAdhU hI jaga meM jJAna bhAvanAvAna rhaa|| 2 // anvayArtha : [ NANappagaM] jJAnAtmaka [ appANaM] AtmA ko [ muNiUNa ] jAnakara [ sAhU ] sAdhu [aNNaNeya-visaesa] anya jJeya viSayoM meM [virajja-hiyao] virakta hRdaya vAlA hotA hai [NANaM] vaha jJAna ko [abhikkhaM] nirantara [vijANAdi] anubhava karatA hai| bhAvArtha : AtmA se bhinna anya padArtha jJeya haiN| ina jJeya padArthoM meM jo sAdhu puruSa rAga, dveSa se rahita hokara virakta hRdaya vAlA hotA hai| jo apanI jJAnamaya AtmA kA nirantara saMvedana karatA hai vaha sAdhu abhIkSNa jJAnopayogI hai| samyagdarzana, samyakacAritra kA sevana karane vAlA jJAnopayogI hai NANa hi NAyago khalu smmiNsnncrittbhaavesu| doNhaM vi sevamANo NANamabhikkhaM vijaannaadi||3||
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakdarzana aura carita meM samyagjJAna pramukha mAnA yahI saMbhAle donoM guNa ko isIlie nAyaka mAnA / samyagdarzana kI sevA ho yA ho samyakcArita kI jJAna nirantara jAna rahA hai jJAnI ke mana bhAvana kI // 3 // anvayArtha : [ NANaM ] jJAna [ hi khalu ] nizcita hI [ sammaddaMsaNacarittabhAvesu ] samyagdarzana, samyakcAritra ke bhAvoM meM [ NAyago ] nAyaka hai [ doNhaM vi ] ina donoM kI [ sevamANo ] sevA karane vAlA [ abhikkhaM ] nirantara [ NANaM ] jJAna ko [ vijANAdi ] jAnatA hai| bhAvArtha : samyagdarzana, jJAna, cAritra meM samyagjJAna hI mukhya nAyaka hai / samyagjJAna ko madhya meM isIlie rakhA hai| samyagjJAna hI darzana, cAritra meM samIcIna pravRtti karAtA hai| isalie koI AtmA samyagdarzana aura samyak cAritra kA sevana kara rahA hai to vaha bhI abhIkSNa jJAnopayoga ko jAnatA hai| jo jJAna samyagdarzana aura samyakcAritra donoM kA pAlana karatA hai, vahI jJAna yahA~ abhIkSNa jJAnopayoga ke rUpa meM hai / paramArtha kI bhAvanA karane vAlA abhIkSNa jJAnopayogI hai pAladi rakkhadi NicchaM jo saddiTThI hu sammacArittaM / paramabhAvaNaGkaM NANamabhikkhaM vijANAdi // 4 // samyakcArita pAlana karatA nita rakSaNa meM bhI de dhyAna samyagdRSTi vaha avazya hI bhAtA rahatA jJAna pramANa / zuddha Atma paramArtha bhAvanA ke vaza jo bhI karatA hai vaha abhIkSNa jJAnI mAnA hai bhavi jana mana ko haratA hai // 4 // anvayArtha : [ jo ] jo [ saddiTThI ] samyagdRSTi [ NiccaM ] hamezA [ sammacArittaM ] samyakcAritra kA [ hu ] nizcita hI [ pAladi ] pAlana aura [ rakkhadi ] rakSA [ paramaTTabhAvaNaTTaM ] paramArtha kI bhAvanA ke lie karatA hai [ NANaM ] vaha jJAna ko [ abhikkhaM ] nirantara [ vijANAdi ] anubhava karatA hai / bhAvArtha : jJAna kA upayoga samyakcAritra kA pAlana karane ke lie karanA bhI jJAnopayoga meM satata laganA hai| paramArtha kI bhAvanA karane ke lie jo vyavahAra cAritra kA pAlana kiyA jAtA hai vaha nizcaya cAritra meM Dhala jAtA hai| paramArtha kI bhAvanA se AcaraNa meM lAyA gayA sarAga cAritra hI vItarAga cAritra meM Dhala jAtA hai / yahI nizcaya cAritra AtmAnubhava kI dazA hai| jJAna ko jJAnamaya saMvedana karanA hI abhIkSNa jJAnopayoga hai| I bhAvazrutajJAnI hI jJAnopayogI hai
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ NANesu sudaM NANaM bhAvasudeNa pariNadaM hodi| teNeva pariNado so NANamabhikkhaM vijaannaadi||5|| vaise to siddhAnta zAstra meM pA~ca jJAna gAye jAte mati zruta avadhi mana:paryaya au kevalajJAna nAma paate| kintu jJAna zruta bhAva rUpa se pariNata hotA mAtra yhii| isI bhAva meM pariNata jJAnI nijAnubhUti kA pAtra shii||5|| anvayArtha : [NANesu] jJAnoM meM [ sudaMNANaM] zrutajJAna [ bhAvasudeNa] bhAvazruta se [ pariNadaM] pariNata [ hodi] hotA hai [teNeva] usase hI [pariNado so] pariNata huA vaha jIva [NANaM] jJAna ko [ abhikkhaM] nirantara [vijANAdi] jAnatA hai| bhAvArtha : pAMca jJAnoM meM zrRtajJAna hI svArtha, parArtha ke bheda se do prakAra kA hotA hai| zrutajJAna hI dravya zruta, bhAva zruta ke bheda se bhI do prakAra kA hotA hai| yaha dravya zrutajJAna jaba bhAva zruta rUpa se pariNata hotA hai to vaha AtmA nirvikalpa AtmAnubhava kI dazA meM hotA hai| bhAva zrutajJAna se pariNata AtmA hI nizcaya jJAnI hai| vaha svasaMvedana-jJAna se nirantara jJAnopayoga kA saMvedana karatA hai| aisA jIva hI abhIkSNa jJAnopayogI kahalAtA hai| aura kisa bhAvanA se jJAnopayogI hotA hai? NAhaM sarIraM Na hi dissamANaM, vatthu Na kamma Na maNo Na vaacN| Adammi Nicca bahu bhAvamANo, bhavvo hi nnaannssuvjogjutto||6|| jo kucha hameM dikhAI detA vaha padArtha mama rUpa nahIM maiM zarIra nA vacana rUpa nA karma rUpa mana rUpa nhiiN| maiM Atama hU~ jJAna mAtra hU~ nitya bhAvanA meM lavalIna jJAna mAtra upayoga mAtra rasa jJAnI pI pI hotA piin||6|| anvayArtha : [ahaM ] maiM [ sarIraM] zarIra [Na ] nahIM hU~[ dissamANaM vatthu ] dikhAI dene vAlI vastu [Na hi ] nahIM hU~ [ kammaMNa ] karma nahIM hU~[ maNo Na ] mana nahIM hU~ [ vAcaM Na] vacana nahIM hU~ [ Adammi] AtmA meM [ NiccaM] nitya [ bahubhAvamANo] bahuta bhAvanA karatA huA [ bhavvo ] bhavya jIva [ hi ] hI [NANassuvajogajutto] jJAna ke upayoga se yukta hotA hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : jJAnopayogI bhavya jIva satata AtmA kI bhAvanA karatA hai| vaha zarIra ko, bAharI jagat kI dikhAI dene vAlI vastu ko, karma ko, mana ko, vacana ko apanA nahIM mAnatA hai| ye sabhI pudgala dravya kI paryAya haiM, aisA jAnakara AtmA meM hI sadaiva bahuta bhAvanA karatA hai| AtmA kI isI bhAvanA se hI jJAnopayoga se vaha yukta rahatA hai| aisA jIva hI jJAnopayogI hai| he Atman ! vicAra kara ki yaha zarIra pudgala paramANuoM kA piNDa hai| AtmA kI karmoM se saMyogajanya avasthA se utpanna huI yaha manuSya paryAya hai| yaha paryAya AtmA kA svabhAva nahIM hai| yaha zarIra do dravyoM kI milIjulI asamAna-jAtIya paryAya hai| kucha samaya taka isa zarIra ke sAtha AtmA kA sambandha hai| isa taraha AtmA kA sadA sAthI yaha zarIra nahIM hai| zarIra ke saMyoga se utpanna huI strI, putra Adi bhI tere nahIM haiN| tU inako mohavaza apanA mAnatA hai| yaha terI bhUla hai| terI yaha buddhi hI mithyA hai| tU ina sabake sAtha rahakara bhI kisI ko apanA AtmA va! sabhI kA pariNamana apane-apane karmodaya se svayaM ho rahA hai| sAjhedArI ke vyApAra meM nirAkula sukha kahA~? phira AtmA aura pudgala kI sAjhedArI se bane isa zarIra meM sukha kaise hove? isa jagat ko dekhatA huA jaba tU mohita hotA hai to sabako apanAnA cAhatA hai| parantu kauna terA huA hai? tU pahale bhI akelA thA, Aja bhI akelA hai| ghara-parivAra meM rahakara bhI ina saMyogoM meM apane Apako jJAtA dRSTA dekha / isa duniyA ko mAtra jJAtA dRSTA banakara dekha-jAna / maiM apanI A~khoM se sabhI ko dekha rahA huuN| eka darpaNa kI taraha mujhe dekhane meM saba kucha AtA hai kintu mere bhItara kucha bhI nahIM rahatA hai| kucha bhI nahIM ThaharatA hai| pratibimba ko yA chAyA ko apanA mAnakara usI meM sukha duHkha mAnanA bhrama hai| A taka maiMne itane rUpa dekhe? kyA koI rUpa merI A~khoM meM rahA? nhiiN| Aja taka maiMne itanA rasAsvAdana kiyA kintu koI bhI svAda mere pAsa ThaharA nahIM? maiMne mana cAhA sparza sukha kA Ananda liyA kintu mere pAsa koI bhI sukha nahIM hai| lahara ke Azrita hokara jaise koI murdA kabhI Upara A jAtA hai aura kabhI pAnI meM DUba jAtA hai vaise hI viSaya sukha kA AnA-jAnA hai| zarIra meM rahane vAle AtmA ke jJAtA-dRSTA svabhAva kI bhAvanA karanA hI saccI jJAna bhAvanA hai| punaH vahI kahate haiM NANammi NeyANi jado padaMti NANaM hi jeTuM muNiNo vdNti| Asejja NANaM kalusassa YNo bhavvo hi nnaannssuvjogjutto||7|| jJeya vizva isa jJAnAtama ke darpaNa meM A svayaM gire vizva jJeya se bar3A jJAna hai isameM kyA Azcarya are| jJAna mAtra kA Azraya lekara bhAva kaluSatA nyUna kare jJAna yoga-upayoga lagAkara jJAnI jJAna svabhAva bhre||7|| anvayArtha : [ jado ] cU~ki [ NANammi ] jJAna meM [NeyANi ] jJeya padArtha [ padaMti ] A jAte haiM isalie [NANaM]
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna ko [ hi ] hI [ muNiNo ] munijana [ jeTuM] zreSTha [ vadaMti ] kahate haiN| [ NANaM ] jJAna kA [ Ajja ] Azraya karake [ kalusassa ] kaluSatA kI [ NUNo] kamI hotI hai [ du] isalie [ bhavvo ] vaha bhavya jIva [NANassa] jJAna ke [ uvajogajutto] upayoga se yukta hai| bhAvArtha : jJAna kI hI vizeSatA hai ki isa jJAna meM sabhI jJeya padArtha svayaM Akara jJAna kA viSaya bana jAte haiM, isalie munijana sabhI padArthoM meM jJAna ko hI zreSTha kahate haiN| isa jJAna kA Azraya lekara muniyoM kI AtmA meM kaluSatA kI hAni hotI hai| isalie bhavya jIva nirantara jJAnopayoga meM lIna rahatA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. saMvega bhAvaNA suvisuddhaM jiNadhamma kammakkhayakAraNaM kuslbhuudN| hariso hu sevamANe saMvego tassa hodi nnvo||1|| zrI jinadharma ativizuddha hai karma nAza kA kAraNa hai puNya phaloM ko dene vAlA niHzreyasa sukha dhAraNa hai| isakA sevana karane se jo bhavi jana mana meM harSa dhare nizcita hI saMvega bhAvanA jIvana meM nirvega bhre||1|| anvayArtha : [jiNadhammaM] jina dharma [ suvisuddhaM ] suvizuddha hai [ kammakkhayakAraNaM] karmakSaya kA kAraNa hai [kusalabhUdaM] kuzalabhUta hai [ sevamANe ] isakA sevana karane meM [ hariso] jisako harSa hotA hai [ hu ] nizcita hI [ tassa ] usakA [ saMvego] saMvega [ Navo ] nayA [ hodi ] hotA hai| bhAvArtha : jinendra bhagavAn kA kahA dharma bahuta vizuddha hai| isa dharma ke sevana se hRdaya vizuddha hotA hai| karma mala kA zodhana hone se AtmA meM adbhuta pavitratA AtI hai| jina dharma hI AtmA meM lage karma kSaya kA kAraNa hai| AtmA jina karmoM se baMdhA hai vaha jinendra bhagavAn ke alAvA vizva meM isa karmavijJAna ke bAre meM koI nahIM jAnatA hai| AtmA meM jo pudgala paramANuoM kA samUha kaise baMdha jAtA hai, kitanI saMkhyA meM baMdhatA hai, usa karma kA AtmA meM sattva kaba taka rahegA? kaba usakA udaya AegA, udaya Ane para kaisA phala AtmA ko milegA? AtmA se karma kA kSaya kina kAraNoM se hotA hai? karma kSaya ho jAne para AtmA meM kauna-kauna se guNa utpanna hote haiM? karma kisa taraha AtmA ko eka gati se dUsarI gati meM le jAte haiM? karma kisa taraha AtmA ko eka gati se dasarI gati meM le jAte haiM? karma kaise zarIra kI racanA karatA hai? karma kaise saMkramita hotA hai? karma kisa taraha samaya pAkara phala detA hai? ityAdi anekAneka praznoM kA samAdhAna mAtra jinadharma meM hI hai| anya darzana AtmA ke svarUpa ko hI sahI DhaMga se nahIM jAnate haiN| AtmA sUkSma hone se saMsArI prANiyoM ke jJAna kA spaSTa viSaya nahIM banatA hai| phira usa AtmA meM lage sUkSma karma paramANuoM kA jJAna unheM kaise ho? sarvajJa ke alAvA isa sUkSma karmavijJAna aura AtmA ko koI nahIM jAna sakatA hai| gRhasthoM ko jIvakANDa, karmakANDa jaise granthoM ke adhyayana se aura zraddhAna se ina viSayoM kA jJAna ho sakatA hai| jaba aise atIndriya, sUkSma viSayoM para zraddhAna baiTha jAtA hai tabhI vaha kuzalabhUta hotA hai| yaha jinadharma sabhI kI kuzala, kSema karane vAlA hai| kuzala kA artha maMgala, kalyANa, puNya hotA hai| jinadharma kI zaraNa meM Akara AtmA maMgalamaya bana jAtA hai| isa taraha jinadharma ke viSaya meM vicAra karane se, isI ke AloDhana meM samaya bitAne se, isI ke upakAra kA smaraNa karane se, jinavANI kathita tathyoM kA vicAra-manthana karane se jisako harSa utpanna hotA hai usa AtmA kA saMvega bhAva bar3hatA jAtA hai| jinendra bhagavAna ke kahe dharma meM harSa bhAva honA hI saMvega kahalAtA hai| aisA saMvega bhAva pratidina, pratipala nayA-nayA utpanna hotA hai| jisase usa AtmA ko tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai| saMvega ke lie aura kyA cintana kareM?
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvo aNAi bhUdo saMsAre saMsaradi sayaM jaado| NiccaNigodaM ciMtai saMvego tassa hodi nnvo||2|| kAla anAdi se yaha Atama karma bandha se sahita rahA nahIM huA utpanna kisI se isa bhava vana meM ghUma rhaa| nitya nigoda vAsa hI sabakA isa vidhi jo ciMtana karatA vaha bhava-vana ke bhramaNa dukhoM se Dara saMvega bhAra bhrtaa||2|| anvayArtha :[sayaM jAdo] svayaM utpanna haA[ jIvo] jIva[ saMsAre] saMsAra meM[ aNAibhado] anAdi se rahatA haA [ saMsaradi] saMsaraNa kara rahA hai| NiccaNigodaM jo nitya nigoda kA ciMtaha] cintana karatA hai| tassa] usakA [saMvego] saMvega [Navo] navIna [ hodi] hotA hai| bhAvArtha : isa jIva ko kisI ne banAyA nahIM hai, kisI ne janma nahIM diyA hai| yaha jIva saMsAra meM anAdi kAla se hai aura bhramaNa karatA hai| ananta kAla isa jIva ne nigoda paryAya meM bitAyA hai| nigoda paryAya se nikalakara trasa paryAya ko prApta karanA bahuta durlabha hai| AcArya pUjyapAda deva sarvAthasiddhi meM kahate haiM ki isa saMsAra meM trasa paryAya kA prApta honA itanA durlabha hai jitanA ki bAlukA ke samudra meM par3I huI vajrasikatA kI kaNikA kA prApta honA durlabha hai| isa nigoda meM jIva eka zvAsa meM aThAraha bAra janma-maraNa karake duHkha uThAtA hai| nitya nigoda se isa jIva kA nikalanA bahuta kaThina hai| jisa kisI taraha trasa paryAya huI to bhI usameM paMcendriya paryAya pAnA aura adhika durlabha hai| trasa paryAya meM vikalendriya(do indriya se cAra indriya taka ke jIvoM) kI bahulatA hotI hai| AcArya kahate haiM ki jisa prakAra guNoM meM kRtajJatA guNa prApta honA bahuta durlabha hai usI prakAra trasoM meM paMcendriya paryAya prApta honA durlabha hai| paMcendriya paryAya meM bhI pazu, pakSI aura sarIsRpa tiryaJcoM kI bahulatA hotI hai| ina saba paryAyoM ke bIca se manuSya paryAya milanA to bahuta durlabha hai| jaise kisI caurAhe para koI ratnarAzi prApta kara lenA durlabha hai| manuSya paryAya eka bAra milane ke bAda punaH manuSya paryAya milanA to bahuta durlabha hai| jaise jale hue vRkSa ke pudgala paramANuoM kA punaH usa vRkSa paryAya rUpa se utpanna honA kaThina hotA hai vaise hI eka bAra manuSya janma kho dene para dobArA prApta karanA darlabha hotA hai| siddhAnta grantha ke adhyayana se jJAta hotA hai ki manuSya gati meM koI jIva mithyAtva ke sAtha bhI adhikatama rahe to 47 pUrva koTi se adhika 3 palya pramANa kAla taka raha sakatA hai| isase spaSTa hotA hai ki manuSya ke adhika se adhika 48 bhava hI milate haiN| isameM bhI solaha bhava napuMsaka veda ke sAtha, solaha bhava strI veda ke sAtha aura solaha bhava puruSa veda ke sAtha adhikAdhika hote haiM / yadyapi yaha bhava lagAtAra manuSya gati meM rahane kI apekSA se hai| ca meM anya gati meM jAne para bhI paMcendriya paryAya meM adhika se adhika rahane kA kAla 96 parva koTi se adhika eka hajAra sAgara kAla kahA hai| isake bAda niyama se paMcendriya paryAya chuTa jAtI hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcendriya manuSya paryAya kI prApti ho jAne para bhI dharma yogya deza milanA, vrata - zIla-dIkSA dhAraNa karane yogya kula milanA aura nIrogatA prApta honA aura adhika-adhika durlabha hai| ina saba durlabhatAoM kI prApti ho jAne para bhI yadi jinendra bhagavAn dvArA kahA huA samIcIna dharma na prApta hove to manuSya janma prApta honA vaise hI vyartha hai jaise dRSTi ke binA mukha prApta honA vyartha hai I paMcendriya paryAya prApta karake yadi isa paryAya meM mukti kA puruSArtha nahIM kiyA to punaH ekendriya paryAya meM jAnA par3atA hai| trasa paryAya meM jIva ko adhikatama rahane kA kAla do hajAra sAgara paryanta hai / isake bAda niyama se sthAvara paryAya milatI hai| isalie jitanA ho sake trasa paMcendriya paryAya meM viSaya sevana kI tRSNA chor3akara Atma upalabdhi kA vicAra karanA cAhie / nigoda kI andhakAramaya adRzya paryAya meM se nikalanA bahuta puNyayoga kI bAta hai / aisA vicAra karane se saMsAra se bhIti hotI hai aura dharma meM harSa bar3hatA hai| naye-naye saMvega bhAva kI prApti hotI hai I aura bhI sthAvara paryAya kA cintana karanA cAhie tasapajjAe jIvo kadhamAyAdIha dukkhaparibhutto / thAvaragamaciMtAe saMvego tassa hodi Navo // 3 // janma maraNa parivartana ke ye duHkha jIva bahu bhogA do indriya Adika bhava pAke paMcendriya saMyogA hai / sthAvara jaMgama jIvoM ke duHkhoM kA cintana karanA nitya naye saMvega bhAva kA isI taraha vardhana karanA // 3 // anvayArtha : [ dukkhaparibhutto ] duHkha ko bhogatA huA [ jIvo ] jIva [ tasapajjAe ] trasa - paryAya meM [ iha ] yahA~ [ kadhaM ] kaise [ AyAdi ] AtA hai [ thAvara - gama - ciMtAe ] sthAvara meM gamana kI ciMtA se [ tassa ] usakA [ saMvego ] saMvega [ vo ] nayA [ hodi ] hotA hai / bhAvArtha : nigoda paryAya ekendriya sAdhAraNa vanaspati hai / isa paryAya se nikalakara pratyeka vanaspati vRkSa Adi meM janma honA bhI atyanta durlabha hai| isa paryAya meM eka jIva bahuta samaya taka dasa hajAra varSa taka jIvita raha sakatA hai| isa apekSA se yaha paryAya nigoda paryAya se acchI hai| yahA~ se nikalakara pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika meM bhI bahuta samaya taka bhramaNa karatA hai / sthAvaroM se nikalakara trasa paryAya prApta karanA atIva 'duSkara hai| mArIci kA jIva mithyAtva aura mAna kaSAya ke kAraNa vRkSa Adi meM janma lekara ekendriya paryAya meM cira kAla taka bhramaNa kiyaa| eka kor3A-kor3I sAgara kA dIrghakAla bhramaNa karane ke bAda isa jIva ko mukti prApta huI / isa taraha kA cintana karane se AtmA meM nayA-nayA saMvega bhAva utpanna hotA hai| punaH manuSyagati, tiryaMcagati kA sAmAnya duHkha dikhAte haiM
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ gabbhe vAse jammaM sNjogviog-dukkhsNttto| rogajarAM jo ciMtai saMvego tassa hodi nnvo||4|| jo manuSya tiryaJca gati ke garbha vAsa meM vAsa kie janma prApta kara saMyogoM se aru viyoga se vyathita hue| bar3e hue to roga-bur3hApA pIr3AoM ne ghera liyA isI taraha ke cintana se mana saMvegita sannIra piyaa||4|| anvayArtha : [gabbhe vAse ] garbha vAsa meM [ jammaM] janma honA [ saMjoga-vioga-dukkhasaMtatto ] saMyoga, viyoga ke duHkha se duHkhI hotA huA [ jo] jo [ rogajarAM] roga, bur3hApe kA [ ciMtai ] cintana karatA hai [ tassa] usakA [saMvego] saMvega [Navo hodi] nayA hotA hai| bhAvArtha : vicAra karo ki garbha meM kitane kaSTa se tuma rahe ho| bahuta hI saMkucita sthAna para tumane mA~ ke garbha meM nau mAsa vyatIta kie| binA hile-Dule eka sthAna garbha meM nIce mukha karake laTake hue kitanI pIr3A sahana kI hai| yadi isa pIr3A ko yAda karo to vartamAna kI pIr3A kucha bhI na dikhe| bar3e kaSTa ke sAtha tumhArA yoni sthAna se janma huaa| he Atman ! janma lene ke bAda bhI rote-rote aneka kaSToM ke sAtha tuma bar3e hue| janma lene ke kaI mahIne taka tumheM mala-mUtra kA viveka nahIM rhaa| jaba bar3e ho gae to roga hone lge| kabhI-kabhI to pUrA jIvana rogoM ke sAtha bitaayaa| phira buDhApA Ane lgaa| ghara-parivAra meM Adara kama hone lgaa| zarIra kI zithilatA hone lgii| bImAriyAM aura bar3hane lgiiN| isa prakAra pratyeka janma meM yahI janma, maraNa, roga, bur3hApe ke duHkha lage rahate haiN| ina duHkhoM kA jo cintana karatA hai use nayA-nayA saMvega hotA hai| duHkha sabake pAsa haiM jadi devANaM dukkhaM maNujANaM cAvi ckkvttttiinnN| kiha loe puNa sokkhaM saMvego tassa hodi nnvo||5|| mahApuNya ke mahAphaloM se mahA-mahA vaibhavazAlI deva-indra, cakrI rAjA kA dukha se hotA mana khaalii|| aise mahApuNyavantoM ko, jaga meM- yadi dukha hotA hai to sukha kisako hogA soco kyoM viSayoM meM khotA hai||5|| anvayArtha : [ jadi] yadi [ devANaM ] devoM ko [ dukkhaM] duHkha hotA hai [ cAvi] tathA [ cakkavaTTINaM maNujANaM] cakravartI manuSyoM ko bhI duHkha hai [ puNa] to phira [ loe ] loka meM [ sokkhaM ] sukha [kiha ] kaise hove [ tassa ] aisA cintana karane vAle ko [ saMvego ] saMvega [Navo] nayA [ hodi ] hotA hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : devoM ko bhI svarga se maraNa karate samaya duHkha hotA hai / devagati meM bhI viyoga janya duHkha banA rahatA hai| apane se bar3e deva kI adhInatA kA kaSTa uThAnA par3atA hai| dUsare kI RddhiyoM ko dekhakara IrSyAgata kaSTa hote haiM / apane duHkha kI vedanA ko dUra karane ke lie indriya sukha meM ramaNa karate haiN| manuSyoM meM rAjA cakravartI hotA hai / cakravartI ko bhI mAna bhaMga kA duHkha bhoganA par3atA hai| bharata cakravartI ko apane bhAI se hI apamAna sahanA pdd'aa| cakravartI ko apane vaibhava kA tyAga karake mokSa puruSArtha karanA hI Avazyaka hai anyathA naraka kA pAtra banate haiN| apane manorathoM kI pUrti ke lie nau nidhiyAM caudaha ratna hote haiM phira bhI tRpti nahIM hotI hai / 96000 rAniyoM se vikriyA karake eka sAtha ramaNa karatA hai phira bhI kAma vedanA dUra nahIM hotI hai| itanA saba kucha hone para bhI duHkha hai tabhI to usa duHkha kA pratikAra kiyA jAtA hai / jitanA jyAdA pratIkAra hai, samajhanA cAhie ki usake mana meM utanA hI jyAdA duHkha hai / ata: loka meM sukhI samajhe jAne vAle jIva vastuta: aura jyAdA duHkhI haiN| kahA bhI hai kulisAyuha cakkaharA suhovaogappagehiM bhogehiM / dehAdINaM vaDDI kareMti suhidA ivAbhiradA // 77 // arthAt indra aura cakravartI zubhopayoga mUlaka bhogoM ke dvArA deha Adi kI vRddhi karate haiM aura bhogoM meM rata hote hue sukhI jaise lagate haiM 1 isa taraha cintana karane vAle ko nayA saMvega bhAva utpanna hotA hai / saMvega kI vRddhi aura kaise hotI hai ? jiNasatthANaM paThaNe cau aNuogaM hi rocamANassa / veraggaM khalu vaDhDhadi saMvego tassa hodi Navo // 6 // prathama, karaNa aru caraNa, dravya se catu anuyoga zAstra AdhAra ina zAstroM ke par3hane se hI hotA hai saMvega apAra / dharma kArya se ho mana harSita bhAva virAga bar3he ura dhAra nae-nae saMvega bhAva kI bar3hatI hove to jaga paar|| 6 // anvayArtha : [ cau aNuogaM ] cAroM anuyogoM kI [hi ] nizcaya se [ rocamANassa ] ruci rakhane vAle ko jiNasatthANaM ] jina zAstroM ke [ paThaNe ] par3hane se [khalu] vAstava meM [ veraggaM ] vairAgya [ vaDDhadi ] bar3hatA hai [ tassa] usakA [ saMvego ] saMvega [ Navo ] nayA [ hodi ] hotA hai| bhAvArtha : jise jinadarzana para zraddhAna hotA hai, use cAroM anuyoga rucate haiN| prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAnuyoga ina cAroM anuyogoM meM usakI barAbara ruci rahatI hai| prathamAnayoga par3hane se vizeSa rUpa se vairAgya bhAva bar3hatA hai| karaNAnuyoga ke grantha par3hane se vizva tattva kA zraddhAna vRddhiMgata hotA hai| caraNAnuyoga ke grantha par3hane se cAritra ke prati bahumAna hotA hai aura cAritramohanIya karma kA kSayopazama bar3hatA hai jisase cAritra grahaNa, tapa karane kI bhAvanA hotI hai| dravyAnuyoga par3hane se bandha, mokSa Adi tattvoM kA zraddhAna dRr3ha hotA hai| cAroM anuyogoM se samyagjJAna kI vRddhi hotI hai| jisa grantha meM zalAkA puruSoM, mahApuruSoM ke kaI bhavoM kA varNana hotA hai, unake caritra kA kathana kiyA jAtA hai, vaha prathamAnuyoga kahalAtA hai| prathama arthAt sabase pahale jAnane yogya zAstra prathamAnuyoga kahalAte haiN| zrI Adi purANa, harivaMza purANa, uttara purANa, padma purANa, jIvandhara caritra, zreNika caritra Adi grantha prathamAnuyoga ke kahalAte haiN| dvitIya anuyoga karaNAnuyoga hai| isameM loka aura aloka kA vibhAjana kahA jAtA hai| yuga parivartana, sRSTi krama, bharata Adi kSetroM meM chaha kAla kA parivartana, cAroM gatiyoM kA varNana samajhAyA jAtA hai| karaNa arthAt gnnit| isa anuyoga meM gaNita kI mukhyatA rahatI hai| dvIpa, samudra, parvata Adi ke kSetra kI mApa, jIvoM kI saMkhyA, akRtrima caityAlaya, vimAna, bhavana Adi kA pramANa aura manuSya, deva Adi kI U~cAI kA mAna ityAdi viSaya jina granthoM ke par3hane se jJAta hoM ve sabhI karaNAnayoga sambandhI jaannaa| tiloyapaNNatti, trilokasAra, jaMbUdIvapaNNatti Adi isa anuyoga ke pradhAna grantha haiN| tRtIya anuyoga caraNAnuyoga hai| isameM gRhastha aura zramaNoM ke vrata, cAritra ko pAlana karane kI vidhi, usa cAritra kI rakSA karane kI bhAvanA, vratoM ko Age bar3hAne kI vidhi ityAdi viSayoM kA vizada varNana rahatA hai| isa anuyoga ke adhyayana se samyakcAritra kI ArAdhanA meM dRr3hatA AtI hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra, puruSArthasiddhayupAya, mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi granthoM kA samAveza isI anuyoga meM hotA hai| samIcIna DhaMga se sallekhanA karane kA jJAna bhI inhIM granthoM ke adhyayana se hotA hai| caturtha anuyora / dravyAnuyoga hai| isa anuyoga meM jIva Adi sapta tattvoM kA, bandha-mokSa kI vyavasthA, karmoM ke udaya Adi vyavasthA aura zuddha jIva Adi kA kathana kiyA jAtA hai| zrI samayasAra, dravya saMgraha, paMcAstikAya, jIvakANDa, karmakANDa, labdhisAra Adi grantha isI anuyoga meM Ate haiN| nyAya, darzana, adhyAtma aura siddhAnta dravyAnuyoga kA viSaya hai| isa taraha bhagavAn sarvajJa dvArA upadiSTa zrutAmRta kA nirantara pAna karane se rAga-dveSa kI hAni hokara vairAgya kI vRddhi hotI hai| jisase AtmA meM nayA saMvega bhAva utpanna hotA hai| aura kisa sAdhu ke saMvega bar3hatA hai? Avego uvvego usseko Natthi jassa saahuss| Nivvega-paro AdA saMvego tassa hodi nnvo||7||
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ para kAryoM meM utkaNThita jo tIvratamA Avega kahA tIvratarI phira vahI lAlasA dhyAnI kA udvega rhaa| manda manda AkAMkSA rahanA utsukatA kA honA hai zAnta dhyAna nirvega bhAva se mana saMvega salonA hai|| 7 // anvayArtha : [ jassa ] jisa [ sAhussa ] sAdhu ko [ Avego ] Avega, [ uvvego ] udvega [ usseko ] utseka [ Natthi ] nahIM hai [ AdA ] jo AtmA [ Nivvegaparo] nirvega meM tatpara hai [ tassa ] usakA [ saMvego ] saMvega [Navo ] nayA [ hodi ] hotA hai / bhAvArtha : kisI kArya ko jisa kisI bhI DhaMga se karane kA bhAva Avega hai| kisI kArya ko karane kI tIvra lAlasA udvega hai| kisI kArya ko karane kI utsukatA banI rahanA utseka hai / jo sAdhu abhIkSNa saMvega bhAvanA se yukta hotA hai, aise zAnta pariNAmI sAdhu ko nirvega meM tatpara kahA jAtA hai / saMsAra, zarIra, bhogoM se udAsIna AtmA nirvega meM hai usako nayA saMvega bhAva hotA hai / Age aura bhI kahate haiM saMsArabhIdo jiNarUvalINo jiNassa dhamme hariso visuddho / saMsArapArINavittacit Navo Navo so suhabhAvajutto // 8 // cAroM gati se trasta huA jo jina svarUpa meM lIna huA zrI jinavara ke kathita dharma meM harSita hokara zuddha huA / jisakA citta vimukta huA hai sAMsArika abhilASA se nayA-nayA saMvega bhAva vaha anubhava kare zivAzA se // 8 // anvayArtha : [ saMsArabhIdo ] saMsAra se bhIta [ jiNarUvalINo ] jina rUpa meM lIna [ jiNassa ] jinendra ke [ dhamme ] dharma meM [ hariso ] harSita [ visuddho ] vizuddha [ saMsAra - pArINa - vimuttacitto ] saMsAra se pAra jAne vAlA mukta citta [ so ] vaha jIva [ Navo Navo ] naye-naye [ suhabhAvajutto ] zubha bhAva se sahita hotA hai| bhAvArtha : abhIkSNa saMvegI AtmA saMsAra ke cAra gatiyoM ke duHkha se bhayabhIta hotA hai / vaha jinendra bhagavAna ke bAhya rUpa aura antaraGga ananta catuSTaya rUpa Atma tattva kA dhyAna karatA hai| vaha jinarUpa meM lIna rahatA hai| jina praNIta dharma meM use antaraGga se harSa utpanna hotA hai jisase usakA citta vizuddha hotA jAtA hai| saMsAra ke pAra jAne vAlA usaka citta eka taraha se saMsAra ke bandhanoM se chUTA hI rahatA hai / isa taraha usa AtmA meM zubhabhAva nayA-nayA utpanna hotA rahatA hai| ina bhAvanAoM se nirantara saMvega kI vRddhi hotI hai aura tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. tavo bhAvaNA bArahaviho tavo khalu bhaNido bahiraMtarehiM bhedehi| kammANa sAdaNa-khamo savvesiM jinnvriNdehiN||1|| tIrthaMkara bhagavanta sabhI ne eka mArga dikhalAyA hai aSTa karma ke nAza karana kA tapa upAya batalAyA hai| anazana avamodara bhedoM se chaha prakAra tapa bAhya rahA antaraGga tapa vinaya Adi bhI chaha prakAra se sadA khaa||1|| anvayArtha :[savvesiMjiNavariMdehiM] sabhI jinendra bhagavAna ne | bahiraMtarehiM bhedehiM] bAhya aura abhyantara ke bheda se [bArahaviho tavo] bAraha prakAra kA tapa [khala] nizcaya se [bhaNido] kahA hai jo [kammANa sAdANakhamo] karmoM ko naSTa karane meM samartha hai| bhAvArtha : bAraha prakAra kA tapa hai jo chaha prakAra ke bAhya tapa aura chaha prakAra ke antaraGga tapa ke bheda se sahita hai| isa tapa kA kathana jinendra bhagavAna ne kahA hai| yaha tapa hI karmoM kA nAza karane meM samartha hai| tapa se hI sabhI prakAra kI lakSmI sAdhI jAtI haiM / tapa se hI devatA vaza meM hote haiM / tapa se hI bar3e-bar3e vighna dUra hote haiN| zramaNa karma nirjarA ke lie tapa karatA hai| zrAvaka bhI karma nirjarA ke lie tapa karatA hai| kabhI-kabhI gRhastha dazA meM anya kAraNoM se bhI tapa kA Azraya liyA jAtA hai| kArya kI siddhi ke lie bhI tapa hI amogha astra hai| dekho! jaba bharata-cakravartI digvijaya ke lie nikale the to vaha apanI apAra senA lekara cakraratna ko Age karake calate the| jaba bharata-cakravartI gaMgA nadI ke kinAre-kinAre calakara gaMgAsAgara para pahu~ce to vahA~ gaMgA dvAra para unhoMne mana, vacana, kAya kI kriyA ko prazasta kara tIna dina kA upavAsa kiyaa| usake bAda unhoMne apane nAma se cihnita amogha nAma kA bANa mAgadha deva ke lie chodd'aa| jaba vaha bANa bAraha yojana jAkara mAgadha deva ke bhavana meM girA to usa deva ko bahuta kSobha huaa| zIghra hI cakravartI ke Ane kA samAcAra jAnakara vaha deva hAthoM meM ratna lekara bharata cakrI ke pAsa A gyaa| devoM ko vazIbhUta karane ke lie isa taraha tapa karake apane puNya ko bar3hAte hue cakravartI Age bar3hate jAte the| jaba bharata rAja vijayArdha parvata kI vedikA ke samIpa pahu~ce to vahA~ para bhI unhoMne upavAsa kara parvata ke adhiSThAtA vijayArdha kumAra deva kA smaraNa kiyaa| usake bAda mleccha rAjAoM ko jItate hae jaba bharata cakravartI himavAna parvata kI tarAI meM Thahare to vahA~
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ unhoMne tIna dina ke upavAsa kA niyama liyA aura darbhazayyA para ArUDha hue| isase unhoMne himavat kUTa para rahane vAle devoM ko vaza meM kiyaa| vahA~ se calakara cakravartI vRSabhAcala parvata para aaye| vahA~ apanA nAma likhakara vijayArdha parvata kI vedikA ke samIpa Ae to vahA~ jAkara unhoMne upavAsa dhAraNa kiyaa| nami-vinami jo ki vijayArdha kI donoM zreNiyoM ke svAmI the, unhoMne Akara bharatarAja ko namaskAra kiyaa| vahA~ se calakara gaMgA kUTa ke samIpa Ae to unhoMne tIna dina kA upavAsa kiyaa| yahA~ gaMgAdevI ne unakA eka hajAra kalazoM se abhiSeka kiyaa| isake bAda bharatarAja mleccha rAjAoM ko vaza karate hue vijayAdha kI dUsarI guphA khaNDakAprapAta ke samIpa aae| vahA~ ve tIna dina ke upavAsa kA niyama lekara Thahara ge| yahA~ nATyamAla deva ne unheM kuNDala bheMTa kiye| isa taraha binA yuddha kie hI deva, vidyAdhara Adi ko bharata cakrI ne apane tapa ke prabhAva se vaza meM kiyaa| ahiMsA, saMyama aura tapa tInoM hI dharma hai| inake prabhAva se deva loga bhI vaza meM ho jAte haiN| pUrva bhava ke baMdhe hue pApa karma kA zamana bhI tapa se hI hotA hai| deva dravya ko har3apa lene se eka rudradatta brAhmaNa marakara naraka gayA aura naraka se nikalakara vaha saMsAra meM bhramaNa karatA rhaa| jaba usake aura adhika pApa kA upazama huA to vaha eka brAhmaNa kA putra gautama huaa| usa putra ke pApa kI tIvratA se utpanna hote hI usake mAtA-pitA mara ge| vaha mahA daridrI thaa| bhIkha mA~gatA huA idhara-udhara ghUmatA-phiratA thaa| eka bAra usane eka munirAja ko AhAra karate dekhA aura AhAra ke bAda unake pIche laga gayA tathA Azrama meM pahu~cakara bolA ki maiM bhUkhA maratA huuN| Apa mujhe apane samAna banA liijie| munirAja ne use bhavya prANI jAnakara dIkSA de dI aura usane bhI dIkSA lekara eka hajAra varSa kI kaThina tapasyA se vighnakAraka pApoM kA zamana kara diyaa| tapasyA ke prabhAva se gautama muni ko bIja buddhi Rddhi, rasa Rddhi, akSINa mahAnasa Rddhi tathA padAnusAriNI Rddhi prApta ho gii| gautama muni ne pacAsa hajAra varSa taka tapa kiyA aura anta meM samAdhimaraNa kara ahamindra deva huaa| vahA~ se cyuta hokara vaha jIva andhakavRSNi rAjA huaa| inhIM andhakavRSNi ke daza putra hue jinameM samudravijaya prathama the| inhIM samudravijaya se bhagavAna neminAtha kA janma huaa| samudravijaya ko rAjya dekara andhakavRSNi kevalI ke pAdamUla meM dIkSA dhAraNa kara lete haiN| isa taraha yaha tapa aneka adabhuta RddhiyoM ko dene vAlA hai| anAdi kAlIna pApa karma kA upazamana karane vAlA hai| antarAya Adi karma kA nAza isI tapa se hotA hai| bhavyAtman ! yathAzakti tapa kA AcaraNa avazya karanA caahie| tapa munirAja kA to uttara guNa hai| mUlaguNoM meM tapa nahIM hai phira bhI mUlaguNoM ke pAlana ke sAtha tapa bhI hotA hai| koI bhI zramaNa ekAnta rUpa se tapa ko uttara guNa samajhakara tapa se dUra rahe to vaha mUlaguNa bhI nirdoSa pAla nahIM sakatA hai| aneka prakAra ke tapa haiM unameM Unodara Adi tapa to eka bAra bhikSA caryA se bhojana karane vAle muni ko pAlanA hI par3atA hai| antarAya ho jAne se bhI yaha tapa ho jAtA hai| kezaluMcana karanA bhI bahuta bar3A kAya kleza tapa hai| isa kezaloMca ke sAtha upavAsa bhI hotA hai| anazana tapa bhI samaya-samaya para Avazyaka rUpa se hotA hai| muni jIvana to tapa kA hI jIvana hai| isalie maiM to kevala aTThAIsa mUlaguNoM kA hI pAlana karU~gA, uttara guNoM kA nahIM, aisI dhAraNA banAkara muni mata bnnaa| pratikramaNa meM bAraha prakAra kA tapa, bAIsa prakAra kA parISaha sahana Adi na karane para AlocanA kI jAtI hai| isalie yathAzakti maiM uttara guNoM kA pAlana karU~gA aura mUlaguNoM ko nirdoSatA se dhAraNa karU~gA, aisI bhAvanA karake hI muni banane kA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkalpa grahaNa karanA caahie| zrAvaka ke chaha Avazyaka meM bhI tapa hai / ataH tapa sabhI ke lie sarvasiddhidAyaka hai| abhyantara tapa kisase bar3hatA hai, yaha kahate haiM abbhaMtara vaDhDhIe bAhiratavakAraNaM parikkhAdaM / sattIe tavakaraNaM aNugUhiyavIrio hodi // 2 // antaraMga tapa kI vRddhi kA kAraNa bAhara kA tapa hai jisa tapa se saMkleza na hove vaha antara kA sAdhaka hai| yathAzakti tapa karanA tapasI zakti chipAnA dharma nahIM usa tapa se kyA artha rahA yadi tapo bhAvanA punaH nahIM // 2 // anvayArtha : [ abbhaMtaravaDhIe ] abhyaMtara vRddhi meM [ bAhiratava kAraNaM ] bAhya tapa kAraNa [ parikkhAdaM ] kahA gayA hai [ sattIe ] zakti ke anusAra [ tavakaraNaM ] tapa karanA [ aNugUhiya- vIrio ] anigUhita vIrya vAlA [ hodi ] hotA hai| bhAvArtha : donoM prakAra ke tapa meM abhyantara tapa kI vRddhi bAharI tapa ke dvArA hotI hai / bAhya tapa zarIra kI zakti kI apekSA rakhatA / bAhya tapa yadi zakti anurUpa hotA hai to vaha antaraMga tapa kI vRddhi karatA hai anyathA saMkleza hotA hai| tapa kA prayojana karma nirjarA aura pariNAmoM kI vizuddhi hai / zakti anusAra tapa karanA isIlie kahA hai pariNAmoM meM saMtulana banA rahe / dhyAna, vinaya Adi antaraMga tapa haiM, inakI vRddhi ke lie kiyA gayA tapa hI vastuta: bAhya tapa hai anyathA vaha kAyakleza mAtra raha jAtA hai| tapa bAraha prakAra kA hai| usameM chaha prakAra ke bAhya tapa haiN| ise bAhya tapa isalie kahA jAtA hai kyoMki isameM bAhya dravya AhAra Adi kI pramukhatA rahatI hai aura bAhya dravya pratyakSa dikhAI detA hai| dUsarA kAraNa hai isa bAhya tapa ko anyamatI sAdhu bhI pAlana karate dekhe jAte haiN| 1. anazana - cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karanA anazana hai| khAdya, svAdya, lehya aura peya ke prakAra se cAra prakAra kA hai| isa AhAra kA tyAga yadi kucha kAla ke lie hotA hai to use sAkAMkSa anazana tapa kahate haiM / sAkAMkSa kA artha hai ki maiMne eka, do Adi dina ke lie AhAra Adi kA tyAga kiyA hai| itane samaya taka ke lie apane mana kI AkAMkSA ko rokA hai, isalie yaha sAkAMkSa tapa hai / isa sAkAMkSa tapa meM banAI gaI kAla maryAdA ke bAda grahaNa karane kI AkAMkSA hai / kanakAvalI, ekAvalI, siMhaniSkrIDita Adi vrata isI sAkAMkSa bAhya tapa meM Ate haiM / dravya, kSetra, kAla, bhAva ko lakSya karake yaha tapo vidhi cAra prakAra kI bhI hotI hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara jinendra bhagavAna ke zarIra para svastika, zrIvatsa Adi 108 zubha lakSaNa hote haiM, unako lakSya karake jo vrata, tapa hotA hai use dravya tapovidhi kahate haiM / kailAsagiri, sammeda zikhara, giranAra, caMpApura, pAvApura Adi nirvANa kSetra ke uddezya se 11,51, 108 Adi saMkhyA meM upavAsa karanA bhI kSetra tapovidhi hai / athavA una-una kSetroM nirvANa prApta tIrthaMkara ke uddezya se kisI tithi vizeSa se, ToMka kI saMkhyAnusAra, gaNadhara Adi kI saMkhyAnusAra bhI tapa kie jA sakate haiN| tIrthaMkara jinendra ke paMcakalyANaka kI tithiyoM ke uddezya se kie gaye tapa ko kAla tapovidhi kahate haiM / tathA jinendra bhagavAn ke teraha prakAra kA cAritra, bAraha bhAvanA, bAvIsa parISahajaya, dhyAna ke bheda Adi rUpa se jo tapa kie jAte haiM vaha bhAva tapovidhi hai / maraNa nikaTa jAnakara Ayuparyanta ke lie AhAra Adi kA tyAga karanA nirAkAMkSa tapa hai / 2. avamaudarya tapa- apanI bhUkha se kama khAnA avamaudarya tapa hai| cAhe eka grAsa, do grAsa kama khAve vaha bhI avamaudarya tapa hai| bhUkha se kama khAne se iMdriyA~ vaza meM rahatI haiM, svAdhyAya Adi kA nirvahana acche DhaMga se hotA hai aura uttara guNoM ko pAlane kI bhAvanA banatI hai| AcArya kundakunda deva ne pravacanasAra meM zramaNa ke lie pratidina avamaudarya karane kI preraNA dI hai| zramaNa yathAlabdha, pUrNodara se kama bhojana leve| 3. rasa parityAga tapa- tapa kI vRddhi ke lie yaha tapa kiyA jAtA hai| dUdha, dahI, ghI, taila, gur3a aura namaka ye chaha rasa haiN| inameM se kisI eka, do athavA sabhI kA tyAga rasa parityAga hai / athavA khaTTA, mIThA, kar3avA, kasAyalA aura caraparA inameM se kisI eka, do yA sabhI rasa kA tyAga karanA bhI rasa parityAga tapa hai| I 4. vRtti parisaMkhyAna tapa- dAtA, bhojana, bhAjana, gRha, galI, saMkhyA Adi kisI bhI vastu kA saMkalpa lekara bhojana kI gaveSaNA karanA vRtti parisaMkhyAna hai / yaha tapa apane bhAgya kI parIkSA ke lie, antarAya karma ko jItane ke lie kiyA jAtA hai| zramaNa ke lie bijalI kI taraha dAtA ke sAmane se gujara jAnA caahie| eka bAra, yA adhika bAra bhI ghUmakara, cakkara lagAkara vidhi dekhI jA sakatI hai| kintu kisI zrAvaka ko sAmane khar3ekara bAra-bAra usakI vidhi ko dekhanA yA hUM, hA~ hAtha ke izAre se vidhi kA milAna karavAnA anucita hai| aisA karane se isa tapa kA koI mahattva nahIM raha jAtA hai| munirAja rAma ne pA~ca dina kA upavAsa lekara yaha niyama liyA ki yadi vana meM AhAra milegA to leMge anyathA nhiiN| eka rAjA aura rAnI ne saMyoga vaza unheM AhAra dekara puNya lAbha liyaa| isI taraha ke apane bhAgya, puNya kI parIkSA ke lie yaha tapa hotA hai| 5. kAyakleza tapa- paryaMkAsana, vIrAsana Adi AsanoM ke dvArA zarIra ko kaSTa denA kAyakleza tapa hai| isa tapa kA uddezya zarIra kI sahana zakti ko bar3hAnA tathA kaSTa sahane kA abhyAsa karanA hai| 6. vivikta zayyAsana tapa- jahA~ para strI vedI tiryaMcoM aura manuSyoM, svecchAcAriNI striyoM, devAMganAoM kA AvAgamana na ho aise sthAna para zayana karanA, Asana lagAnA yA baiThanA, ekAnta vAsa karanA vivikta zayyAsana tapa
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / abhyantara tapa ke chaha bheda - prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga haiN| dehe aNAimoho jIvANaM sahAvado sadA hoi / tammohassa viNAso taveNa viNA Neva kadA hodi // 3 // jIva karma kA jyoM anAdi se bandha rahA tyoM tana kA bhI tana meM Atama ramatA bhramatA moha bar3hAtA mamatA bhI / isI moha kA kSaya kara denA tapa kA kAma anUThA hai kie binA tapa mokSa dikhAe saca mAno vaha jhUThA hai // 3 // anvayArtha : [ jIvANaM ] jIvoM ko [ dehe ] zarIra meM [ aNAimoho ] anAdi se moha [ sahAvado ] svabhAva se [ sadA ] sadA [ hoi ] hotA hai [ tammohassa ] usa moha kA [ viNAso ] vinAza [ taveNa ] tapa ke [ viNA ] binA [ kadA] kabhI [ Neva ] nahIM [ hodi ] hotA hai / bhAvArtha : isa jIva, AtmA ko apanI deha meM moha anAdi kAla se hai / yaha moha usakA svabhAva se banA huA hai| jaba se jIva hai taba se AtmA meM moha hai, aise svAbhAvika moha ko AtmA se dUra karanA bahuta kaThina hai / usa moha kA vinAza tapa ke dvArA hotA hai / upavAsa, rasa parityAga Adi bAhya tapa aura dhyAna Adi antaraMga tapa ke dvArA deha se mamatA dUra hotI hai| yaha tapa AtmA kA isIlie upakArI hai / tapa ke atirikta anya koI sAdhana isa zarIra kI mamatA kA tyAga karane ke lie paryApta nahIM haiN| sabhI mahApuruSoM ne isI kAraNa se mahAna tapa ko sadaiva aMgIkAra kiyA hai| aise tapa ko karate hue kyA sAvadhAnI rakheM ? yaha kahate haiM khAIpUjAlAhaM cai UNaM sammatta visuddhIe / jo kudi tavokam appaM vi hu mahAphalaM dedi // 4 // bar3e-bar3e upavAsAdika yadi karane kI sAmarthya na ho to bhI samakita kI zuddhi se alpa tapasyA bahuta aho / yadi tapa phala se cAha rahA tU kIrti kAminI pUjA ko to vaha tapa terA niSphala jyoM, kRSaka cAhatA bhUsA ko // 4 // anvayArtha : [ khAIpUjA-lAhaM ] khyAti, pUjA, lAbha ko [ caiUNaM ] tyAga karake [ sammatta visuddhIe ] samyaktva kI vizuddhi ke sAtha [ jo ] jo [ appaM vi ] thor3A bhI [ tavokammaM ] tapa: karma [ kuNadi ] karatA hai [hu] vaha nizcitta hI [ mahAphalaM ] mahAn phala [ dedi ] detA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : tapa karate hue yaha sAvadhAnI rahe ki vaha khyAti, pUjA, lAbha ke lie na ho| loga mujhe tapasvI kaheMge, merA duniyA meM nAma hogA, ityAdi bhAvanA kA nAma khyAti hai| tapa karane se loga merA Adara-sammAna kareMge, pUjApratiSThA baDhegI, aisI icchA kA nAma pUjA bhAvanA hai| tapa karane se merI amuka icchA pUrNa hogI, aisI abhilASA se tapa karanA lAbha bhAvanA hai| ina tInoM bhAvanA kA tyAga karake samyagdarzana kI vizuddhi ke sAtha tapa karanA caahie| samIcIna tapa yahI hai| aisA tapa, yadi thoDA bhI ho to vaha bahuta phala dene vAlA hotA hai| he tapasvin ! isa paMcama kAla meM hIna saMhanana hote hue bhI nidAna baMdha kI bhAvanA mata kr| bAhya tapa karane kI zakti nahIM hai to koI bAta nahIM kintu antaraMga ke rAga, dveSa ko jIta le| antaraMga meM samatA rasa kA AsvAdana le| mana kI icchA kI pUrti tapa ke phala se pUrA karanA bhI acchA nahIM hai| mana meM lokaiSaNA kI icchA na honA bhI bahuta bar3A tapa hai| AcAryoM ne 'icchA nirodhastapaH' kahA hai| arthAt icchA kA rukanA hI tapa hai| bharata cakravartI gRhastha the| rAjyecchA se unhoMne deva, vidyAdharoM ko vaza meM karane ke lie tapa kie| usa tapa kA uddezya karma nirjarA nahIM thaa| gRhastha ke kadAcit yaha ucita hai kintu zramaNa ke lie kadApi nahIM hai| AcArya guNabhadra deva AtmAnuzAsana meM kahate haiM ki na karotu ciraM ghoraM tapaH klezAsaho bhvaan| cittasAdhyAn kaSAyArIn na jyedyttdjnytaa|| arthAt yadi Apa cirakAla taka kleza sahana karane meM asamartha hone se ghora tapa nahIM kara sakate ho to koI bAta nahIM , tapa mata karo kintu citta se sAdhane yogya kaSAya zatruoM ko nahIM jItate ho to yaha ajJAnatA hai| jisa tapa se AzAgarta ko sukhAnA thA, usI tapa se AzA kA garta aura bar3hA lenA mahA ajJAna hai| yaha tapa guNa kA lAbha nahIM huaa| moha kA vilAsa bar3e-bar3e tapasviyoM ko bhI chalatA hai| bar3e-bar3e jJAnI bhI icchA pUrti ke lie tapa sAdhanA karate haiM, mantrasiddhi ke lie tapa karate haiM, japa karate haiN| kheda hai, ki yaha tapa bhI icchA pUrti kA astra banA liyA jAtA hai| aise jIvoM kA saMsAra bar3hatA hI jAtA hai| purANa granthoM se bhI aise kathAnaka par3hane ko milate haiM jinheM par3hakara Azcarya hotA hai| dIrghakAlIna tapasyA kA pariNAma AtmA ke lie kucha nahIM apitu saMsAra sukha ke lie ho jAtA hai| he Atman ! dUsare kI galatI ko dekhakara apanI galatI sudhArane vAlA mahA jJAnI hai| dekho ! eka nandiSeNa nAma ke munirAja hue haiN| vaiyAvRtya meM jo bahuta prasiddha hue haiN| ina muni kI vaiyAvRtya kI prazaMsA Age vaiyAvRtya bhAvanA meM pddh'naa| aisI durdhara tapasyA karane ke bAda bhI adbhuta RddhiyoM ke dhAraka nandiSeNa muni ne bhI vahI galatI kI jisakA varNana Upara kara rahA thaa| muni ne paiMtIsa hajAra varSa taka tapasyA kii| aisI vicitra tapasyA se devoM kI sabhA meM indra ne bhI prazaMsA kii| jaba jIvana ke antima chaha mAsa bace to prAyopagamana saMnyAsa dhAraNa kiyaa| aho anta-anta taka itanA bar3A saMnyAsa maraNa kiyA jisameM vaiyAvRtti na to kSapaka khuda karatA hai aura na kisI se karAtA hai| una muni ne nidAna kara liyA ki 'maiM agale janma meM lakSmIvAn tathA saubhAgyavAn houuN|' isa nidAna se muni ne apanI AtmA ko bAMdha liyaa| maraNoparAnta muni mahAzukra svarga meM indra tulya deva huA aura phira manuSya bhava prApta karake pRthvI kA adhipati 'vasudeva' huaa| isalie tapa thor3A bhI ho lekina saMsAra kI icchA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrti ke lie na ho / mana ! tU kucha bhI mata kr| tapa se zarIra ko kaSTa hotA hai kintu rAga-dveSa nahIM karane se to koI kaSTa nahIM hotA hai| tujhe kucha nahIM karanA hai, mata kara kintu rAga-dveSa bhI mata kr| yadi zarIra zakti nahIM hai to koI bAta nahIM, apanI jJAna zakti ko bddh'aa| isa jJAna zakti se rAga, dveSa kI paramparA ko roka / zAnta svabhAvI AtmA kA anubhava kr| apane zAnta-saumya svabhAva kI bhAvanA karake mana meM utpanna rAga-dveSa vibhAva bhAvoM ko jItatA cala / yahI sabase bar3A tapa hai / yaha tapa paMcama kAla meM bhI hotA hai| AcArya kahate haiM, rAga, dveSa kI pariNati se mana ko bacAne ke lie kisI vizeSa saMhanana kI AvazyakatA nahIM hai| para padArthoM kI icchA chor3akara, khyAti pUjA - lAbha kI vAsanA tyAga kara zAnta bhAva se apane svabhAva kA cintana karate hue vikArI bhAvoM ko grahaNa mata kr| samIcIna tapa durlabha hai tavakaraNaM khalu sulahaM dissadi loe du aNasaNAdivihaM / taM saMjameNa sahidaM NiravekkhaM dullahaM sammaM // 5 // sabhI jagaha para sabhI matoM meM anazana Adika tapa dekhe sulabha dIkhate sabhI janoM ko Atma jJAna se anadekhe / jIvadayA saha indriya saMyama vA zivapatha kI abhilASA samIcIna saMyama saha tapanA durlabha nA ho jaga AzA // 5 // anvayArtha : [ aNasaNAdivihaM ] anazana Adi ke prakAra vAlA [ tavakaraNaM ] tapa karanA [ du] to [ loe ] loka meM [ khalu ] nizcita hI [ sulahaM ] sulabha [ dissadi ] dikhAI detA hai [ taM ] vaha tapa [ saMjameNa ] saMyama se [ sahidaM ] sahita [ NiravekkhaM ] nirapekSa [ sammaM ] samyak honA [ dullahaM ] durlabha hai| bhAvArtha : anazana Adi bAhya tapa karane meM ruci bahuta logoM kI dekhI jAtI hai| loga anazana Adi karane meM utsAhita bhI rahate haiM / yaha tapa kaThina hote hue bhI loka meM sulabha dikhAI detA hai / vaha tapa yadi saMyama se sahita ho to bahuta uttama hai| tapa ke sAtha saMyama banA rahanA cAhie / prANI saMyama ho yA indriya saMyama donoM prakAra ke saMyama kA pAlana tapa ke sAtha kaThina hai| tapasvI loga aksara saMyama para dhyAna nahIM dete haiM / jaise tapa karane ke bAda mana cAhe AhAra, rasa kI abhilASA rakhanA indriya asaMyama hai / tapa karane ke bAda IrSyA-samiti, AdAnanikSepaNa samiti Adi kI paravAha nahIM karanA prANI asaMyama hai / tapa nirapekSa ho / apekSA bhI ho to mAtra karma nirjarA kI aura Atma vizuddhi kii| isake alAvA anya laukika icchA tapa kI virAdhanA hai / isa taraha kA samIcIna tapa vAstava meM durlabha hai| samyak tapa kI pahicAna koho loho mANo hIyadi jassa tavAcaraNeNa puNo /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasseva tavo bhaNido smdaa-smmtt-vviyro||6|| tapa karate-karate sAdhaka ke bhAva vikArI nazate haiM krodha, mAna, icchAe~ tama haiM tapa rati lakha saba bhagate haiN| jaise-jaise bar3hatI jAe tapo bhAvanA muni mana meM taise-taise bar3hatI jAe nija ruci-samatA Atama meN||6|| anvayArtha : [jassa] jisake [tavAcaraNeNa] tapazcaraNa se [puNo] punaH [koho] krodha [loho] lobha [mANo ] mAna [hIyadi] ghaTatA hai [ tasseva] usakA hI [tavo ] tapa [samadA-sammatta-vaviyaro] samatA aura samyaktva kI vRddhi karane vAlA [ bhaNido] kahA gayA hai| bhAvArtha : samIcIna tapa kI pahacAna yaha hai ki jaise-jaise tapa kI vRddhi hotI hai AtmA meM krodha bhAva kSamA meM pariNata hotA jAtA hai| parama zAnta dazA kA anubhava hotA hai| itanA tapa karane para bhI mere pariNAmoM meM zAnti na Ae to vaha mAtra deha kA tapanA hai, aisA vicAra kara parama zAnta bhAvoM se krodha ke samaya para bhI vaha tattva vicAra meM lIna rahatA hai| jaba saMsAra meM deha se bhI virakti ho jAtI hai to lobha kyA krnaa| tapa karane se icchAeM zAnta ho jAtI haiN| mAtra Atma-anubhUti kI bhAvanA tIvra hotI jAtI hai, aisA hone lage to vaha tapa bahuta karma kI nirjarA kA sAkSAt kAraNa hotA hai| abhimAna to tapasvI ko chUtA nahIM hai, samyak tapa karane se vinayazIlatA bar3hatI hai| vyakti mRdu hotA calA jAtA hai| aisA tapa hI samatA, samyaktva ko nita pratipala bar3hAtA hai| _are tapasvin ! tapa karanA kaThina hai kintu vaha bhI tU kara rahA hai isase bhI kaThina hai mana kI lokaiSaNA kA tyAga krnaa| tapa karane ke bAda bhI yadi koI terI prazaMsA na kare, koI tumhArI pUjA vizeSa na kare, koI terI pAraNA kA dhyAna na rakhe, koI dara-dara se tumheM dekhane na Ae, koI gAMva yA zahara meM vismaya se na dekhe to bhI he tapasvina tuma zAnta rhnaa| mana meM kheda-khinnatA nahIM laanaa| apane mana kI ina laukika icchAoM ko jItanA hI sabase bar3A tapa smjhnaa| vicAra karanA ki bar3e-bar3e tapasvI durdhara tapa karane ke bAda bhI krodha Adi vikAroM ko na jIta pAe isalie vaha tapa unake kalyANa kA kAraNa nahIM huaa| he bhagavan ! mere isa tapa ke badale meM mere citta meM aise koI krodha, lobha ke vikAra utpanna na hoN| kitane hI tapasvI pAraNA ke samaya kleza karate haiN| apane mana kA iSTa AhAra, iSTa rasa cAhate haiN| yadi usa rasa kI mAtrA meM thor3I kamI raha jAye to Aga-babUlA ho jAte haiN| aise AhAra se to adha:karma Adi doSa lagate haiN| yadi aisI manacAhI pAraNA kI icchA ho to usase acchA pratidina kA bhikSA caryA se eka bAra bhojana kara AnA jyAdA lAbhaprada hai| utanA hI tapa karo jisase mana meM saMkleza utpanna na ho| nItivAkyAmRta meM AcArya somadevasUrI ne kahA hai 'tattapaH AcaritavyaM yena zarIramanasI saMzayatulAM naarohtH|' arthAt vaha tapa hI karanA cAhie jisase zarIra aura mana meM saMzaya kI tulA para ArohaNa hone kI sthiti na bana jaay|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekho! vaziSTha muni eka-eka mahIne ke upavAsa karake pAraNA ke lie nagara meM Ate the| nagara ke rAjA ne kahA ki aise tapasvI muni kI pAraNA hama hI kraaeNge| pAraNA ke dina rAjA kisI kArya meM vyasta ho gyaa| muni Ae aura AhAra lAbha na huA to lauTa ge| punaH eka mAha kA upavAsa kiyA aura pAraNA ke lie usI nagara meM ge| rAjA ne punaH kahA ki pAraNA maiM hI kraauuNgaa| usI dina kahIM Aga laga jAne se rAjA usa prajA rakSA ke kArya meM pAraNA karAnA bhUla gyaa| munirAja cale ge| aisA tIna bAra huaa| muni ko pAraNA lAbha nahIM huaa| tIsarA bAra jaba nagara se binA AhAra ke lauTate hue jA rahe the to eka bur3hiyA ne kahA dekho! yaha rAjA to muni ke prANa hI lenA cAhatA hai| kisI ko AhAra dene nahIM detA aura svayaM bhI nahIM detA hai| itanI bAta muni ke kAnoM meM par3I to vaha Aga babUlA ho ge| muni ne nidAna baMdha kara liyA isa rAjA se maiM badalA avazya luuNgaa| vaha vaziSTha muni maraNa karake kaMsa rAjA bnaa| usake bAda usane apane pitA ko hI kArAgAra meM DAla diyaa| itanA durdhara tapa aura bur3hiyA kI bAta sunane mAtra se itanI tIvra krodha kaSAya kA prinnaam| aho! Atman ! tapa karane se mana kI zakti kama bhI ho sakatI hai aura yadi apane karma vipAka kA dhyAna rahe to mana kI zakti AtmA kI zakti meM samAhita hokara ananta ho jAtI hai| vaziSTha muni ke pAsa itanI zakti thI ki unheM tIna bAra AhAra nahIM milane para bhI koI kheda nahIM huA kintu bur3hiyA kI bAta sunakara kaSAya utpanna ho gii| he Atman ! aisA puruSArtha kara ki aise kisI kI bAta sunakara kisI ke prati kaSAyAgni na bhar3aka utthe| yahI sabase bar3I tapasyA hai| tapa karane kA phala kaSAya rahita Atma svarUpa ke nikaTa pahu~canA aura apane sahaja zAnta svabhAva meM ramaNa karanA hai| jisa tapa-tyAga se mana meM kSamA bhAva bar3he, lobha-lAlaca kSINa ho jAe aura mRdutA-RjutA kA sAgara umar3ane lage vahI samyak tapa hai| __ he Atman ! apane Atma hita ke kArya ko chor3akara anya kArya karane meM tujhe kitanA Avega utpanna hotA hai| terI buddhi kisane hara lI hai jo zrAvaka hokara bhI nizcintatA se bhagavAn kI pUjA nahIM kara sakatA hai| koI na meM rahatA hai to pUjA svAdhyAya meM use yAda rakhatA hai ki mujhe vahA~ jAnA hai, unase milanA hai, dukAna kholanA hai, mAla kharIdanA hai, pemenTa denA hai, DAkTara ke pAsa jAnA hai, bacce ko skUla chor3anA hai, bhojana banAnA hai, ghara kA kAma dekhanA hai, na jAne kitane vikalpa, kitane Avega ke sAtha jaldI-jaldI tU mandira se nikalakara bhAganA cAhatA hai| tUne apane jIvana ko ina kriyA-kalApoM meM ulajhAkara barabAda kara liyA hai| tere ina vikalpoM ke kAraNa tujhe kabhI bhI saMvega bhAvanA utpanna nahIM ho sakatI hai| saMvega kA artha hai- dharma aura dharma ke phala meM harSita honaa| tujhe dharma meM harSa kahA~? yaha tere mana meM dharma se Ananda utpanna hotA to tU lAkha kArya chor3akara bhI dharma krtaa| tere mana meM dharma kA bahumAna yadi hotA to tU AkulatA se pUjA nahIM krtaa| pUjA karate hue pratyeka argha para yaha nahIM socatA ki aba cAra argha aura bace haiM, eka jayamAlA bacI hai| pUjaka ko pUjA meM jaba harSa utpanna hotA hai to use eka pUjA bhI bahuta dera taka karane kA mana hotA hai| pUjA-dharma se jaba Ananda AtA hai to aura paDhU~, aura bhAva karU~, aura acche bhAva lagAU~, aisA Anandita hotA hai| zrAvaka ke andara jaba taka ghara-vyApAra ke kAryoM ko karane kA tIvra Avega rahatA hai taba taka vaha dharma ke viSaya meM khAnApUrti karatA hai| zrAvaka bandho ! vicAra kara tUne jisa taraha pApa kamAne ke lie puNya-dharma ko chor3A usa taraha kyA tUne kabhI puNya-dharma ke lie pApa ko chor3ane kI bhAvanA kii| jisa samyagdRSTi zrAvaka ke andara saMvega bhAva utpanna ho jAtA hai vaha vyApAra, gRha ke kAryoM meM udAsIna ho jAtA hai| use dharma ke kArya meM vyavadhAna Ane para pIr3A utpanna hotI hai| vaha gRhastha jIvana ko dhikkAratA hai| jisa gRhastha jIvana meM saikar3oM rAga, dveSa kI taraMgoM se mana kSubdha rahatA hai, jahA~ parivAra, sage-sambandhI rUpa bar3e-bar3e magaramaccha uchalate rahate haiM, jahA~ lobha ke mahAbhaMvara bane haiM aura jahA~ striyoM ke rAga se caMcala bar3I bar3I machaliyA~ mana curAtI rahatI haiM, aise gRhastha jIvana ko samyagdRSTi gRhastha dhikkAratA hai| gRhasthI meM dhyAna kaise ho? jaba citta sadaiva asthira rahatA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, citta meM aneka vAsanAe~ jamA haiN| aisI gRhasthI meM dhyAna ke binA nirvikalpatA kA Ananda kadApi nahIM hai| bhale hI avirati samyagdRSTi ko dharma dhyAna hotA hai, aisA mAnA hai parantu vaha mukhyatA se nahIM gauNa rUpa meM mAnA hai| samyagdarzana kA sadbhAva mAtra hone se aisA mAnA hai, vastutaH citta kI zuddhi aura sthiratA kA abhAva hone se gRhastha jIvana meM dhyAna kadApi nahIM hai| dhyAna ke yogya vahI hote haiM jinhoMne gRhavAsa kA tyAga kara diyA hai| kahA bhI hai zakyate na vazIkartuM gRhibhizcapalaM manaH atazcitta-prazAntyarthaM sadbhistyaktA gRhe sthitiH|| jJAnArNava 4/10 arthAt gRhastha loga ghara meM rahate hue apane capala mana ko vaza meM karane meM asamartha hote haiM, ataeva citta kI zAnti ke lie satpuruSoM ne ghara meM rahanA chor3a diyA hai| are gRhastha! ghara meM rahakara nirvikalpa AtmAnubhUti, zuddhopayoga kI bAteM to chor3a abhI tU DhaMga se dharma dhyAna karane kI pAtratA nahIM rakhatA hai| yadi tU apane ko samyagdRSTi samajhakara mujhe dhyAna hotA hai, mujhe AtmAnubhava hotA hai, aisA kahatA hai to tU apane ko ThagatA hai aura dUsare ko bhI Thaga rahA hai| tU zarma mata kara ki yadi hameM AtmAnubhUti nahIM hotI hai to loga kyA kaheMge? tU to jinavANI para vizvAsa kr| apane mana meM AcAryoM kI vANI ko rakhakara zraddhAna nahIM kiyA aura apanI mAna bar3hAI ke lie AtmAnubhUti kI bAteM karatA rahA to tujhe jo karanA cAhie usa kartavya se bhI vaMcita rhegaa| jaba tujhe ghara meM hI AtmAnubhUti hone lagI phira tujhe yaha gRhavAsa ghRNita kyoM lagegA? phira tujhe parivAra ke rAga-dveSa chor3ane kI jhaTapaTAhaTa kahA~ hogI? aura to aura tujhe Upara kahe hue zlokoM aura zAstroM para bhI vizvAsa nahIM hogA? dekha! samyagdRSTi gRhastha vahI hotA hai jo saMsAra se bhayabhIta hokara virakta ho jAtA hai| virakta hokara ghara meM rahanA kisI-kisI virale zrAvaka ko hI saMbhava hai| virakta hokara gRhavAsa tyAgane kI bhAvanA pahale bhI gRhastha vidvAnoM ne kI hai| paM. bhUdhara dAsa jI likhate haiM kaba gRhavAsa sauM udAsa hoya vana seU~, beU~ nija rUpa gati rokU mana karI kii| rahihoM aDola eka Asana acala aMga, sahihauM pariSaha zIta ghAma megha ghajharI kii| sAraMga samAja khAja kaba dhauM khujai haiM Ani, dhyAna dala jora jItUM senA moha arI kii| ekala bihArI yathAjAta liMgadhArI kaba hoU~ icchAcArI balihArI ho vA gharI kii| jaina zataka 17 aura suno! yaha mata samajhanA ki yaha Avega gRhasthoM meM hI hotA hai, sAdhu meM nahIM hotA hai| sAdhu bhI dIkSA lene ke bAda yadi vairAgya meM sthira nahIM rahatA hai to vaha bhI dhyAna kA pAtra nahIM hotA hai| jise mAna bar3hAI kI cAha hai aura jo logoM se ghire rahane meM apane ko dhanya samajhatA hai, gRhasthoM kI cAha meM aura unase manoraMjana karane vAlA sAdhu bhI dhyAna kA apAtra hai| isalie he gRhastha! tuma virakta hokara aise hI sthAna aura saMgha meM rahanA jahA~ citta kI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvikalpatA bane / mana kI sAdhanA ho aura dharma dhyAna hotA rhe| isa paMcama kAla meM ekAnta vAsa meM rahane vAle sAdhuoM ko khojnaa| jo hitakArI upadeza dekara gRhasthoM ko mokSamArga para lagAne kI karuNA rakhate hue bhI apane mana meM Avega na rakhakara saMvega bhAva rakhate haiM / jinheM dharma kathA meM hI Ananda AtA ho aura vikathA meM aruci dhAraNa karate haiM una sAdhuoM kA sadbhAva Aja bhI hai| Avega meM Akara yaha nahIM kahanA ki paMcama kAla meM aise sAdhu nahIM hote haiM / saMvega bhAva dhAraNa kara jJAna netroM se dekhoge to aparigrahI, dvandvaphanda se dUra, apane Atma hita kI icchA karane vAle sAdhujanoM kA darzana bhI hogA lekina nindA dRSTi yA chidrAnveSI dRSTi se sabhI meM doSa dekhane kI hI galatI mata krnaa| thor3A guNavAna svayaM bano tumheM guNagrahitA Ane lgegii| Avega, udvega aura utsukatA meM icchA kI tIvratA kA antara hai| Avega se udvega meM mana kI icchA kI tIvratA kama hai aura udvega se utseka meM tIvratA aura kama hai| bAharI kAryoM meM ulajhane kI utsukatA se bhI saMvega bhAva mara jAtA hai aura dhyAna kI pariNati nahIM banatI hai / isalie ina vibhAvoM ko chor3akara saMvega bhAva kA abhyAsa karo / isI se tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai / tapa hI sukhada hai jeNa taveNa viNassadi dehappajaNida-vibbhamaM mahallaM / so ceva tavo bhaNido caduggadi - NivAraNe ya khamo // 7 // jo anAdi se mohajanita hai bhrama tana meM hI Atama kA vo anAdi bhrama vigalita hove rUpa dikhe paramAtama kA / vaha tapa se hI hotA dekhA catu gati bhramaNa miTA denA tapo bhAvanA nirata manISI sukha dukha se phira kyA lenA ? // 7 // anvayArtha : [ dehappajaNida-vibbhamaM ] deha aura AtmA se utpanna [ mahallaM ] mahAna vibhrama [ jeNa taveNa ] jisa tapa se [ viNassadi ] vinaSTa hotA hai [ so ] vaha [ ceva ] hI [ tavo ] tapa [ bhaNido ] kahA gayA hai jo [ caduggadiNivAraNe ] cAra gati ke nivAraNa meM [ ya khamo ] samartha hai| bhAvArtha : vaha tapa hI mahAna hai jo deha aura AtmA ke vibhrama ko dUra kara de| yaha jo anAdikAlIna bhrama hai vaha tapa se hI dUra hotA hai| yadi eka bAra yaha bhrama dUra ho jAtA hai to cAroM gatiyoM kA duHkha dUra ho jaaegaa| isalie AtmA ko saccA sukha dene vAlA yaha tapa hI hai| puna: tapa kI stuti karate hue kahate haiM tavassa kajjaM kila pAvahANI ajjhappa- kajjaM ciramohahANI | donhaM vi jogeNa sahAvaladdhI
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsado bhaNNadi aadsuddhii|| 8 // tapa tapane kA mukhya kArya hai pApa hAni aThavidha vidhi kI Atma bhAvanA detI sabako moha hAni phira cira agha kii| tapo bhAvanA jJAna bhAvanA donoM kA saMyoga bane Atmazuddhihonija svabhAvakI upalabdhikA yoga bne||8|| anvayArtha :[tavassa] tapa kA[kajaM] kArya[kila] vAstava meM[pAvahANI] pApa kI hAni hai[ajjhappakajaM] adhyAtma kA kArya [ ciramoha-hANI] cirakAlIna moha kI hAni hai| [ doNhaM vi] donoM ke [ jogeNa ] saMyoga se [sahAvaladdhI] svabhAva kI prApti hotI hai [ samAsado] saMkSepa se [AdasuddhI] AtmA kI zuddhi [bhaNNadi] aisI kahI hai| bhAvArtha : tapa kA kArya mukhya rUpa se pApa kA nAza honA hai| pApa kA kSaya tapa kA kArya hai| adhyAtma ke yoga se cirakAla se lage hue moha kA vinAza karanA hai| yaha adhyAtma yoga hI vastutaH antaraMga tapa hai| isa taraha bAhya tapa aura antaraMga tapa ke saMyoga se hI svabhAva kI upalabdhi hotI hai| svabhAva arthAt AtmA ke svarUpa kI upalabdhi honA hI Atma zuddhi hai| tapa ke viSaya meM yaha bAta saMkSepa se kahI hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. pAsuga-pariccAgadA prAsuka parityAga kyA hai? titthayara-divvavANI aNaMtasaMsAra smudd-soskrii| titthayarANaM dANaM pAsaa pariccAgadA nnaam||1|| dAna milA hai mahAjanoM se tIrthaMkara kA jJAna milA isa apAra saMsAra sakhAne jina-vANI rasa pAna pilaa| divya puruSa ke divya vacana hI divya dAna haiM grahaNa karo parapIr3A-hiMsA binaprAsuka-tyAgavacanakA shrvnnkro||1|| anvayArtha : [titthayara-divvavANI ] tIrthaMkaroM kI divyavANI [ aNaMta-saMsAra-samudda-sosakarI ] ananta saMsAra samudra ko sukhAne vAlI hai [ titthayarANaM ] tIrthaMkaroM kA [ dANaM ] dAna [ pAsuupariccAgadANAma ] prAsuka parityAga nAma se kahA hai| bhAvArtha : prAsuka ratnatraya dharma hai| parityAga kA artha pradAna karanA hai| tIrthaMkara deva apanI divyadhvani se jagat ke lie ratnatraya dharma kA upadeza dete haiN| yaha upadeza hI prAsuka parityAga hai| yaha parityAga unakI divyavANI ke dvArA hotA hai| unake divya upadeza ananta saMsAra samudra ko sokha lete haiM isalie mukhya rUpa se prAsuka parityAga karane vAle tIrthaMkara prabhu hI haiN| una tIrthaMkaroM ke divyadAna ko AtmasAt karane kI bhAvanA prAsuka parityAga bhAvanA hai| aura kauna prAsuka parityAgI ho sakatA hai ? jo pAsuaM hi bhuMjadi pAsugamaggeNa caradi saavekkhN| tassAhussa ya vayaNaM pAsuga-pariccAgadA nnaam||2|| jo sAdhu prAsuka khAtA hai jihvA vaza meM rakhatA hai jo prAsuka patha para calatA hai dayA hRdaya meM rakhatA hai| usa sAdhu ke vacanAmRta hI moha mahA viSa zamana kareM jJAnAmRta dene vAlA hI prAsuka tyAgI namana kreN||2|| anvayArtha : [jo ] jo sAdhu [ pAsuaM] prAsuka bhojana [ hi ] hI [ bhuMjadi] khAtA hai [ pAsuga-maggeNa ] prAsuka mArga se [ sAvekkhaM] apekSA sahita hokara [ caradi] calatA hai [ tassAhussa ] usa sAdhu ke [ vayaNaM ya] vacana [pAsuga-pariccAgadA NAma] prAsuka parityAga nAma se haiN|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : tIrthaMkara deva ke atirikta sAdhu parameSThI bhI prAsuka parityAgI hote haiM / jisameM se prANa nikala gae ho aisA jIva rahita bhojana prAsuka kahalAtA hai| ekendriya jIvoM se rahita prAsuka bhojana ko khAne vAle sAdhu hI niyama se prAkabhojI haiN| sAdhu prAsuka mArga se gamana karate haiM / vaha gamana bhI sApekSa hotA hai / sApekSa kA artha hai kisI prayojana kI apekSA / binA vajaha TahalanA, ghUmanA sAdhu kA nirdoSa gamana nahIM kahA jAtA hai / sAdhu deva vandanA, vihAra karanA Adi nimittoM se hI gamana karate haiN| aise sAdhu ke vacana prAsuka parityAga nAma pAte haiN| ina vacanoM ko pradAna karane kI bhAvanA prAsuka parityAga bhAvanA hai| isa tyAga bhAvanA kA nAma zrI SaTkhaMDAgama sUtra grantha meM 'sAhuNaM pAsuaparicAgadAe' AtA hai| isakI vyAkhyA karate hue AcArya zrI vIrasena svAmI zrIdhavalA grantha meM kahate haiM sAdhuoM ke dvArA vihita prAsuka arthAt niravadya jJAna - darzana Adi ke tyAga se tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai| ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya, virati aura kSAyika samyaktva Adi guNoM ke jo sAdhaka haiM, ve sAdhu kahalAte haiN| jisase Asrava dUra ho gaye haiM usakA nAma prAsuka hai / athavA jo niravadya hai usakA nAma prAsuka hai| ve kyA haiM ? ve jJAna, darzana, va cAritrAdika hI haiM / unake parityAga arthAt visarjana karane ko prAsuka parityAga aura isake bhAva ko prAsuka parityAgatA kahate haiM / arthAt dayAbuddhi se sAdhuoM dvArA kiye jAne vAle jJAna, darzana va cAritra ke parityAga yA dAna kA nAma prAsuka parityAgatA hai| yaha kAraNa gRhasthoM meM sambhava nahIM hai kyoMki unameM cAritra kA abhAva ratnatraya kA upadeza bhI gRhastha meM sambhava nahIM hai kyoMki dRSTivAda Adika uparima zruta ke upadeza dene meM unakA adhikAra nahIM hai| ataeva yaha kAraNa maharSiyoM ke hI hotA hai| isameM zeSa kAraNoM kI asambhAvanA nahIM hai, kyoMki arahanta AdikoM meM bhakti se rahita nau padArtha viSayaka zraddhAna se unmukta sAticAra zIla, vratoM se sahita aura AvazyakoM kI hInatA se saMyukta hone para niravadya jJAna, darzana va cAritra kA parityAga virodha hone se sambhava hI nahIM hai / 1 sAdhu bhI isa bhAvanA se tIrthaMkara prakRti kA bandha karatA hai cAesu mahAcAo dANaM rayaNattayassa dhammassa / sAhUNaM taM kajjaM pAsugapariccAgadA NAma // 3 // sabhI tyAga meM mahA tyAga hai, ratnatraya kA tyAga kahA ratnatraya hI Atmadharma hai dharmadAna bar3abhAga rahA / bar3abhAgI jo sAdhu banA hai usakA hI yaha kArya rahA prAsuka kA vaha hI parityAgI zramaNa banA hai Arya mahA // 3 // anvayArtha : [ cAesu ] sabhI tyAgoM meM [ mahAcAo ] mahAtyAga [ rayaNattayassa dhammassa ] ratnatraya dharma kA [ dANaM ] dAna hai [ sAhUNaM ] sAdhuoM kA [ taM ] vaha [ kajjaM ] kArya [ pAsuga-pariccAgadA NAma ] prAsuka parityAga nAma se
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / bhAvArtha : ratnatraya dharma kA dAna sAdhu kA kArya hai / upadeza se ratnatraya dharma pradAna karanA sabhI tyAgoM meM mahAn tyAga hai| ratnatraya kA upadeza denA hI bar3A dAna hai| sabhI prakAra ke dAna meM yaha dAna sabase mahAn hai / isa dAna ko karane vAle sAdhu ko prAsuka parityAgI kahA jAtA hai / isa prakAra kA dAna karane se sAdhu bhI tIrthaMkara prakRti kA baMdha karate haiM / AcArya akalaMka deva kahate haiM ki- 'paraprItikaraNAtisarjanaM tyAgaH ' arthAt para kI prIti ke lie apanI vastu ko denA tyAga hai| AhAra dene se pAtra ko usa dina prIti hotI hai / abhayadAna dene se usa bhava kA duHkha chUTatA hai ataH pAtra ko santoSa hotA hai| jJAna dAna to aneka hajAra bhavoM ke duHkhoM se chuTakArA dilAne vAlA hai| ye tInoM dAna vidhipUrvaka die gae tyAga kahalAte haiM / kauna sA upadeza prAsuka parityAga hai heyAdeyavaboho jammi dayAsaMjamassa vakkhANaM / uvadeso so bhaNio pAsugapariccAgadA NAma // 4 // vaha upadeza hI prAsuka mAnA jisameM jIva dayA kA jJAna saMyama patha para bar3hane kI ruci bar3hatA jAe samyag jJAna / heya rahA kyA upAdeya kyA yaha viveka vijJAna bane bhedajJAna bhI bar3hatA jAe zivapatha kA sammAna bane // 4 // anvayArtha : [ jammi ] jisa upadeza meM [ heyAdeyavaboho ] heya, upAdeya kA jJAna ho aura [ dayAsaMjamassa ] dayA, saMyama kA [ vakkhANaM ] vyAkhyAna ho [ so ] vaha [ bhaNio ] kahA huA [ uvadeso ] upadeza [ pAsuga-pariccAgadA NAma ] prAsu parityAga ke nAma se hai / bhAvArtha : sAdhu ke upadeza meM jo Avazyaka bAteM honI cAhie vaha isa prakAra haiN| sabase pahalA heya, upAdeya kA jJAna / kyA tyAgane yogya hai, kyA grahaNa karane yogya hai ? yahI heya, upAdeya kA jJAna hai / athavA kyA AtmA ke lie hitakara aura kyA ahitakara hai ? isa prakAra kA jJAna bhI heya, upAdeya kA jJAna hai| sAdhu ke upadeza se zrotA ko karaNIya aura akaraNIya kAryoM kA bhedajJAna honA caahie| dUsarA Avazyaka tathya yaha hai ki upadeza meM dayA aura saMyama kA vyAkhyAna ho| zrotA ko dayA bhAvanA utpanna hone se saMyama bhAva utpanna hogA, jo samyak cAritra kI ora prerita karatA hai / isa taraha upadeza se samIcIna jJAna honA aura samIcIna AcaraNa honA hI ratnatraya kA dAna hai / isa taraha kA upadeza prAsuka parityAga nAma pAtA hai / aura kaisA upadeza prAsuka parityAga nahIM hai ?
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairaggasammarahidaM hAsappamuhaM palohaNaM cev| vayaNaM vijjadi jassa ya appAsugaccAgadA nnaam||5|| jisa dharmopadeza meM nA ho samyagdarzana aru vairAgya jisameM phUhar3a hAsyapanA ho, loga lubhAnA samajhe bhaagy| vaha upadezaka prAsuka tyAgI nahIM kahA hai jinamata meM tIrthaMkara pada bandha prabandhana bhAva nahIM usa Atama meN||5|| anvayArtha : [vairaggasammarahidaM] vairAgya aura samyaktva se rahita [ hAsappamuhaM ] hAsya kI pramukhatA [ceva] aura nizcita hI [ palohaNaM ] pralobhana [ jassa ya] jisake [ vayaNaM] vacanoM meM [vijadi ] rahatI hai [ appAsugaccAgadA NAma ] vaha aprAsuka kA tyAga hai| bhAvArtha : vahI vacana prAsuka parityAga haiM jo vairAgya aura samyagdarzana se sahita hoN| jina vyAkhyAnoM meM saMsAra, zarIra, bhogoM se virAgatA na ho aura samyakdarzana kA bhAva na ho vaha prAsuka parityAga vacana nahIM haiN| isake sAtha-sAtha hAsya kI mukhyatA vAle upadeza aura zrotAoM ko mAtra lubhAvane ke uddezya se die jAne vAle upadeza bhI prAsuka parityAga nahIM hai| isa prakAra ke upadeza karane vAle aura sunane vAloM meM kisI ko bhI prAsuka parityAga nAma kI bhAvanA utpanna nahIM hotI hai jisase tIrthaMkara prakRti kA bandha nahIM hotA hai| aura kauna sA dAna prAsaka parityAga hai? dANaM cauppayAraM samaNANaM sAvagehiM sttiie| taM pAsuaM hi deyaM pAsuga-pariccAgadA nnaam||6|| zrAvaka ko yaha tyAga bhAvanA yathAvidhI phala detI hai ucita pAtra ko dAna caturvidha bIja saukhya kA botI hai| zramaNa saMgha ko jo bhI denA prAsuka do zakti anusAra prAsaka parityAga bhAvanA phala detI nija bhAva vicaar||6|| anvayArtha : [sAvagehiM ] zrAvaka ke dvArA [ sattIe] zakti anusAra [ samaNANaM] zramaNoM ko [cauppayAraM] cAra prakAra kA [taM] vaha [ dANaM] dAna [pAsuaM] prAsuka [hi ] hI [ deyaM ] dene yogya hai [ pAsuga pariccAgadA NAma] yahI prAsuka parityAga nAma kI bhAvanA hai| bhAvArtha : zrAvaka ke lie bhI yaha bhAvanA kathaMcit ho sakatI hai| kAraNa meM kArya kA upacAra karane se zrAvaka ko bhI yaha bhAvanA kA puNya bandha hotA hai| zrAvaka apanI zakti anusAra zramaNoM ke lie cAra prakAra kA dAna detA hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha dAna ratnatraya kI vizuddhi ke lie kAraNa banatA hai| yaha dAna nirdoSa ho, prAsuka ho to hI zrAvaka ke lie dene yogya hai| zrAvaka zramaNa ko prAsuka kA hI dAna kre| prAsuka dAna karane se vaha zrAvaka bhI kathaMcit isa bhAvanA kA lAbha prApta karatA hai| zrAvaka ke lie to AhAra dAna, auSadha dAna, upakaraNa dAna aura AvAsa dAna ye cAra prakAra ke dAna kahe haiN| ina dAnoM meM pratyeka kA mahattva barAbara hai| cAroM hI prakAra ke dAna uttama pAtra Adi ke lie jaba die jAte haiM to uttama Adi phala dete haiN| uttama pAtra ko diyA gayA dAna uttama bhogabhUmi kA puNya phala detA hai| uttama bhogabhUmi utkRSTa phala hai| phala meM yadi kamI raha jAtI hai to vidyAdhara manuSya bhI bana sakatA hai| purANa meM kathAnaka AtA hai ki rAjA sumukha aura vanamAlA rAnI ne eka bAra varadharma nAma ke munirAja ko AhAra dAna diyaa| AhAra da donoM ne vidyAdhara yugala kI Ayu kA bandha kiyaa| tadanantara vajrapAta se donoM marakara vijayArdha parvata para janma lie| uttama bhogabhUmi kA manuSya ho yA vidyAdhara manuSya ye sabhI vahI jIva banate haiM jo mithyAdRSTi hote haiN| samyagdRSTi jIva dAna ke prabhAva se deva banatA hai| isalie yaha mata samajhanA ki jo bhI AhAra dAna karatA hai vaha bhogabhUmi meM hI janma letA hai| kevala pAtra ke anusAra ekAnta rUpa se phala nahIM milatA hai kintu dAtA ko apanI yogyatAnusAra bhI phala milatA hai| eka dAtA uttama pAtra ko dAna dekara devoM meM utpanna hotA hai to dUsarA dAtA usI uttama pAtra ko dAna dekara bhogabhUmi kA yA vidyAdhara manuSya banatA hai| isalie anekAnta darzana meM ekAnta abhiprAya dhAraNa nahIM krnaa| pAtra nimitta hai aura dAtA kI apanI yogyatA upAdAna zakti hai| nimitta aura upAdAna donoM kI yathAyogya yogya kArya hotA hai| upAdAna kI yogyatA ke anusAra hI nimitta phala dete haiN| yadi dAtA zrAvaka samyagdRSTi hogA to deva banegA aura mithyAdRSTi hogA to manuSya bnegaa| isI taraha madhyama pAtra ko dAna dekara mithyAdRSTi zrAvaka madhyama bhogabhUmi aura jaghanya pAtra ko dAna dekara jaghanya bhogabhUmi kA phala pAtA hai| kupAtra ko dAna dene se kubhogabhUmi milatI hai aura apAtra ko diyA gayA dAna vyartha hotA hai| saMyamAsaMyama ko dhAraNa karane vAle zrAvaka madhyama pAtra haiN| avirati samyagdRSTi gRhastha jaghanya pAtra haiN| mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke dhAraka jIva kupAtra kahalAte haiN| jo sthUla hiMsA Adi se bhI dUra nahIM haiM unheM apAtra kahate haiN| he zrAvaka! pratyeka dAna kA mahattva apAra hai| jahA~ auSadha dAna kI AvazyakatA hai vahA~ AhAra dAna kA kyA mahattva hai ? yadi auSadha dAna kA mahAn phala nahIM hotA to zrIkRSNa auSadha dAna dekara tIrthaMkara prakRti kA puNya bandha kaise kara lete ? isI taraha upakaraNa, zAstra aura abhaya dAna ke viSaya meM jaannaa| he zrAvaka! tumhAre lie to AcAryoM ne ina cAra dAnoM ko dene ke lie hI kahA hai| Aja-kala kucha zrAvaka ina dAnoM ko mahattvahIna batAkara 'jJAnadAna' kI carcA karate haiN| aise zrAvaka munidharma ko vinAza karane para tule haiM, aisA smjhnaa| jJAna dAna denA, zrAvaka kA nahIM munirAja kA dAna hai| jJAnadAna AtmA ko dAna denA hai aura AhAra Adi dAna zarIra ko denA hai, isa prakAra ke dharma viruddha, kutarka karane vAle, munimArga virodhI zrAvaka se sAvadhAna raho, dUra rho| kisa sAdhu ke vacana prAsuka parityAga hai ?
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhussa jassa Natthi hiNsaa-kaaluss-moh-mcchriyN| tavvayaNaM khalu bhaNidaM pAsuga-pariccAgadA nnaam||7|| jisake mana meM nahIM nivasatI hiMsA aura moha kI khAna nahIM rahe mAtsarya bhAva bhI nahIM kaluSatA au ajnyaan| usa sAdhu ke vacana kahe haiM jJAna dAna ziva kA AdhAra vahI rahA prAsuka parityAgI para nirapekSa dayA aadhaar||7|| anvayArtha : [jassa] jisa [ sAhussa] sAdhu ke pAsa [ hiMsA-kAlussa-moha-macchariyaM] hiMsA, kAluSya, moha aura mAtsarya [Natthi] nahIM hotA hai [ tavvayaNaM] unake vacana [khalu] nizcita hI [pAsuga pariccAgadA NAma] prAsuka parityAga ke nAma se [bhaNidaM] kahe haiN| bhAvArtha : jisa sAdhu ke citta meM hiMsA kA bhAva nahIM AtA hai| kRta, kArita, anumodanA se jo hiMsA se dUra hai| dravya hiMsA kA abhAva hone se pApa bandha se jo mukta hai| sAtha hI bhAva hiMsA kI pariNati se jo rahita hai| kAluSya, moha aura mAtsarya ye bhAva hiMsA kI pariNati haiN| kaluSatA se rahita, moha bhAva se rahita aura mAtsarya arthAt IrSyA se jo rahita hai usakA citta nirmala hai| usa sAdhu ke upayoga kI pariNati vizuddha rahatI hai| aise sAdhu ke thor3e se vacana, kisI bhI prakAra kA upadeza kalyANaprada hai| aise sAdhu ke mukha se nikalA koI bhI vacana prAsuka parityAga nAma pAtA isa bhAvanA kA upasaMhAra karate hue kahate haiM eso du dhammo samaNassa mukkho goNeNa pAledi gihtth-dhmmii| mamatta-mohassa-viNAsaNaTuM dANaM sudeyaM khalu gennhidvvN||8|| jJAna dAna kA mukhya dharma to zramaNarAja ke yogya kahA para gRhastha bhI isI dharma ko gauNa rUpa se pAla rhaa| dAna-tyAga kA mukhya prayojana mamatA moha vinAzana hai pAtra aura dAtA kA saMgama dharma vivardhana kAraNa hai||8|| anvayArtha : [ eso du dhammo ] yaha dharma to [ samaNassa ] zramaNa kA [ mukkho] mukhya hai [ gihatthadhammI ] gRhastha ko pAlana karane vAlA [ goNeNa ] gauNa rUpa se pAledi] pAlatA hai| mamatta-mohassa ] mamatva aura moha kA [viNAsaNaTuM] vinAza karane ke lie [dANaM] dAna [ sudeyaM ] acchI taraha se denA cAhie [khalu ] tathA nizcaya se [geNhidavvaM] grahaNa karanA caahie|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : prAsuka parityAga nAma kI yaha bhAvanA aura prAsuka parityAga rUpa dharma zramaNoM kA mukhya hai| gRhastha dharma ko pAlane vAlA isakA pAlana gauNa rUpa se karatA hai| yaha dAna moha, mamatA kA nAza karane ke lie kiyA jAtA hai tathA isa dAna ko grahaNa karane kA prayojana bhI moha, mamatA kA nAza karanA hai| munirAja kA upadeza denA bhI moha rahita hotA hai| apane upadeza se bhI munirAja mamatA nahIM karate haiN| kisI vyAmoha se, kisI rAga se kisI ke prati dveSa se upadeza nahIM denA moha rahita upadeza hai| usa upadeza ko kisI mAdhyama se bAra-bAra sunanA yA sunAnA yA usake lie 'merA upadeza kitanA acchA thaa|' aisA mamatA bhAva rakhane kA abhAva mamatA rahita upadeza hai| isI taraha zrAvaka ke dvArA jo diyA gayA dAna hai, use ratnatraya kA pAlana karane meM, dhyAna-svAdhyAya karane ke uddezya se grahaNa karanA moha-mamatA rahita dAna grahaNa hai| zrAvaka bhI dAna dekara yaha socatA hai ki maiM 'moha-mamatA ke bandha se baca gyaa|' to usakA vaha dAna bhI samyakdAna hai| isa prakAra dene vAle aura grahaNa karane vAle donoM hI AtmA ke lie yaha prAsuka parityAga kI bhAvanA hai| zramaNa kA mukhya dharma ratnatraya kA upadeza dekara jJAnadAna denA hai| zrAvaka kA mukhya dharma cAra prakAra kA dAna denA hai| isI kA spaSTIkaraNa karate haiM ki gRhastha kA mukhya dharma kyA hai? gRhastha kA dharma zubhopayoga hai yA zuddhopayoga hai? isa jijJAsA kA spaSTIkaraNa paramAtmaprakAza kI TIkA meM pR. 251 para isa taraha hai- 'zuddhopayoga rUpe nizcayadharme vyavahAradharme ca punaH SaDavazyakAdilakSaNe gRhasthApekSayA dAnapUjAdilakSaNe vA zubhopayogasvarUpe ratiM kuru|' he bhavyajIva! nizcaya dharma zuddhopayoga rUpa hai| yati ke lie vaha nizcaya dharma aura SaDAvazyaka Adi lakSaNa vAlA vyavahAra dharma hai| yati una nizcaya aura vyavahAra donoM dharmoM meM rati kre| kintu gRhastha kI apekSA dAna, pUjA Adi lakSaNa vAlA zabhopayoga rUpa dharma hai| gRhastha! usa zabho kro| usa gRhastha ke lie zuddhopayoga rUpa nizcaya dharma nahIM hai| isI paramAtmaprakAza grantha ke pR. 232 para ullekha hai ki- 'nirantara viSayakaSAyAdhInatayA Artaraudra dhyAna ratAnAM nizcaya ratnatrayalakSaNasya zuddhopayogaparamadharmasyAvakAzo naastiiti|' arthAt-nirantara viSayakaSAya ke adhIna rahane se Arta dhyAna,raudra dhyAna meM par3e hue gRhasthoM ko nizcaya ratnatraya lakSaNa vAle zuddhopayoga rUpa parama dharma kA avakAza(sthAna, ThikAnA) nahIM hai| isase spaSTa hai ki zuddhopayoga kA lakSaNa nizcaya ratnatraya hai| nizcaya ratnatraya, abheda ratnatraya ekArthaka haiN| gRhasthoM ko yaha abheda ratnatraya kI prApti trikAla meM bhI sambhava nahIM hai| paMcama guNasthAnavartI gRhastha ke lie vaha abheda ratnatraya sadaiva upAdeya hai| abheda ratnatraya ko lakSya banAkara vaha vratI gRhastha bheda ratnatraya kI hI sevA karatA hai| pR. 250 para dekheM- 'gRhasthenAbhedaratnatraya svarUpamupAdeyaM kRtvA bheda ratnatrayAtmakaH zrAvakadharma: krtvyH|' yahA~ upAdeya karane ke lie kahA hai| upAdeya kA artha hai- grahaNa karane yogya, prAptavya yA sAdhya svruup| jaise ki antarAtmA ke lie paramAtmA upAdeya hai kintu vaha antarAtmA taba taka antarAtmA hI rahatA hai jaba taka ki vaha paramAtmA na bana jaaye| gRhastha ke lie usa abheda ratnatraya ko prApta karane kI sthiti taba taka nahIM banatI hai jaba taka ki vaha gRhastha rahatA hai| isI
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMkti ke Age likhA hai ki- 'yatinA tu nizcaya ratnatraye sthitvA vyAvahArikaratnatrayabalena viziSTa tapazcaraNaM krtvym|' arthAt- yati ko nizcaya ratnatraya meM sthita hokara vyavahAra ratnatraya ke bala se viziSTa tapazcaraNa karanA caahie| svayaM amRtacandra jI ne pravacanasAra grantharAja kI TIkA meM yahI bhAva cAritra cUlikA kI 54vIM gAthA kI TIkA meM prakaTa kie haiN| 'gRhiNAM tu samastaviraterabhAvena zuddhAtma prakAzasyAbhAvAt.....' arthAt- gRhasthoM ke sakala virati kA abhAva hone se zaddhAtmA ke prakAza(zaddhopayoga) kA abhAva hai| AcArya jayasena kI isI gAthA TIkA kI paMkti to paramAtmaprakAza kI isa TIkA se atyadhika sAmya rakhatI hai| unake zabdoM meM'viSayakaSAyanimittotpannenArtta-raudradhyAnadvayena pariNatAnAM gRhasthAnAmAtmAzrita nizcayadharmasyAvakAzo naasti|' gRhasthoM ke AtmAzrita usa nizcaya dharma ke lie koI sthAna nahIM hai| itanI spaSTa udghoSaNA hone ke bAda pravacanasAra kI jo hindI TIkA meM paM. hemarAja ne lIpApotI kI hai vaha eka svatantra lekha kA viSaya hai kintu itanI cetAvanI denA Avazyaka hai ki paM. hemarAja kA hindI anuvAda aneka jagaha ekAnta Agraha ko puSTa karane vAlA aura AcArya amRtacandra jI kI saMskRta TIkA ke anurUpa nahIM hai| isIlie pravacanasAra kI hindI mAtra par3hane vAle sAvadhAna rheN| hindI anuvAda meM to truTi paramAtmaprakAza kI TIkA ke isI viSaya meM bhI hai, vaha kaise ho gaI? yA kaise kI gaI? ise sarvajJa deva hI jaaneN| pR. 232 para 'arthAt gRhasthoM ke zuddhopayoga kI hI mukhyatA hai|' yaha vAkya pUrNata: azuddha hai| yahA~ 'zuddhopayoga' kI jagaha 'zubhopayoga' honA caahie| gRhastha kA jo mukhya dharma hai vaha adhyAtma grantha ke adhyetAoM ke lie puNya bandha kA kAraNa mAtra hokara raha gayA hai| usa puNya bandha ko saMsAra kA kAraNa dikhAkara bhole zrAvaka ko gRhastha dharma se bhI vaMcita rahane kA upadeza diyA jA rahA hai| isI paramAtmaprakAza kI TIkA meM pR. 231 para likhate haiM ki- 'gRhasthAnAmAhAradAnAdikameva paramo dharmastenaiva samyaktvapUrveNa paraMparayA mokSaM lbhnte|' arthAt- gRhasthoM kA parama dharma AhAra dAna Adi hai| isI AhAra dAna Adi se samya vaha gRhastha paramparA se mokSa kI prApti karate haiN| isI taraha pR. 249 para likhA hai ki jisa gRhastha ne dAna, zIla, pUjA, upavAsa Adi rUpa dharma ko samyagdarzana ke sAtha nahIM kiyA to usako marakara naraka meM giranA pdd'egaa| gRhasthoM kA mana kaSAya aura indriyoM se nirantara kSubdha rahatA hai| isI kAraNa gRhasthoM kI mana:zuddhi nahIM hotI hai| mana:zuddhi ke abhAva meM tapodhana, muni kI taraha zuddhAtma bhAvanA karane meM samartha nahIM haiN| isI grantha ke pR. 260 para yaha bhAva hai- 'kaSAyendriyaiH vyAkulikriyate manaH, manaH zuddhayabhAve gRhasthAnAM tapodhanavat zuddhAtmabhAvanA kartuM naayaatiiti|' Ajakala kucha adhyAtmapremiyoM ke dvArA yaha kahA jAne lagA hai ki AhAra dAna nahIM denA caahie| AhAra to zarIra kA dharma hai| AhAra dAna se koI dharma nahIM hotA hai| AtmA kA bhojana to jJAna hai| isalie sabase bar3A dAna jJAnadAna hai| AtmA kA jJAna kA upadeza hI mukhya dAna hai| isa taraha AhAra dAna kA niSedha karake paMcama kAla se muni kA abhAva karane kA jinakA uddezya hai una bandhuoM kI muni ke prati kitanI tIvratama kaSAya hai, yaha karaNAnuyoga ke grantha par3hakara samajha lenI cAhie aura isa kaSAya kA phala kyA hogA, yaha pariNAma prathamAnuyoga ke granthoM ko paDhakara hI samajha A sakatA hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI paramAtmaprakAza kI TIkA meM pR. 230 para likhA hai ki'AhAra dAnaM yena dattaM tena zuddhAtmAnubhUtisAdhakaM bAhyAbhyantarabhedabhinnaM dvAdazavidhaM tapazcaraNaM dattaM bhvti| zuddhAtmAbhAvanAlakSaNasaMyamasAdhakasya dehasyApi sthitiH kRtA bhavati / zuddhAtmAopalaMbhaprAptirUpAbhavAntaragatirapi dattA bhvti|' arthAt- jisa gRhastha ne yati ko AhAra dAna diyA usa gRhastha ne zuddhAtmA kI anubhUti kA sAdhaka, bAhya aura abhyantara ke bheda se bAraha prakAra kA tapa hI de diyaa| zuddhAtmA kI bhAvanA jisa saMyama ke sAtha hotI hai usa saMyama kI sAdhaka usa zramaNa kI deha hai| gRhastha ne AhAra dAna dekara mAno usa zramaNa kI deha kI sthiti banA dI, usa deha kI rakSA kara dii| jisa gRhastha ne AhAra dAna diyA usane zuddhAtmA kI prApti rUpa mokSa de diyaa| kyoMki mokSa kA sAdhana munivrata hai, munivrata kA sAdhana zarIra hai aura zarIra kA sAdhana AhAra hai| aise AhAra dAna Adi cAra prakAra kA dAna bhaktipUrvaka vaha nirgrantha zramaNoM ko pradAna karatA hai| yaha prakaraNa AcArya amRtacandra jI kI pravacanasAra kI TIkA ke anurUpa hai| cAritra cUlikA kI 54vIM gAthA kI TIkA meM kahA hai ki 'gRhastha ko to mahAvirati kA to abhAva hai isalie use zuddhAtmA kI anubhUti kA bhI abhAva hai| vaiyAvRtti rUpa yaha zubha rAga gRhastha kA zubhopayoga hai| isa zubhopayoga rAga ke saMyoga se gRhastha ko bhale hI vartamAna meM zuddhAtmA kA anubhava nahIM hai kintu yaha zubhopayoga hI paramparA se mokSa kA kAraNa hai|' zuddhopayogI muni ko AhAra dAna, vaiyAvRtti Adi ke mAdhyama se vaha gRhastha zuddhopayoga ko paramparA se prApta karatA hai jaise sphaTika maNi ke sambandha se IMdhana meM sUrya se Aga paramparA kara prakaTa hotI hai| yadi gahastha hai to apane pAsa dhana avazya rakhatA hai| vaha gahastha dhana ke prati taSNA tabhI kama kara sakatA hai jaba vaha cAra prakAra kA dAna kre| paramAtmaprakAza kI TIkA meM pR. 249 para kahate haiM ki- 'gRhasthena dhane tRSNA na krtvyaa| tarhi kiM kartavyam ? bhedAbhedaratnatrayArAdhakAnAM sarvatAtparyeNAhArAdicaturvidhaM dAnaM daatvym|' arthAt gRhastha ko dhana meM tRSNA nahIM karanI caahie| to phira kyA karanA cAhie? bheda-abheda ratnatraya ke ArAdhaka zramaNoM ko saba taraha se AhAra Adi cAra prakAra kA dAna denA caahie| yadi dAna nahIM dekheM to vaha gRhastha kyA kare? yaha bhI dikhAte haiM- 'no cet sarvasaMga parityAgaM kRtvA nirvikalpa samAdhau sthaatvym|' yadi dAna nahIM detA hai to sabhI prakAra ke parigraha kA tyAga karake nirvikalpa samAdhi meM sthita ho jAnA caahie| isase spaSTa hotA hai ki nirvikalpa samAdhi meM vahI sthita ho sakatA hai jisakA sarva parigraha kA tyAga ho aura parigraha kA tyAga yati ke hI hotA hai| isalie gRhastha yadi dhana rakhanA cAhatA hai to vaha dhana kA dAna kare, nahIM to dhana kA tyAga karake muni bana jaae| yaha gRhastha kA dharma adhyAtma granthoM meM bhI kahA hai to anya kI kyA bAta?
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ husamAhibhAvaNA sAdhu samAdhi kise kahate haiM jA khalu cittavasohI kilesarahidappaNo du prinnaamo| jhAyadi dhamma sukkaM sAhusamAhibhAvaNA hodi||1|| jisake citta vizuddhi rahatI kleza rahita jIvana jItA dharmadhyAna au zakladhyAna se Atama anabhava rasa piitaa| Atama meM ye bhAva nirAle virale jana meM haiM milate sAdhusamAdhi bhAvanA vAle muniyoMkemana-mukha khilte||1|| anvayArtha : [jA] jo [ khalu ] nizcita hI [cittavisohI ] citta kI vizuddhi hai [ kilesa rahidappaNo ] kleza rahita AtmA kA [du] jo [pariNAmo] pariNAma hai [dhammaM] vaha dharma aura [sukkaM] zukladhyAna ko [jhAyadi] dhyAtA hai [ sAhu-samAhi bhAvaNA] vaha sAdhu samAdhi kI bhAvanA [hodi] hotI hai| dharma aura zukla dhyAna ko dhyAne vAlA dhyAtA hI sAdhu sAdhu-samAdhi kI bhAvanA karatA hai| aisA dhyAna vahI kara sakatA hai jisakI citta kI vizuddhi hai| jisa AtmA kA pariNAma saMkleza rahita hotA hai vahI dharma dhyAna kA adhikArI hai| samAdhi kA artha hai citta kA smaadhaan| citta meM kisI bhI prakAra kI samasyA yA ulajhana nahIM honA hI citta kA dhyAna yogya honA hai| zrI SaTakhaMDAgama sUtra grantha meM isa bhAvanA kA nAma hai- 'sAhuNaM samAhisaMdhAraNadAe'- arthAt sAdhuoM kI samAdhi saMdhAraNatA se tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai| isakI vyAkhyA meM AcArya zrI vIrasena svAmI kahate haiM- ki darzana, jJAna va cAritra meM samyak avasthAna kA nAma samAdhi hai| samyak prakAra se dhAraNa yA sAdhana kA nAma saMdhAraNa hai| samAdhi kA saMdhAraNa samAdhi saMdhAraNa hai aura usake bhAva kA nAma samAdhi saMdhAraNatA hai| usase tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai| kisI bhI kAraNa se giratI huI samAdhi ko dekhakara samyagdRSTi, pravacana vatsala, pravacana prabhAvaka, vinaya sampanna, zIlavratAticAra varjita aura arahaMtAdikoM meM bhaktimAn hokara cU~ki use dhAraNa karatA hai isIlie vaha samAdhi saMdhAraNa hai| AcArya akalaMka deva kahate haiM ki- jaise bhaNDAra meM Aga lagane para vaha prayatnapUrvaka zAnta kI jAtI hai usI taraha aneka vratazIloM se samRddha munigaNa ke tapa Adi meM yadi koI vighna upasthita ho jAya to usakA nivAraNa karanA sAdhu samAdhi hai| svAzrita sAdhu samAdhi kyA hai ?
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ apamattA jA cariyA maNavayaNakAyajogajuttANaM / sAhUNaM sA bhaNidA sAhusamAhibhAvaNA hodi // 2 // mano yoga aura vacana yoga se kAya yoga se sahita huA tInoM yoga sahita zramaNoM kA sAvadhAna upayoga huaa| yoga aura upayoga bane jaba nizcala eka lakSya saMdhAna aisA sAdhU satata bhA rahA sAdhu samAdhi bhAvanA jAna // 2 // anvayArtha : [ maNa-vayaNa - kAya - joga - juttANaM ] mana, vacana, kAya yoga se acchI taraha yukta rahane vAle [ sAhUNaM ] sAdhuoM kI [jA] jo [ apamattA ] apramatta [ cariyA ] caryA [ bhaNidA ] kahI hai [ sA ] vaha [ sAhu samAhibhAvaNA ] sAdhu samAdhi kI bhAvanA [ hodi ] hotI hai / bhAvArtha : jo sAdhu apane mana, vacana, kAya ko saMbhAlate hue apramatta rahate haiM unakI caryA / pravRtti apramatta kahalAtI hai / apramatta kA artha hai sAvadhAna / bhItara kI kaSAya kA udreka na honA antaraGga kI sAvadhAnI hai| bAhara se mana, vacana, kAya kI ceSTAe~ saMyata honA bAhya sAvadhAnI hai| mana se, vacana se, kAya se pApa pravRtti na honA hI apramattatA hai| jo sAdhu apanI AtmA ko pApa pravRtti se sAvadhAna hokara dUra rakhate haiM vaha sadaiva sAdhu samAdhi bhAvanA meM tatpara rahate haiM / yaha bhAvanA svayaM apane lie hai| svayaM apramatta rahanA apanI AtmA kI samAdhi meM rahanA hai| isa se tIrthaMkara prakRti kA puNyabaMdha hotA hai| he Atman! apane mana ko sAvadhAna rakhane ke lie iSTopadeza, samAdhitantra aura jJAnArNava ina granthoM kI kucha na kucha padAvalI kA pratidina smaraNa karo, pATha karo / yaha grantha mana ko vizuddha banAe rakhane ke lie adbhuta auSadhi haiN| jaba bhI kabhI aisI kaluSatA utpanna ho jisase dharmadhyAna meM mana na lage to ina AcAryoM kI bAteM yAda kro| ina AcAryoM kI vANI anubhavapUrNa hai| AcArya pUjyapAda aura zubhacandra jI ne jo granthoM meM varNana kiyA hai, vaha mAtra paramparAgata varNana nahIM hai, usameM jIvana ke jIvanta bahumUlya anubhava haiN| AcArya pUjyapAda deva bhI kahate haiM ki tapasvI ko bhI moha ke kAraNa rAga-dveSa utpanna ho jAte haiM / una rAgadveSa ko dUra karane ke lie tatkSaNa sAmya bhAvanA kareM aura una taraMgoM ko zAnta kara leM / sAdhaka ! bhayabhIta mata hoo| yaha bhI nahIM vicAranA isa taraha ke rAga, dveSa se guNasthAna gira jAtA hai yA bhAva liMga chUTa jAtA hai| AtmA meM eka samAna vizuddhi kabhI nahIM rahatI hai| kitanA hI nokarma se dUra raho, para samparka se dUra raho to bhI sadaiva eka samAna vizuddhi aura utsAha nahIM banA rahatA hai kyoMki karmodaya kA AtmA para prabhAva par3atA hai| sAdhaka vahI hotA hai jo ina karmodaya ko bahuta zIghra apane cintana se parivartita kara detA hai| jo isa taraha abhyAsa karatA hai vahI svastha rahatA hai / sva meM sthita rahanA hI svAsthya hai / jisakA mana svastha hai usakA tana bhI svastha rahatA hai| jisake mana meM kSobha utpanna huA usako apamAna-sammAna kI bhAvanA utpanna huI / jisakA mana rAga, dveSa se Ahata nahIM hotA hai vaha apamAna-sammAna se pare rahatA hai /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ he sAdhaka! tuma isa bAta se parezAna mata hoo ki dUsarA tumhAre lie kyA soca rahA hai ? tuma svayaM itane samartha bano ki koI cAha kara bhI tumheM parezAna na kara ske| sadaiva apanI Atma samAdhi meM lIna vahI sAdhaka hotA hai jo dUsare se nirvikalpa hotA hai| yaha jinaliMga para kI apekSA nahIM rakhatA hai| liMgaMNa parAvekkho ' yaha sUtra sAdhu samAdhi bhAvanA ko balavatI banAtA hai| parAzrita sAdhu samAdhi kyA hai ? jo citte Na hi ciMtai vakkaM bollediNa appiyaM kiNci| sAdhammi suhaM icchai sAhu samAhi bhAvaNA tss||3|| kisI sAdhu ke lie kabhI bhI nahIM socatA vakra sadoSa nahIM kabhI bhI apriya bole vacana kAya se mRdu nirdoss| choTe-bar3e sabhI sahadharmI sabake sukha kI cAha kare usa sAdhaka kehRdaya kamala meMsAdhusamAdhi subhAva bhre||3|| anvayArtha : [jo] jo [ citte ] citta meM [vakkaM] vakra [ciMtai ] cintana [Na hi ] nahIM karatA hai [ kiMci] thor3A bhI [ appiyaM] apriya [bolledi] bolatA hai [sAdhammi] sadharmI kA [suhaM] sukha [icchai ] cAhatA hai [sAhusamAhibhAvaNA] sAdhu samAdhi kI bhAvanA [ tassa ] usa sAdhu kI hotI hai| bhAvArtha : anya sAdhu kI samAdhi banI rahe arthAt unake citta meM saMkleza na ho| jo anya sAdhu ke lie burA, ulaTA cintana nahIM karatA hai, jo thor3A bhI apriya nahIM bolatA hai aura yahI cAhatA hai ki sadharmI sAdhu sukha se rhe| apanI mana, vacana, kAya kI ceSTA vaha isa taraha karatA hai ki sadharmI ko duHkha na ho| yahI sAdhu samAdhi bhAvanA usa sAdhu kI hai| sAdhu bhI jaba anya sAdhu ke sukha kI icchA nahIM karatA hai to yaha bar3A Azcarya hai / he sAdho ! dUsare sAdhu ko duHkha pahu~cAnA usakI ratnatraya yukta AtmA ko pIr3A pahu~cAnA hai| sAmAnya jIva ghAta meM jaise hiMsA hai usase bhI jyAdA hiMsA sAdhu ko du:khI karane meM hai| yaha bhAva hiMsA antaraGga kI kaSAya se hI hotI hai| anya jIvoM kI dravya hiMsA to binA kaSAya ke bhI ho jAtI hai kintu bhAva hiMsA kaSAya bhAva ke sAtha hI hotI hai| sAdhu ke lie dravya hiMsA se bacane kI apekSA bhAva hiMsA se bacane kA upakrama adhika karanA caahie| jinake lie dravya hiMsA kA tyAga nahIM hai, vaha dravya hiMsA se dUra hokara bhAva hiMsA meM kamI lAte haiM, kintu jinake lie dravya hiMsA kA pUrNataH Ajanma tyAga hai, una sAdhu-sAdhviyoM ko bhAva hiMsA se bacane kA hI abhyAsa karanA caahie| sahadharmI sAdhu ke yaza ko sahana na karane se yaha bhAva hiMsA bar3hatI hai| aise meM apane mana ko adhyAtma bhAvanA se ota-prota karake mana ke kAlaSya ko dhonA caahie| rAjavArtika meM nIca gotra ke Asrava ke kAraNa meM yahI bhAva
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ batalAe haiN| vahA~ likhA hai ki Atma-utkarSa aura dUsare ke yaza kA ghAta karane kI bhAvanA se nIca gotra kA Asrava hotA hai| he uccagotrIya sAdhaka ! apane Apake utkarSa kI bhAvanA hone para hI dUsare kA utkarSa sahana nahIM ho pAtA hai| dUsare ke yaza ko ghAta karane kA vicAra bhI isI AtmotkarSa kI bhAvanA se janmatA hai| ina donoM bhAvoM kA jisa AtmA meM sadbhAva hai, vaha sadharmI ke sAtha raha hI nahIM sakatA hai aura isI kAraNa donoM sAdhu sAdhvI kI bhAvanA Ahata hotI hai| isI kAraNa se sAdhu samAdhi bhAvanA nahIM raha pAtI hai| uccagotrIya isa saMyama kI avasthA ko dhAraNa karake nIcagotrIya bhAva karanA Upara kI maMjila para pahu~cakara punaH dharAtala para Ane jaisA hai| ata: pahale apane mana ko samajhAo, zAnta karo aura phira dUsare ke sAtha vyavahAra kro| donoM kA citta prasanna rahegA aura nirvikalpa banegA, yahI parAzrita sAdhu samAdhi bhAvanA hai| he sAdhaka ! mana meM kaluSita vicAra utpanna hone meM dUsare ko doSa mata do| ise apanI sAdhanA kI kamI maano| ise apanI citta kI udAratA kA abhAva maano| citta meM parahitakArI vyApaka soca kA abhAva hone se hI kaluSatA utpanna hotI hai| aisI kaluSatA jaba bhI utpanna ho turanta usa sAdhaka se premapUrNa vyavahAra karo aura usake guNoM kI prazaMsA karake samAdhAna prApta kro| aba sva-parAzrita sAdhu samAdhi bhAvanA kahate haiM duhido parAvamANe saga-para-kallANaparo jo saahuu| Adammi jassa saddhA sAhu-samAhi-bhAvaNA tss||4|| svayaM dukhI jo ho jAtA hai dekha dUsaroM kA apamAna aura dekhanA cAhe nita jo nija-para kA hitakara smmaan| Atma rUpa meM ruci rakhatA hai karA rahA ruci Atama meM sAdhu samAdhi bhAvanA usake pratipala palatI Atama meN||4|| anvayArtha : [parAvamANe] para kA apamAna hone para [ duhido ] jo duHkhita hotA hai [ jo sAhU ] aura jo sAdhu [saga-para-kallANaparo] sva-para kalyANa meM tatpara rahatA hai tathA [jassa] jisakI [saddhA] zraddhA [Adammi] AtmA meM rahatI hai [ tassa ] usa sAdhu ko [ sAhu samAhi bhAvaNA] sAdhu-samAdhi bhAvanA hotI hai| bhAvArtha : jo sAdhu-samAdhi kI bhAvanA meM tatpara rahatA hai vaha dUsaroM kA apamAna dekhane para du:khI ho jAtA hai| hRdaya se vaha sAdhu anya sAdhu kA apamAna sahana nahIM kara pAtA hai| vaha nahIM cAhatA ki kisI ko bhI burA sunanA par3e, yA apamAnita honA pdd'e| usa sAdhu kI zraddhA AtmA meM sadA rahatI hai| apanI AtmA aura parakIya AtmA kI bhalAI meM tatpara rahane vAle usa sAdhu ko sadaiva sAdhu-samAdhi bhAvanA banI rahatI hai| aba maraNa samaya kI sAdhu samAdhi bhAvanA dikhAte haiM
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ maraNAMtige samAhiM jo daTThaNa payadaparo khvgss| Niccuvajutto tamhi sAhusamAhidhArago so hu||5|| anta samaya meM maraNa samAdhi dhAra rahA utsAhita ho kSapaka moha kSaya karane vAlA dekha rahA usakA bhI ho| jo usakI paricaryA meM nita tatpara ho upayoga lagA sAdhu samAdhi bhAvanA dhAraka tIrthaMkara pada bandha pgaa||5|| anvayArtha :[khavagassa] kSapaka kI [ maraNAMtige] mAraNAntika samaya meM [ samAhiM] samAdhi ko [ jo] jo sAdhu [ daTTaNa ] dekhakara [ payadaparo] prayatnazIla hotA hai [ tamhi ] aura usameM [ Niccuvajutto ] nitya upayukta rahatA hai [so ] vaha [ hu] nizcita hI [ sAhu samAhi dhArago ] sAdhu samAdhi kA dhAraka hotA hai| bhAvArtha : jo sAdhaka samAdhimaraNa aMgIkAra karatA hai vaha kSapaka kahalAtA hai| vaha kSapaka maraNa samaya meM ati vizuddhi dhAraNa karatA hai| samAdhi meM saMlagna usa sAdhu ko dekhane ke lie jo mana se utkaNThita hotA hai vaha sAdhu samAdhi kI bhAvanA karatA hai| sAdhu kI samAdhi meM hamezA prayatnazIla sAdhu kSapaka kI sevA meM apanA upayoga lagAtA hai| usa kSapaka ke nimitta se sevA karane vAlA sAdhu apane bhAvoM kI vizuddhi bar3hAtA hai jisase tIrthaMkara puNya karma kA bandha karane meM samartha ho jAtA hai| tava-suda-sahido cedA havadi ArAdhago dasasu dhmmesu| diDhakaraNaM sadAe sAhusamAhibhAvaNA tss|| 6 // zruta ko par3ha-par3ha tapa ko tapakara jo tapa-zruta meM niSThAvAna vaha sAdhaka ArAdhaka mAnA daza dharmoM kA nizcaya jaan| jo zraddhA se nija Atama ko ArAdhana meM daDha karatA sAdhu-samAdhi bhAvanA ura meM rAta divasa sAdhaka dhrtaa||6|| anvayArtha :[ tavasada-sahido] tapa aura zruta se sahita [cedA] aatmaa| dasadhammassa] daza dharmoM kA[ArAdhago] ArAdhaka [ havadi] hotA hai| [ saddAe ] zraddhA se [diDhakaraNaM] use dRr3ha karanA [ tassa ] usa sAdhu kI [sAhasamAhibhAvaNA] sAdhu samAdhi bhAvanA hai| bhAvArtha : daza dharma kI ArAdhanA karane vAlA sAdhaka tapa aura zruta se yukta hotA hai / tapasyA ke sAtha samyak zrutajJAna ko jo dhAraNa karatA hai vaha daza dharma kA vAstavika ArAdhaka hotA hai| zraddhA se daza dharmoM ko aura adhika dRr3ha karanA usa sAdhaka kI sAdhu samAdhi bhAvanA hai| kucha tapasvI aise hote haiM jo zruta kI bhAvanA se dUra hote haiM, jisa kAraNa unheM krodha, mAna Adi vikArI bhAva
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ satAte rahate haiN| unakA dharma meM citta na lagane se apanI Atma samAdhi kA prayojana pUrNa nahIM hotA hai| citta kA sadaiva zAnta aura karma bandha se mukta rahanA hI sAdhu kI sadA samAdhi hai| zraddhA se apane citta ko aisI dharma bhAvanA meM dRr3ha kie rakhanA sAdhu samAdhi bhAvanA hai| sAdhu samAdhi meM saMlagna prANI ko aura kyA karanA cAhie? dIvasikheva hattheNa athiracittassa sNblnndaannN| karaNIyamavassaM khalu saahusmaahibhaavlggss||7|| mana caMcala hai jisa sAdhaka kA vicalita hotA rahatA jo nijamati bala se mRduvacanoM se usako saMbala detA jo| mAno pavana vega se dIpaka bacA rahA dekara kara oTa sAdhu samAdhi bhAvanA bhAtA dekara ke Avazyaka cott||7|| anvayArtha : [hattheNa] hAtha se [dIvasikhA iva] dIpaka kI lau kI taraha [ athiracittassa] asthira citta vAle ko [saMbalaNadANaM] saMbala pradAna karanA [khalu ] nizcita hI [sAhusamAhibhAvalaggassa] sAdhu samAdhi ke bhAva meM lage jIva ko [avassaM] avazya [karaNIyaM] karane yogya hai| bhAvArtha : kevala anta samaya meM samAdhi dhAraNa kara lenA yA apane AtmA kI nirvikalpa avasthA meM rahanA hI sAdhu samAdhi nahIM hai kintu jo sAdhu apanI Atma bhAvanA se skhalita ho rahA ho, apane citta kI asthiratA ke kAraNa vaha mArga se dUra ho rahA ho usa sAdhu ko saMbala pradAna karanA sAdhu samAdhi bhAvanA hai| jisa taraha bujhate hue yA hilate hue dIpaka kI lau ko hAtha kI oTa dekara bacAyA jAtA hai usI taraha anya sAdhu ko dekhakara use sthira karane ke lie avazya hI sahArA denA caahie| anya sAdhaka ko jo sAdhaka sanmArga para lagAe rakhatA hai vaha sAdhu samAdhi bhAvanA meM saMlagna hai, yaha jaannaa| sAdhu samAdhi bhAvanA meM yukta sAdhaka aura kyA cintana kare ? athiro khalu maNujabhavo pariharadavvo parapparaM klho| AdavadaM saMbhAliya saahusmaahibhaavlggss|| 8 // sabakA citta rahe apane meM jo vicAratA rakhe vicAra yahamAnuSa tana asthirasabakA Apasa kI saba kalaha sudhaar| apane vrata kA dhyAna dhArakara nija hita kA jo kare vicAra sAdhu samAdhi bhAvanA usakI kara detI hai bhava se paar||8||
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayArtha : [ maNujabhavo ] manuSya bhava [ khalu ] nizcita hI [ athiro ] asthira hai [ sAhusamAhibhAvalaggassa] sAdhu samAdhi bhAvanA meM lage hue sAdhaka ko [AdavadaM] apane vratoM ko [ saMbhAliya] saMbhAlakara [ parapparaM] Apasa meM [kalaho] kalaha [pariharadavvo] chor3a denA caahie| bhAvArtha : yaha manuSya bhava kSaNabhaMgura hai| Apasa meM kalaha karane se donoM kI samAdhi bigar3atI hai| Apasa meM vivAda karane vAle sabhI logoM ko citta meM kaluSatA utpanna hotI hai| isa taraha se Apasa meM vyavahAra kareM tAki kalaha na hone paae| sAdhu samAdhi kI bhAvanA meM lage sAdhaka ko AtmA ke vratoM kI saMbhAla karanI caahie| paraspara meM vivAda karane se vratoM meM doSa lagatA hai| ahiMsA vrata bhI nirdoSa nahIM palatA hai kyoMki kalaha se bhAva hiMsA avazya hotI hai| satya vrata bhI nahIM palatA hai kyoMki visaMvAda kI jar3a asatya hI hotA hai| jaba koI apane sahadharmI ke lie galata tabhI vivAda hotA hai| jise apane sadharmI se saMdeha hotA hai use sadharmI kI sahI bAta bhI galata lagatI hai| isalie kisI ke prati Azvasta nahIM honA bhI satya vrata meM doSa lagAnA hai| aisI sthiti meM jo vyakti saMdeha meM rahatA hai use cAhie ki vaha dUsare ke bAre meM na soce| vaha apanI kArya kSamatA ko bar3hAe aura dUsare ke lie sakArAtmaka ucita soca rkheN| vivAda karane se acaurya vrata meM bhI doSa lagatA hai| tattvArtha sUtra me acaurya vrata meM visaMvAda ko nahIM karanA bhI eka bhAvanA batAI hai| vivAda karane se apane brahma AtmA se bAhara A gae, yahI abrahma hai| jaba hama kisI para svAmitva kI bhAvanA rakhate haiM to hama usake sAtha jabaradastI karate haiN| yahI parigraha pApa hai| isalie sAdhu samAdhi ko bigAr3ane meM paraspara kA vivAda hI pA~coM pApa kA mUla kAraNa hai| upasaMhAra karate hue yaha bhAvanA kahate haiM sAhUsamAhimmi su bhAvajutto pamAdamutto munnijhaanncitto| appammi titto paratattimutto sAhUvicitto jagado vijutto|| 9 // sadA rakhe zubha bhAva hRdaya meM jo pramAda se mukta sadA citta dhyAna meM tRpti Atma meM para tRSNA se mukta sdaa| vaha sAdhU hI nita samAdhi kI rahe bhAvanA meM tallIna jaga meM rahakara mukta rahA hai vaha hI jaga meM hai prviin||9|| anvayArtha : [ sAhUsamAhimmisubhAvajutto ] sAdhu samAdhi ke zubha bhAva meM lagA prANI [pamAdamutto ] pramAda se mukta hotA hai [ muNijhANacitto ] muni ke dhyAna meM citta lagA rahatA hai [ appammi ] apanI AtmA meM [ titto ] tRpta rahatA hai [ paratattimutto] dUsare meM tRpta nahIM hotA hai [ sAhUvicitto ] sAdhuoM meM vicitra aura [ jagado ] jagat se [vijutto] vilaga rahatA hai| bhAvArtha : sAvadhAna rahane vAle sAdhaka ke zubha bhAva sadA bane rahate haiN| jisa sAdhaka ko apanI AtmA kI
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvikalpatA kI bhAvanA rahatI hai vaha dUsare muni ke prati bhI samyak bhAvanA rakhatA hai| muni ke dhyAna meM usakA citta rahatA hai| aisA sAdhaka apanI AtmA meM tRpta hotA hai aura para padArthoM meM tRpti se rahita hotA hai| aisA sAdhaka saMsAra se anAsakta huA sabhI sAdhakoM meM adbhuta hotA hai| 9. vejjAvacca bhAvaNA deha ko ekAnta se azuci mAnane para vaiyAvRtya asaMbhava hai odArio hi deho aceyaNo pUdigaMdhacammajudo / eyaMteNa du maNNai vejjAvaccaM kadhaM hodu // 1 // yaha zarIra to rahA acetana durgandhita hai azuci nidhAna carma mAtra se zobha rahA hai bhItara rudhira - mAMsa-mala khAna / yadi nitAnta ekAnta rUpa se aisA tana tU mAna rahA phira tU vaiyAvRtya kare kyoM kyA cetana pahacAna rahA ? // 1 // anvayArtha : [ odArio deho ] audArika zarIra [hi ] nizcita hI [ aceyaNo ] acetana hai [ pUdi-gaMdhacammajudo ] jo durgaMdha aura carmayukta hai [ eyaMteNa ] ekAnta se [ maNNai ] aisA mAnatA hai [ du] to [ vejjAvaccaM ] vaiyAvRtti [ kadhaM ] kaise [ hodu ] hove / bhAvArtha : manuSya kA zarIra audArika zarIra hai / audArika zarIra hAr3a, mAMsa, mala-mUtra, khUna Adi apavitra padArthoM se hI banA hotA hai| yaha zarIra acetana hai / aisI sthiti meM isa zarIra kI sevA karane se kyA hogA ? sevA to cetana AtmA kI honI cAhie jo zuddha, nirmala hai| isa taraha jisakI mAnyatA ekAnta rUpa se hai vaha vaiyAvRtya kyoM kare ? isa ekAnta mAnyatA se vaiyAvRtya kaise ho ? uparyukta prazna kA samAdhAna tamhA tavodhaNANaM rayaNattayeNa Nicca- pavittANaM / vejjAvaccaM kajjaM rayaNattaya- divvalAhatthaM // 2 // bhUla rahA tU jo muni jana haiM ratnatraya se nitya pavitra tapodhanoM kA tana cetana saMga pUjya banA jyoM paTa saMga itra / ratnatraya ke divya lAbha kI ho icchA yadi tumako mitra to tuma munitana sevA karanA pA loge jinadeva caritra // 2 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayArtha : [ tamhA ] isalie [ rayaNattayeNa ] ratnatraya se [ Nicca pavittANaM ] hamezA pavitra [ tavodhaNANaM ] tapodhanoM kI [ vejjAvaccaM ] vaiyAvRtya [ rayaNattayadivvalAhatthaM ] ratnatraya kA divya lAbha pAne ke lie [ kajjaM ] karanA cAhie / bhAvArtha : yaha audArika zarIra ekAnta se apavitra hI nahIM hai / ratnatraya se sahita sAdhu parameSThI kA yaha zarIra pavitra hotA hai / isa zarIra kI sevA se ratnatraya kI sevA kA lAbha prApta hotA hai / tapasviyoM ke zarIra kI sevA ratnatraya kI prApti ke lie avazya karanA cAhie / he Atman! AcArya kahate haiM ki jinazAsana meM bhakti rakhane vAlA hI vatsala bhAva se vaiyAvRtya karatA hai| jisane vaiyAvRtya ke lie apane dhana aura zarIra kA upayoga nahIM kiyA usakA dhana aura zarIra donoM hI saMsAra paribhramaNa ke kAraNa haiM / vaiyAvRtya tapa meM Anandita rahane vAle eka nandiSeNa munirAja kA kathAnaka bahuta hI prasiddha hai| atyanta daridrI, durgandhita zarIra ko dhAraNa karane vAlA, durbhAgI, saba ora se tiraskRta eka vyakti AtmaghAta ke lie vaibhAra parvata para phuNcaa| vahA~ se jaba vaha girane kI icchA kara rahA thA, tabhI munirAja ne use rokaa| use dharma-adharma kA phala batAkara isa pApa se rokaa| apanI Atma nindA kara vaha munirAja se dIkSita ho gayA / yahI nandiSeNa muni ke nAma se prasiddha hue| guru ke upadeza se AzA - pAza ko naSTa karake samyagdarzana - jJAna - cAritra ko dhAraNa karake vaha atyanta kaThina tapa karane lage / tapa ke prabhAva se aneka uttama RddhiyoM se vaha yukta ho gae / gyAraha aMga kA jJAna unheM prApta ho gayA / parISahoM aura upasarga ko sahana karane meM atyanta paTu ho ge| jo-jo upavAsa yA vrata dUsaroM ke lie atyanta kaThora the vaha unake lie sarala ho ge| vaha jaisI vaiyAvRtya ke lie vicAra karate the, vaha auSadha unake hAtha meM A jAtI thii| kaI hajAra varSa kA tapa-kAla vyatIta ho gayA / eka dina indra ne devoM kI sabhA meM nandiSeNa muni ke vaiyAvRtya tapa kI prazaMsA kii| prazaMsA sunakara eka deva parIkSA ke lie AyA / usa deva ne muni kA bheSa banAyA aura nandiSeNa muni ke samakSa Akara kahane lagA- merA zarIra vyAdhi se pIr3ita hai, mujhe kucha auSadha diijie| yaha sunakara nandiSeNa muni ne kahA- 'sAdho ! Apa kRpA kara yaha batAe~ ki isa samaya ApakA mana kaisA bhojana karane ke lie ho rahA hai ? ApakI ruci kisa bhojana meM hai ?' yaha sunakara munibheSadhArI deva ne kahA- mujhe pUrva deza ke dhAna kA zubha evaM sugandhita bhAta caahie| paMcAla deza ke mU~ga kI svAdiSTa dAla caahie| pazcima deza kI gAyoM kA tapAyA huA ghI cAhie aura kaliMga deza kI gAyoM kA madhura dUdha aura nAnA prakAra ke vyaMjana yadi mila jAyeM to bahuta acchA ho kyoMki merI ruci aisA hI bhojana karane kI hai| nandiSeNa muni ne kahA- Apa nizcinta hoveM, Apake lie yaha bhojana maiM abhI lekara AtA huuN| alaga-alaga dizA kI vastuoM kI cAha hone para bhI muni ke mana kucha bhI kheda utpanna nahIM huA / gocarI belA meM jAkara ukta saba AhAra lAkara unhoMne zIghra hI una kRtrima bheSadhArI muni ko diyA / AhAra- pAnI grahaNa kara rAtri meM zarIra ke kamala se sArA zarIra malina kara liyA / nandiSeNa ne binA glAni ke use apane hAthoM se dhoyA / phira bhI unakA utsAha bhaMga nahIM huA thA aura vaha barAbara vaiyAvRtya karane meM tatpara the| yaha dekhakara usa deva ne apanI vikriyA sameTakara
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ unheM praNAma kiyA tathA unakI stuti karake deva apanI indrasabhA meM calA gyaa| isa varNana ko sunakara pratyeka zrAvaka aura zramaNa kI buddhi munirAja kI vaiyAvRtya karane kI sadaiva rahanI caahie| zrAvaka ho yA zramaNa prAsuka dravya se hI munirAja kI sevA karate haiM / yathAzakti apane dhana-bala kA upayoga karake jo sAdhu janoM kI, sahadharmI kI, sAdhviyoM kI Apatti-vipatti kA nivAraNa karatA hai, vaha hI vAstava meM jaina zAsana kA Adara karane vAlA aura jinadharma kA vatsala hai| sAdhu ke lie deha ke svabhAva ko jAnanA Avazyaka hai jo khalu Neva vijANadi dehassa roga shaavsnnidaannN| so sAhU sAhussa hi dhamma maraNe vinnaasedi|| 3 // he sAdho! kevala cetana nA tana kA bhI avabodha rakho kyA tana meM hai roga deha kA kyA svabhAva traya doSa lkho| yadi nidAna tuma nahIM jAnate deha roga kA Rtu anusAra to sAdhU kA maraNa samAdhi kaise ho ArAdhana saar||3|| anvayArtha : [jo] jo [ dehassa] deha ke [ roga-sahAva-saNidANaM] roga, svabhAva aura usake upacAra ko [khalu] nizcita hI [Neva] nahIM [vijANadi] jAnatA hai [ so] vaha [ sAhU ] sAdhu [ sAhussa] sAdhu ke [dhammaM] dharma ko [ maraNe] maraNa samaya para [ hi ] avazya [viNAsedi] naSTa kara detA hai| bhAvArtha : jisa taraha AtmA ke svabhAva ko jAnanA Avazyaka hai usI taraha deha ke svabhAva ko jAnanA bhI Avazyaka hai| kisa kSapaka kI deha kA svabhAva kisa taraha kA hai? vAtta, pitta, kapha meM kisakA vikAra zarIra meM zIghra hotA hai? kisa Rtu meM kisa prakAra kI sevA zarIra ke anukUla hogI? rogI ko kauna sA roga hai? aura usakA nidAna(ilAja) kyA hai ? yaha zarIra kA jJAna bhI sAdhu ko honA caahie| aisA sAdhu hI maraNa samaya para sAdhaka kI sallekhanA karA sakatA hai| zarIra kI prakRti, roga Adi kA jJAna na hone para maraNa samaya meM sAdhu ko kaSTa adhika ho sakatA hai| jisase saMkleza ke sAtha maraNa karane se usake ratnatraya kI virAdhanA bhI ho sakatI hai| vaiyAvRtya atyanta Avazyaka hai AjIvidaM hu sAhU dhammaM pAledi jadi vi pyttenn| vejjAvacceNa viNA maraNe aNArAhao hodi|| 4 // isa paMcama kali kAla meM dekho tana Azrita haiM mana pariNAma mRtyu samaya para isIlie hI tana sevA cetana kI jaan|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana bhara jo dharma ArAdhana kiyA nirAlambana sukha se usa sAdhaka ko anta samaya meM yadi Alambana mRti sukha se|| 4 // anvayArtha : [jadi vi] yadyapi [sAhU] sAdhu [AjIvidaM] jIvana paryanta [payatteNa] prayatna ke sAtha [dhamma] dharma kA [hu ] nizcita hI [ pAledi ] pAlana karatA hai to bhI [ vejjAvacceNa ] vaiyAvRtya ke [vinA ] binA [maraNa] maraNa samaya para [aNArAhao] anArAdhaka [hodi] ho jAtA hai| bhAvArtha : jisa sAdhu ne jIvana paryanta taka dharma kA sAvadhAnI se prayatnapUrvaka pAlana kiyA ho, usa sAdhu ko bhI maraNa samaya para vaiyAvRtya kI AvazyakatA hotI hai| maraNa samaya jisa prakAra ke pariNAma hote haiM usI ke anusAra lezyA hotI hai| lezyA ke anusAra hI agalI paryAya meM janma hotA hai| pariNAmoM kI anta samaya meM saMbhAla karanA ati Avazyaka hai| ina pariNAmoM ko ucita sevA-zuzruSA se saMbhAlA jAtA hai| isIlie vaiyAvRtya dharma kA bahuta mahattva hai| yadi maraNa samaya para sevA na ho to vaha sAdhaka anta samaya meM ArAdhanA ko chor3a bhI sakatA hai| maraNa samaya meM ratnatraya kI virAdhanA hone se jIvana paryanta kI ArAdhanA vyartha ho jAtI hai| zrI SaTkhaMDAgama sUtra meM isa bhAvanA kA nAma hai- 'sAhUNaM vejAvaccajogajuttadAe' arthAt sAdhuoM kI vaiyAvRtya yoga yuktatA se tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai| isI kI vyAkhyA meM zrIdhavalA meM kahA hai ki- vyAprata arthAt roga Adi se vyAkula sAdhu ke viSaya meM jo kiyA jAtA hai usakA nAma vaiyAvRtya hai| jisa samyaktva, jJAna, arahanta bhakti, bahuzrutabhakti evaM pravacana vatsalatvAdi se jIva vaiyAvRtya meM lagatA hai vaha vaiyAvRtya yoga arthAt darzanavizuddhatA Adi guNa haiN| unase saMyukta hone kA nAma vaiyAvRtya yoga yuktatA hai| isa prakAra usa eka hI vaiyAvRtya yoga yuktatA se tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai| yahA~ zeSa kAraNoM kA yathA sambhava antarbhAva kahanA caahie| AcArya akalaMka deva rAjavArtika meM kahate haiM ki guNavAna sAdhuoM para Aye hue kaSTa roga Adi ko nirdoSa vidhi se haTA denA, unakI sevA Adi karanA bahuupakArI vaiyAvRtya hai| sevA na karane kA doSa kahate haiM vejAvaccaNimittaM jo sAhU pariharedi saahujnnN| pariharai AdadhammaM dhammo dhammigaM smaasedi|| 5 // kauna kare isakI tana sevA aisA soca taje yadi sAdhu to vaha Atma dharma hI tajatA kahate haiM sAdhaka tapa saadhu| dharma akelA kahA~ rahegA dhArmika jana bina mujhe batA dharmI sevA dharma banI hai dharmI hI hai dharma ptaa||5|| anvayArtha : [vejjAvacca-NimittaM] vaiyAvRtya ke lie [jo sAha] jo sAdhu [sAhajaNaM] sAdhu jana kA [pariharedi] parihAra karatA hai vaha [Adadhamma ] apane Atma dharma kA [ pariharai ] parihAra karatA hai kyoMki
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ [dhammo ] dharma [dhammigaM] dhArmika ke [ samAsedi] Azraya se rahatA hai| bhAvArtha : vaiyAvRtti ke lie jo sAdhu anya sAdhu jana ko chor3a detA hai| yA jo sAdhu sahadharmI sAdhu kI sevA karane se bacatA hai vaha apane Atma dharma ko chor3a detA hai| sevA AtmA kA apanA dharma hai| sevA karane se jo vaMcita rahatA hai vaha apane Atma dharma ko chor3a detA hai| cU~ki dharma dharmI ke Azrita hotA hai isalie dhArmika kI sevA karanA vastutaH apane samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra kI ArAdhanA karanA hai| vaiyAvRtya tapa kI pUjyatA dikhAte haiM vejjAvacca-tavo khalu mahAguNo cittasuddhikaro pujjo| kiNheNa jeNa baddhaM titthayaraM NAmakamma suhN||6|| vaiyAvRtya mahAguNakArI tapa hai pUjya banAtA hai citta vizuddha kare tapasI kA nija-para kA hitadAtA hai| nArAyaNa zrIkRSNa gRhI ne auSadhi dekara kara sevA tIrthaMkara pada bandha kiyA hai tIna loka ko sukh-devaa||6|| anvayArtha : [ vejjAvacca tavo ] vaiyAvRtya tapa [ khalu ] nizcaya se [ mahAguNo ] mahAn guNakArI [ cittasuddhikaro] citta kI zuddhi karane vAlA [ pujjo ] aura pUjya hai [ jeNa] isa tapa se [ kiNheNa ] kRSNa ne [ titthayaraM] tIrthaMkara [NAmakamma suhaM ] zubha nAma karma [ baddhaM ] bAMdhA thaa| bhAvArtha : vaiyAvRtya karanA eka tapa hai| tapa meM bhI antaraGga tapa hai| antaraGga tapa hone se nizcita hI yaha mahAn upakArI hai| karma kI sAkSAt nirjarA kA kAraNa hone se yaha AtmA ko guNakArI hai| isa tapa se citta zuddhi hotI hai| yaha tapa pUjya hai| isakI ArAdhanA karane vAlA jIva jagat meM pUjA sammAna ke yogya ho jAtA hai| isa tapa se gRhastha dazA meM zrI kRSNa ne tIrthaMkara prakRti kA baMdha kiyA thaa| nAma karma meM atyanta zubha yaha tIrthaMkara karma hai jise zrI kRSNa ne muni mahArAja ko auSadhidAna dekara AtmA meM bAMdhA thaa| nirdoSa vaiyAvRtya kA yaha mahAn phala hai ki avirata dazA meM zrI kRSNa ne isa bhAvanA se AgAmI bhava meM tIrthaMkara banane kA saubhAgya prApta kiyA hai| zarIra sevA hI citta zuddhi kA kAraNa hai dehassido hi dIsadi jIvANaM svvcittprinnaamo| cittavisohiM jANa hu taNasevAkAraNeNa punno||7|| bhAvacitta meM jo Ate haiM dehAzrita hI dikhate haiM kleza, vizuddhi, sukha, dukha, samatA para Azrita phala rakhate haiN|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tana sevA se ho prasanna mana zalya chor3a banatA hai zAnta isIlie yaha vaiyAvRtti kSapaka citta karatA nirdhAnta // 7 // anvayArtha : [jIvANaM] jIvoM kA [ savvacittapariNAmo] cittagata samasta pariNAma [ dehassido] dehAzrita [hi] hI[dIsadi] dekhA jAtA hai[ puNo hu] punaH[taNasevA kAraNeNa] zarIra sevA ke kAraNa se[cittavisohiM] citta kI vizuddhi ko [ jANa] jaano| bhAvArtha : jIvoM ko saMkleza yA vizuddha pariNAma, jo mana meM utpanna hotA hai, vaha zarIra ke kAraNa hI hotA hai| tana meM svasthatA, anukUlatA rahatI hai to citta meM saMkleza, kheda nahIM rahatA hai aura isake viparIta sthiti hone para duHkha banA rahatA hai| isalie jaise bane taise sAdhakoM ke zarIragata kaSToM ko AhAra, auSadhi, AvAsa aura upakaraNa dAna ke mAdhyama se dUra karanA caahie| isase apane Apa mana kI kheda khinnatA dUra ho jAtI hai| sAdhaka ko chaThaveM-sAtaveM guNasthAna kI vizuddhi aura nirjarA meM sahayoga karanA zrAvaka aura zramaNa donoM ke lie eka mahattvapUrNa yogadAna hai| vaiyAvRtti meM aisI hI antaraGga bhAvanA honI cAhie tabhI vaiyAvRtti karane vAle ko mahAn puNya baMdha hotA hai| isalie antaraGga citta vizuddhi kI prApti zarIra sevA ke kAraNa se hotI hai, yaha spaSTa rUpa se jaannaa| isa bhAvanA kA upasaMhAra karate hue kahate haiM sAhussa sevA pamuho hi dhammo payAsago dhammapahassa nniccN| parappaparAvekkhi-jiNiMdavANI eyaMtamagge sivmgghaannii||8|| karo bhAvanA sevA kI tuma sAdhU kA yaha mukhya dharama dharma mArga ko prakaTa dikhAtA naSTa kare agha aSTa krm| zrI jinavara vANI sikhalAtI nizcaya aru vyavahAra dharama ubhaya dharamakA dhyAna rakhotokabhI nahIM homana vibhrm||8|| anvayArtha : [sAhussa ] sAdhu kI [ sevA ] sevA [ hi ] nizcaya se [ pamuho dhammo ] pramukha dharma hai|[dhmmphss] dharma patha kA [ NiccaM ] hamezA [ payAsago ] prakAzaka hai [ parapparAvekkhi jiNiMdavANI ] jinendra bhagavAna kI vANI paraspara meM apekSA rakhane vAlI hai [ eyaMtamagge ] ekAnta mArga para [ sivamaggahANI ] zivamArga kI hAni hai| bhAvArtha : sAdhu kI vaiyAvRtti yA sevA hI sabhI kA pramukha dharma hai| yaha sevA hI dharma patha ko prakAzita karatI hai| sevA meM eka dUsare kI apekSA rahatI hai| yaha apekSA paraspara meM dharma bar3hAtI hai| jinendra bhagavAn ke dvArA kahe hue naya jisa prakAra paraspara sApekSa rahate haiM usI taraha yaha vaiyAvRtti dharma hai| mujhe sevA kI jarUrata nahIM hai yA maiM kisI kI sevA nahIM karU~gA, isa taraha kI ekAnta dhAraNA se mokSamArga kI hAni hogii|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. arihaMta bhattI je ke vi siddhiM gadA je ke siddhA bhaviyaM bhavissaMti / te arihaMtANaM bhattiM kiccA tamhA tumaM kujjA // 1 // bhUta kAla meM jo nara mukti, gaye jA rahe, jAe~ge ve arihanta caraNa kI bhakti kA phala pAe paaeNge| jinakI bhakti karate karate pariNati samyak ho jAtI aisI arhad bhakti karane kyoM tava mati nA laga jAtI ? // 1 // anvayArtha : [ je ke vi ] jo koI bhI [ siddhiMgadA ] siddhi ko prApta hue [ je ke ] jo koI [ siddhA ] siddha [ bhaviyaM ] bhaviSya meM [ bhavissaMti ] hoMge [ te ] ve [ arihaMtANaM ] arihaMtoM kI [ bhaktiM ] bhakti ko [ kiccA ] karake hue haiM [ tamhA ] isalie [ tumaM ] tuma [ kujjA ] karo / bhAvArtha : atIta kAla meM jo koI bhI siddha hue haiM, ve kabhI na kabhI arihaMtoM kI bhakti avazya kiye haiN| binA arihaMta bhakti ke mokSa kI prApti nahIM hotI hai / bhaviSya meM bhI jo siddha hoMge ve bhI sabhI arihaMta bhakti se hoMge / isalie he bhavya ! tuma bhI arihaMtoM kI bhakti karo / T vicAra karo ! jaba eka meMr3haka jinendra bhakti se ota prota ho pUjA ke lie jA sakatA hai to tuma paMcendriya manuSya hokara pUjA kyoM nahIM karate ho| meMDhaka ne bAvar3I meM hI sunA thA ki bhagavAn mahAvIra kA samavazaraNa yA hai aura vipulAcala parvata para Aja sabhI nagaravAsI darzana ke lie jA rahe haiN| mahilAoM kI Apasa kI isa bAtacIta ko sunakara meMr3haka bhagavAn kI bhakti se bhara gayA / usane socA hama bhI bhagavAn kI bhakti ke lie jAe~ge / bhagavAn kI pUjA ke lie aura unake darzana ke lie vaha khAlI hAtha nahIM gyaa| use mAlUma thA aura pUrva janma ke saMskAroM se use smRta ho AyA thA ki rAjA, guru aura prabhu ke darzana ko kabhI khAlI hAtha nahIM jAnA caahie| usa meMr3haka ne eka phUla kI paMkhur3I mukha se tor3akara mukha meM hI dabA lii| bAvar3I se bAhara nikala AyA aura phudaka-phudaka kara calane lgaa| rAjA zreNika pUre rAja-parivAra aura samasta nAgarikoM ke sAtha bhagavAn mahAvIra ke darzana ke lie jA rahe the| zreNika rAjA ke hAthI ke paira se vaha meMr3haka daba gayA aura mara gyaa| pUjA - bhakti ke bhAva se vaha marakara devagati meM eka RddhidhArI deva banA / vahA~ usane antamuhUta meM hI yuvA avasthA prApta kara janma liyA / usane avadhijJAna apanI deva-paryAya meM utpatti kA kAraNa dekhA to vaha bahuta khuza huaa| aho ! jinendra bhagavAn kI bhakti ke prabhAva se maiM kSaNabhara meM svarga kA deva bana gayA / vaha zIghra hI bhagavAna ke samavazaraNa meM pahu~cakara unakA sAkSAt darzana kara AhlAdita huaa| usI samaya rAjA zreNika bhI pahu~ca ge| devoM ke dvArA ghire hue bhagavAn kA darzana karake rAjA kI dRSTi eka deva ke mukuTa para par3I jisa para meMr3haka kA cihna banA thA / rAjA zreNika ne deva ke mukuTa para meMr3haka bane
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone kA kAraNa puuchaa| bhagavAn ke upadeza se rAjA kI jijJAsA kA samAdhAna huA / AcArya samantabhadra deva kahate haiM ki he bhavyajIvo! Apa nirantara jinendra bhagavAna kI bhakti karo / yaha jinendra bhakti hI icchita padArthoM ko dene vAlI hai aura kAma-vAsanA janita dAha ko zAnta karane vAlI hai| jinendra bhagavAn kI bhakti muktivadhU se milAne vAlI sakhI hai| puNya kI prApti jinendra bhakti se hotI hai / isa puNya kA tAtkAlika phala to saMsAra ke sukhoM kI prApti hai aura pAramparika phala mokSa kI prApti hai| bhagavAn AdinAtha ke jIva ne daza bhava pUrva meM gRhastha avasthA meM hI saMnyAsa lekara paMca parameSThI kI ArAdhanA kara tIrthaMkara banane kA bIja boyA thaa| bhagavAn neminAtha kA jIva bhI apane pUrva bhava meM jinendra bhagavAn kI tIvra bhakti karatA thaa| jaba yaha jIva aparAjita cakravartI kI paryAya meM thA, taba inake pitA aura vimalavAhana bhagavAn ko mokSa kI prApti huii| yaha jAnakara aparAjita ne tIna dina kA upavAsa dhAraNa kara nirvANa bhakti kii| bAda meM rAjA aparAjita kubera ke dvArA samarpita jina pratimA evaM caityAlaya meM virAjamAna arhatpratimA kI pUjA kara upavAsa karake jinAlaya meM apanI striyoM ko dharmopadeza detA thaa| eka bAra jina mandira meM do cAraNa RddhidhArI munirAja Ae / munirAja ne apane aura rAjA ke pUrvabhavoM ko batAyA tathA anta meM kahA ki tumhArI Ayu eka mAha zeSa raha gayI hai| isalie Atmahita kro| cAraNa RddhidhArI munirAja ke vacana sunakara rAjA aparAjita harSita huA aura cirakAla taka isa bAta kI cintA karatA rahA ki aho ! merA tapa karane kA samaya vyartha nikala gyaa| aisA socakara vaha ATha dina taka jinendra bhagavAn kI pUjA karatA rahA aura anta meM prItiMkara nAmaka putra ke lie rAjyalakSmI sauMpakara zarIrAdi se ni:spRha ho gyaa| tatpazcAt prAyopagamana saMnyAsa dhAraNa kara bAIsa dina rAta taka cAroM ArAdhanAoM kI ArAdhanA kara vaha acyuta svarga meM bAIsa sAgara kI Ayu kA dhAraka indra pada ko prApta huA / yahI aparAjita kA jIva isase pA~caveM bhava meM harivaMza ke tilaka bhagavAn neminAtha tIrthaMkara huA hai| jinabhakti se bharA yaha jIva yadi deva paryAya meM bhI jAtA hai to vahA~ bhI akRtrima caityAlayoM kI bhakti karatA hai| manuSya paryAya meM jaba taka gRhastha rahatA hai taba taka pAtradAna, pUjA, jinapratimA, jinacaityAlaya ko sArabhUta mAnakara dharma karatA hai| muni hone para tapa se zreSTha hokara niHspRhatA se cAra ArAdhanA ko karatA hai / isI taraha pArzvanAtha kA jIva bhI apane pichale bhava meM aisI hI adbhuta jinendra bhakti karatA thA / he bhavya ! inhIM mahApuruSoM ke patha para calakara tuma bhI aise hI mahAn bano / arihaMta bhakti kI vizeSatA arihaMtANaM bhattI mohavisa-viNAsaNI ya sokkha karI / mucchAkAma madAlasa- dUragA puNNaM samAsavadi // 2 // moha mahA viSa Atama bhItara paga-paga mUrchita karatA hai
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha viSanAzaka jinavara bhakti jisase Atama jagatA hai| mana meM bhare madana ko mada ko Alasa ko jo dUra kare una jina varapada kamala bhaktikarapuNya phaloMko puurare||2|| anvayArtha : [arihaMtANaM] arihaMtoM kI [ bhattI] bhakti [ moha-visa-viNAsaNI ] moha viSa kA nAza karane vAlI [ya] aura [ sokkhakarI] sukha karane vAlI hai [mucchA-kAma-madAlasa dUragA] mUrchA, kAma, mada, Alasa ko dUra karane vAlI hai [ puNNaM ] puNya kA [ samAsavadi] Asrava karatI hai| bhAvArtha : arihaMta bhagavAn se hI moha DaratA hai| jo vyakti jitanA arihanta bhakti meM ruci rakhatA hai vaha utanA hI moha ko jItane kI yogyatA rakhatA hai| yaha moha viSa hai| isa jahara se mUchita AtmA svarUpa ko nahIM samajha pAtA hai| AtmA arihaMta bhakti se jaise-jaise moha viSa kI zakti kama karatA jAtA hai taise-taise paramAtmA aura svaAtmA kA zraddhAna, jJAna aura Ananda bar3hatA jAtA hai| Atmika ananta sukha ko karane vAlI yaha jinendra bhakti mUrchA, kAma bhAva, ahaMkAra aura Alasya, nidrA Adi ko dUra karane meM samartha hai| yaha bhakti puNya kA Asrava aura baMdha karatI hai jisase mokSamArga kI anukUla sAmagrI kA lAbha hotA hai| he jinabhakta ! puNya do prakAra kA hotA hai| pahalA pApAnubandhI puNya aura dUsarA puNyAnubandhI puNya / jisa puNya se pApa kA bandha ho, vaha puNya bhI saMsAra kA kAraNa hai| bhagavAn kI bhakti se jo puNya bandha huA usakA phala yadi saubhAgya aura vaibhava kI cAha huI to vaha puNya pApAnubandhI puNya hai| yA jisa puNya ke phala se jIva punaH pApa karma meM pravRtta hotA hai vaha pApAnubandhI puNya hai| aisA puNya nidAna bhAva se prApta hotA hai| aise hI puNya se bacane ke lie zAstroM meM kahA hai ki puNNeNa hoi vibhavo vihaveNa jAyade mimoho| maimoheNa dupAvaM tamhA khalu puNNa mA hou|| arthAta puNya se vaibhava milatA hai| vaibhava se buddhi meM moha utpanna hotA hai| mati meM moha se pApa utpanna hotA hai| isalie bhagavan ! aisA puNya mujhe prApta na ho| isake viparIta sacce jinabhakta kA puNya saMsAra se mukti kA kAraNa hotA hai| jo puNya kA phala nahIM cAhatA vaha nidAna rahita jIva saccA jinabhakta hai| usakA puNya jaba phala detA hai to vaha puNya buddhi meM moha utpanna nahIM karatA hai| antatogatvA vaha puNya use vairAgya dilAkara karma kSaya ke lie yogya sAmagrI aura Atma hitaMkara bhAva detA hai| isIlie kahA hai ki sammAdiTThI puNNaM Na hoi saMsArakAraNaM nniymaa| mokkhassa hoi hedu jadi viNidANaM Na kunni|| arthAt- 'samyagdRSTi jIva kA puNya saMsAra kA kAraNa nahIM hotA hai| vaha niyama se mokSa kA hetu hotA hai yadi vaha nidAna nahIM karatA hai|' jinendra bhagavAn kI apAra bhakti karake hI bharata, sagara Adi cakravartI aura rAma, hanumAna
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise mahApuruSa mokSa padhAre haiN| bharata cakravartI to samavasaraNa meM jAkara bhagavAn RSabhadeva kI upAdeya buddhi se bhakti karate the| vaha kSAyika samyagdRSTi hokara bhI tresaTha zlAkA puruSoM ke purANa vistAra ke sAtha sunate the| samyagdRSTi gRhastha apane pariNAmoM ko saMvega-vairAgyamaya tresaTha zlAkA puruSoM ke caritra-kathAnaka par3hakara, sunakara hI banAtA hai| bharata cakravartI ne caubIsa tIrthaMkaroM kI pratidina nirantara vandanA ke lie apane mahala ke dvAroM para zira kA sparza karane vAlI vandanamAlAe~ baMdhavAyI thii| ina dvAroM se ghaNTiyoM kI AvAja sunakara bharata ko caubIsa tIrthaMkaroM kA smaraNa ho AtA thaa| vaha unheM parokSa namaskAra karate the| hanumAna ne sumeru parvata para sthita jinAlayoM kI eka dina bahuta bhakti kii| sabhI akRtrima jinAlayoM kI bhakti karake jaba vaha lauTa rahe the to mArga meM ruka ge| rAtri meM hI AkAza meM vilIna hotI huI ulkA dekhakara unheM vairAgya ho gyaa| subaha uThate hI vaha apane parivAra ko chor3akara bharata kSetra meM Akara jinadIkSA dhAraNa kara lie| isalie jinabhakta! sadaiva bhagavAn kI bhakti atyadhika anurAga ke sAtha kr| yaha anurAga paramparA se mukti kA kAraNa hai| ise prazasta rAga kahate haiN| isa prazasta rAga se mati meM moha utpanna nahIM hotA kintu moha kA sarvathA nAza hotA hai| eka anAdi mithyAdRSTi sarvaprathama samyagdarzana prApta karatA hai to jinendra bhagavAna kI bhakti ke pariNAmoM kI vizuddhi se hI prApta karatA hai| isake bAda vedaka samyagdRSTi bhI tabhI taka rahatA hai jaba taka usake citta meM jina caraNakamala kI yA jinavacanoM kI bhakti vidyamAna hai| aisA vedaka samyagdRSTi prazama, saMvega Adi bhAvoM se sahita hotA hai| vaha vedaka samyagdRSTi jaba kSAyika samyagdarzana prApta karatA hai taba bhI jinendra bhagavAn kI bhakti se apanI bhAvanA ko vizeSa rUpa se bar3hAtA hai| zrI rAjavArtika grantha meM use 'jinendrabhakti pravardhita vipula bhAvanA vizeSa saMbhAraH' isa vizeSatA se kSAyika samyagdarzana ke abhimukha kSayopazama samyagdRSTi kI bhAvanA batAI hai| aisA kSayopazama samyagdRSTi hI jahA~ kevalI bhagavanta hote haiM, vahA~ moha kA kSapaNa prArambha karatA hai| yadi vaha kSayopazama samyagdRSTi vratI zrAvaka bhI banatA hai to bhI vaha apanI vizuddhi bar3hAtA hai| vizuddhi se kaSAya kA kSayopazama hotA hai| yaha vizuddhi bhI bar3hAne ke hetu zrI rAjavArtika meM likhe haiM- 'jainendra pUjA-pravacanavAtsalya-saMyamAdi prazaMsAdiparatayA' arthAt jinendra bhagavAn kI pUjA, pravacana vAtsalya kI bhAvanA aura saMyama Adi guNoM kI prazaMsA meM tatpara hone se hI isa prakAra kI vizuddhi bar3hatI hai jo saMyamAsaMyama nAma kA pA~cavA guNasthAna prApta karA detI hai| jinendra bhakti se viSa dUra honA koI Azcarya nahIM maMtasseva huthaMbhai jiNapaDimAbhattI bhvddivisN| maMtavvo sadAe jiNiMdadevassa viseso nn||3|| dUra rahe arihanta deva kI bhakti kA mAhAtmya yahA~ unakI pratimA kI bhakti bhI bhava vRddhi ko roka yhaaN| jyoM viSanAzaka mantra zakti se viSa tana kA ho dUra avazya tyoM zraddhA se zrI jinendra kI mohamahA viSa hreavshy||3|| anvayArtha : [jiNiMda-devassa] jinendra deva kI [sahAe] zraddhA se [jiNa-paDimAbhattI] jina-pratimA kI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti[bhava-vaDrivisaM] bhava vRddhi ke viSa ko [ maMtassa iva] maMtra ke samAna [ha] nizcita hI [thaMbhai] stambhita kara detI hai [viseso Na maMtavvo ] isameM koI vizeSa nahIM mAnanA caahie| bhAvArtha : jaise mantra zakti se viSa vRddhi ruka jAtI hai aura car3hA huA jahara utara jAtA hai isameM koI vizeSa bAta nahIM hai kyoMki mantra kA prabhAva hI aisA hotA hai usI prakAra jinendra pratimA meM jinendra bhagavAn kI zraddhA se bhakti karanA bhava vRddhi ke kAraNabhUta moha viSa ko roka detI hai aura niSkAsita kara detI hai| isa bhakti ke prabhAva se aisA ho jAnA koI vizeSa Azcarya nahIM hai kyoMki jinendra pratimA kA yaha mAhAtmya sahaja hai| seTha dhanaMjaya ne apane putra ko sarpa ke viSa se nirviSa isI bhakti, pUjA ke prabhAva se kiyA thaa| arihaMta bhakti binA dAma ke mUlyavAna padoM ko detI hai cautIsAtisayANaM aTTha mahApADi he rjuttaannN| arihaMtANaM bhattI amulleNa mullpddaayii|| 4 // hue suzobhita samavasaraNa meM tIsa cAra atizaya vAle aSTa prAtihArya kI zobhA dekha sabhI hoM mtvaale| una arihaMta parama jinavara kI bhakti mahA atizayakArI binA mUlya bahumUlya padoMko sahaja dilAtI sukhkaarii||4|| anvayArtha : [cautIsAtisayANaM] cauMtIsa atizaya vAle [aTThamahApADihera-juttANaM] aSTa mahA prAtihAryoM se sahita [arihaMtANaM] arihaMtoM kI [ bhattI] bhakti [amulleNa ] binA mUlya ke [ mullaphaladAyI ] mUlyavAna phala ko dene vAlI hai| bhAvArtha : jina arihaMtoM ne mahAn tapasyA ke dvArA tIrthaMkara pada prApta kiyA hai unake cauMtIsa atizaya aura aSTa prAtihArya bAhara se jAnane meM A jAte haiN| ina atizayakArI guNoM se AkRSTa hokara jo prANI arihaMtoM kI bhakti karatA hai use bhakti mAtra karane kA hI zrama hotA hai| badale meM use arihaMta pada kI prApti ho rahI hai to yaha bahuta hI lAbhadAyI aura sastA-sahaja upAya hai| aise upAya ko prApta karane se jo vaMcita raha jAya vaha pramAdI aura mUrkha nahIM to aura kyA arahaMta bhakti ke viSaya meM zrIdhavalA meM likhA hai ki- "jinhoMne ghAtiyA karmoM ko naSTa kara kevalajJAna meM sampUrNa padArthoM ko dekha liyA hai ve arahanta haiM / athavA AThoM karmoM ko dUra kara dene vAle aura ghAtiyA karmoM ko naSTa kara dene vAloM kA nAma arahanta hai, kyoMki karmazatru ke vinAza ke prati donoM meM koI bheda nahIM hai|" arthAt arahanta zabda kA artha cU~ki 'karma zatru ko naSTa karane vAlA' hai ata:eva jisa prakAra cAra ghAtiyA karmoM kA naSTa kara dene vAle ra ayogI jina 'arahanta' zabda ke vAcya haiM, usI prakAra ATha karmoM ko naSTa kara dene vAle siddha bhI 'arahanta' zabda ke dvArA kahe jA sakate haiN| una arahantoM meM jo guNAnurAga rUpa bhakti hotI hai vahI arahanta bhakti
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahalAtI hai| isa arahanta bhakti se tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai / arihaMta bhakti saMyama meM Ane vAle vighnoM ko dUra karatI hai jo saMjamaM khu ghettiya jiNabhattiM viNA vaTTade sAhU | so saMjama - vigghakaraM kammaM NAsedi kiha mUDho // 5 // maiMne dIkSA dhAraNa kara lI zrI jinavara kA rUpa milA rahA prayojana kyA bhakti se saMyama kA upahAra milA / jo vicAratA aisA sAdhu vaha saMyama kI bAdhAe~ kaise nAza karegA mUrakha karmoM kI AbAdhAe~ // 5 // anvayArtha : [ jo ] jo [ sAhU ] sAdhu [ saMjamaM] saMyama ko [ khu] yathArtha meM [ ghettiya ] grahaNa karake [ jiNabhattiM ] jinabhakti ke [ viNA] binA [ vaTTade ] pravRtti karatA hai [ so ] vaha [ mUDho ] mUr3ha [ saMjamavigghakaraM ] saMyama meM vighna karane vAle [ kammaM ] karma ko [ kiha ] kaise [ NAsedi ] nAza karegA ? bhAvArtha : jo sAdhu saMyama grahaNa karake jinendra bhagavAn kI bhakti nahIM karatA hai aura unake prati zraddhA na rakhakara apane AvazyakoM ko jaise-taise pUrA kara letA hai vaha saMyama meM vighna utpanna karane vAle karmoM ko jIta nahIM sakatA hai / jinendra bhakti saMyama ke kaThina rAste para Ane vAle utAra-car3hAva aura bAdhAoM ko dUra karake sIdhA rAstA banAtI hai / jinendra bhagavAn kI bhakti hI moha mudrA ke kapATa kholatI jAtI hai / jinabhakti ke binA mukti ke dvAra nahIM khula sakate haiN| ekIbhAva stotra meM zrI vAdirAja muni ne kahA hai 'zuddhe jJAne zucini carite satyapi tvayyanIcA bhaktirno cedanavadhisukhA vaJcikA kuJcikeyam / zakyodghATaM bhavati hi kathaM muktikAmasya puMso muktidvAraM paridRDha-mahA-moha-mudrA-kavATam // ' 13 arthAt vizuddha jJAna aura nirmala cAritra ke rahate hue bhI yadi jinendra kI bhaktimaya athavA samyagdarzana rUpI kuJjI nahIM hai to phira mahA mithyAtva rUpI mudrA se aMkita mokSa mandira kA dvAra kaise kholA jA sakatA hai| arthAt bhakti rUpI kuJjikA ke binA mukti dvAra kA khulanA nitAnta kaThina hai / isalie saMyama grahaNa karake jo jinabhakti meM pramAdI rahatA hai vaha mUr3ha hai / vaha pApa karma kA nAza karane meM kaise samartha ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai| saMyamI ko jinabhakti bahuta Avazyaka hai
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jiNabhattIe viNA Na hi sammattaM bohI samAhI y| Naggo kaha so bhikkhU cadugai dukkhaM NivArei // 6 // zrI jinavara kI bhakti binA to samyagdarzana nahIM rahe ratnatraya kI prApti nahIM to kaho samAdhi kahA~ rahe ? bodhi samAdhi binA vaha dIkSita nagna mAtra ho kyA pAe ? caturgati kA duHkha nivAraNa kaise bhikSU kara pAe? // 6 // anvayArtha : [jiNabhattIe] jinabhakti ke [viNA] binA [sammattaM] samyaktva [ bohI ] bodhi [ya] aura [samAhI ] samAdhi [ Na hi ] nahIM hotI hai [ so bhikkhU] vaha bhikSu [ Naggo ] nagna mAtra hokara [ cadugai-dukkhaM] cAra gati ke du:khoM ko [ kaha ] kaise [NivArei ] dUra karegA? bhAvArtha : samyagdarzana kI pahacAna jinendra bhakti hai| jo arihaMta bhagavAn kI bhakti meM tatpara nahIM rahatA hai vaha sAdhu ho yA zrAvaka samyagdRSTi nahIM ho sakatA hai| ratnatraya kI prApti honA bodhi hai| samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti jinendra bhakti se arjita puNya ke binA kadApi saMbhava nahIM hai / ratnatraya kA parabhava meM le jAnA samAdhi hai| jo jinabhakti se dUra hai usakI samAdhi se mRtyu nahIM ho sakatI hai| samAdhi ke binA parabhava meM kaise use sukha milegA? jo bhikSu mAtra nagna hokara rahatA hai aura jina-bhakti ke binA rahatA hai vaha cAra gatiyoM ke duHkha dUra nahIM kara sakatA hai| aisA sAdhu puna: puna: isI saMsAra meM bhramaNa karatA hai| jinabhakti kyA-kyA nahIM detI? jo kuNadi sayaM bhaviyo aNNaM vi kArayadi jinnbhttiruii| so lahadi logakittiM kiM kiM Na hu dedi jinnbhttii||7|| bhavya jIva jo jina bhakti meM sahaja rucI ko rakhatA hai aura anya ko usI bhakti meM rucI karA harSAtA hai| aisA puNyavAna hI prANI tIna loka meM kIrata pA kyA-kyA suphala nahIM detI hai bhaktoM ko jinadeva kRpaa||7|| anvayArtha : [jo bhaviyo] jo bhavya [ sayaM] svayaM [jiNabhattiruiM] jinabhakti meM ruci [ kuNadi] karatA hai [aNNaM vi] anya ko bhI [kArayadi] karAtA hai [ so] vaha [logakittiM] loka meM kIrti ko [ lahadi] prApta karatA hai [ jiNabhattI ] jina bhakti [ kiM kiM ] kyA-kyA [Na hu] nahIM [ dedi] detI hai| bhAvArtha : bhavya jIva svayaM jinendra bhagavAn meM atizaya bhakti rakhatA hai aura anya jIvoM ko usI bhakti meM lagAtA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| bhakti meM ruci bhagavAn ke mAhAtmya kA varNana karake dikhAtA hai| jo pUjA, abhiSeka, vidhAna kI mahimA se bhavyoM ko AkRSTa karatA hai vaha jIva loka meM uttama kIrti ko prApta karatA hai| usa puNya AtmA ko jinendra bhagavAn kI bhakti kyA-kyA nahIM detI? arthAt saba kucha detI hai| bhagavadbhakti kI mahimA kA upasaMhAra karate hue kahate haiM dehappabhedaMkara NANa sattiM pAvedi jIvo kamaso du muttiM / jiNiMda-bhatto vasago suheNa NidhattikammANi NihaMti jenn|| 8 // deha-Atma ke bheda jJAna kI zakti mile jina bhaktI se nija indriya ko vaza meM rakhakara karma hane nija zaktI se| karmoM kI jo zakti nikAcita au nidhatti bhI vinaza rahI saba japa-tapa se bar3hakara bhakti acaraja rakhakara vilasa rhii||8|| anvayArtha : [jiNiMda bhatto] jinendra bhakta [ jIvo] jIva [ dehappabhedaMkara-NANa sattiM] deha, AtmA meM bheda karane vAlI jJAna zakti ko [ pAvedi] prApta karatA hai [ vasago] jitendriya huA [jeNa] cU~ki [ suheNa] sukha se [NidhattikammANi ] nidhatti karmoM ko [NihaMti ] naSTa karatA hai [ du] isalie to [kamaso] kama se [ muttiM] mukti prApta karatA hai| bhAvArtha : zarIra aura AtmA kA bheda vijJAna karane kI zakti arihaMta bhakti se hI AtI hai| nirantara bhagavAn kI stuti, dhyAna karane se yaha vicitra sAmarthya bhavyAtmA ko prApta hotI hai| jise bhedavijJAna hotA hai vahI indriyoM ko vaza meM kara sakatA hai| vahI jitendriya hotA hai| nidhatti, nikAcita karma kA kSaya jinendra bhakti se hI hotA hai| aisA AtmA sukha se kramazaH mukti ko prApta karatA hai| kahA bhI hai'jiNabiMbadasaNeNa NidhattaNikAcidassa vi micchattAdikammakalAvassa ravayadaMsaNAdo' zrI dhavalA 6/427 arthAt- jinabimba ke darzana se nidhatti, nikAcita mithyAtvAdi karma samUha kA nAza dekhA jAtA hai| nidhatti aura nikAcitapanA karma kA eka viziSTa pariNamana hai| karma jisa samaya AtmA meM baMdhate haiM tabhI kucha karma paramANuoM meM yaha bandha ho jAtA hai| jo karma paramANu baMdhane ke bAda udIraNA aura saMkramaNa ke ayogya hote haiM unheM nidhatti saMjJA se kahA jAtA hai| jo karma paramANu udIraNA, saMkramaNa, apakarSaNa aura utkarSaNa ina cAroM hI karaNoM ke ayogya hote haiM vaha nikAcita saMjJA se kahA jAtA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. Airiya bhattI jagududdhAragacedA Niya-appaNo bhAvago pyttenn| Airio bahupuNNo bhvvidrinniitrnntrnnii||1|| nija Atama uddhAra hetu jo sAdhu bane haiM bhAvoM se sAtha-sAtha jaga kA kalyANaka bane sUri sadbhAvoM se| svayaM puNya se bane, puNya se lAbha mile AcAraja kA bhava vaitaraNI pAra karana ko nAva milI phira acaraja kyaa||1|| anvayArtha : [ jagaduddhAragacedA ] jagat ke uddhAraka AtmA [ payatteNa ] prayatna se [NiyaappaNo ] apanI AtmA kI [ bhAvago] bhAvanA karane vAle [Airio] AcArya[bahupuNNo] bahuta puNya vAle haiM jo [ bhava-vaidariNItaraNa-taraNI] bhava-vaitariNI se tarane ke lie laghanaukA haiN| bhAvArtha : AcArya parameSThI jagat ke uddhAraka AtmA haiN| AcArya deva prayatna pUrvaka apanI AtmA kI bhAvanA karate haiN| vyavahAra aura nizcaya paMcAcAra AtmA ke ananya guNa haiN| jJAnAcAra, darzanAcAra, vIryAcAra, tapAcAra aura cAritrAcAra ina paMca AcAroM/AcaraNa kA svayaM pAlana karate haiM aura anya bhavya AtmAoM ko karAte haiN| saMsAra rUpI vaitaraNI nadI ko tarane ke lie dIkSA-zikSA aura prAyazcitta dekara bhava se pAra lagAte haiM, isalie AcArya parameSThI hI saMsAra se tarAne vAlI nAva haiN| AcArya parameSThI bahuta puNyavAn AtmA hote haiN| AcArya deva dharma patAkA ko phaharAte haiM bahujammapuNNado khalu dissadi muttI gunnbhriydevss| dhammassa vA padAgA viparipphuradi jassa logmmi||2|| janma-janma ke puNya bhavika jana jaba saMcita kara lete haiM guNa-gaNa bhare deha sUrI kI divya mUrti taba lakhate haiN| sarva loka meM jinakI mahimA jaina dharma ko batA rahI una AcArya deva kI jaga meM dharma dhvajA patha batA rhii||2|| anvayArtha : [ jassa ] jinake [ dhammassa ] dharma kI [ padAgA vA ] patAkA [ logammi ] loka meM [ viparipphuradi] sphurita hotI hai| [ guNabhariyadevassa ] guNa se bhare una AcArya deva kI [ muttI ] mUrti [ bahujammapuNNado ] bahuta janmoM ke puNya se [ khalu ] vAstava meM [ dissadi] dikhatI hai| bhAvArtha : loka meM jinake dharma kI dhvajA binA bAdhA ke phaharA rahI hai| aneka guNoM se bhare una AcArya deva kA darzana
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka janmoM ke puNya se prApta hotA hai| nirmala kIrti ko dhAraNa karane vAle AcArya jayavanta hoM jassa ya NimmalakittI chAdayadi caMdigeva digNtraanni| hidayaM karedi sIdaM sasimuhasUrI sayA jyu|| 3 // jinakI jaga meM nirmala kIrti digaMtaroM meM chAtI hai jaise candra cA~danI nabha meM ujalI-ujalI bhAtI hai| candra tulya jinakA mukha maNDala darzana zItalatA detA raheM sadA jayavanta jagata meM sUri darza agha hara letaa||3|| anvayArtha : [jassa ya] jinakI [NimmalakittI] nirmala kIrti [caMdigeva] cA~danI ke samAna [digaMtarANi] digantaroM ko [ chAdayadi] AcchAdita karatI hai jo [ hidayaM] hRdaya ko [ sIdaM] zItala [ karedi] karate haiM [sasimuhasUrI] candramA ke samAna mukha vAle AcArya [ sayA] sadA [ jayau ] jayavanta hoN| bhAvArtha : jina AcArya kI kIrti ne candramA kI cA~danI ke samAna dizAoM ke antarAla ko vyApta kiyA hai aura jo sabhI bhavya jIvoM ke saMsAra duHkha se saMtapta hRdaya ko zItalatA pahu~cAte haiM, candramA ke mukha samAna vaha AcArya sadA jayavanta rheN| dIpaka ke samAna prakAzamAna AcArya sadA jayavanta hoM jo dIvovva payAsai jiNamaggaM NayajudaM hi nnilloho| vadasamidiguttipuNNo so Ayario sayA jyu||4|| do naya kI A~khoM se sabako guruvara patha dikhalAte haiM binA lobha ke jyoM svabhAva se dIpa prakAza dikhAte haiN| vrata-samitI-gupti se pUraNa paMcAcAra parAyaNa haiM jayavanteM AcArya deva jo nara hokara nArAyaNa haiN||4|| anvayArtha : [jo] jo [ Nilloho] lobharahita hokara [ dIvovva ] dIpaka ke samAna [NayajudaM] naya sahita [jiNamaggaM] jinamArga ko [ payAsai ] prakAzita karate haiM [ so] vaha [ vadasamidiguttipuNNo] vrata, samiti, gupti se paripUrNa [Ayario] AcArya [ sadA ] sadA [ jayau ] jayavanta hoN| bhAvArtha : jo AcArya parameSThI jinamArga ko kisI eka naya se nahIM prakAzita karate haiM kintu vyavahAra aura nizcaya
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya se prakAzita karate haiN| jinendra mArga ko prakAzita karane meM vaha khyAti-pUjA-lAbha kA lobha nahIM rakhate haiM kintu dIpaka kI taraha nirlipta bhAva se jagat ko jJAna prakAza dete haiN| vrata, samiti aura gupti se vaha AcArya paripUrNa hote haiN| aise AcArya parameSThI sadA jayavanta hoN| tIrthaMkara kI vANI ko pIne evaM pilAne vAle AcArya jayavanta hoM titthayara-divvajhuNI maiaMjuliNA hi sUriNA piido| pAyayai puNo aNNaM so Ayario sayA jyu||5|| tIrthaMkara kI divya dhvanI kA ati athAha vaca pAna kiyA apanI mati aMjuli se jinane piyA svayaM phira pilA diyaa| jo pAyA vaha bA~Ta rahe haiM nija-para upakAraka AcArya raheM sadA jayavanta jagata meM parameSThI pada dhAraka aary||5|| anvayArtha : [ sUriNA] AcArya ne [titthayaradivvajhuNI] tIrthaMkara kI divyadhvani ko [ maiaMjuliNA] mati rUpI aMjuli se [hi] nizcaya se [pIdo] piyA hai [puNo] punaH vaha [Ayario] AcArya [sayA] sadA [jayau] jayavanta hoN| bhAvArtha : AcArya parameSThI apanI buddhi rUpI aMjuli se tIrthaMkara kI divyadhvani kA pAna karate haiN| bhagavAna mahAvIra kI dhvani ko gautama gaNadhara ne piiyaa| unake bAda aMga-pUrva ke ekadeza ke jJAtA muniyoM kI paramparA chaha sau terAsI (683) varSa taka clii| isake bAda bhI hone vAle AcArya yathAlabdha jinavANI ko apanI buddhi se kSayopazama ke anusAra svayaM grahaNa karate haiM aura anya bhavya jIvoM ko bhI pradAna karate haiN| isI upakAra ke kAraNa parameSThI sarvazreSTha haiN| aise AcArya sadaiva jayavanta hoN| AcArya kI vizeSatA aura batAte haiM jo khAI lAheNa Na kuNadi egaMtagehiM saMmohaM / Neva viNAsai samidiM so Ayario sayA jyu||6|| mata ekAnta samarthana karane vAloM se nA ghule mile khyAti lAbha kI icchA se nA, mAna dilAte mAna mile| nahIM pratiSThApana, IryAdika samiti gupti kA nAza kareM vaha AcArya parama parameSThI jayavante bhavi pApa hre||6|| anvayArtha : [jo ] jo AcArya [khAIlAheNa ] khyAti lAbha se [ egaMtagehiM ] ekAnta matI logoM se [ saMmohaM]
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMmoha [Na kuNadi] nahIM karate haiM [ samidiM] aura samiti ko [Neva viNAsai ] vinaSTa nahIM karate haiM [ so Ayario] vaha AcArya [ sayA jayau] sadA jayavanta hoN| bhAvArtha : loka meM kalikAla ke kAraNa ekAntamatiyoM kA bahuta utkarSa dekhA jAtA hai| unheM apane prabhAva meM lekara loka khyAti kI icchA karanA ThIka nahIM hai| aisA karane meM unakA Adara, unakI prazaMsA karanI par3atI hai jisase samyagdarzana meM doSa to lagatA hai sAtha hI unakA ekAnta abhiprAya aura dRr3ha hotA hai| jo AcArya khyAti, lAbha ke lobha meM Akara unase moha karake unheM apanA banAkara apanI mAna-bar3hAI bar3hAte haiM tathA jo samiti pAlana meM tatpara nahIM rahate haiM vaha dharma kI hAni karate haiN| jo dharma kI hAni nahIM karate haiM, vaha AcArya jayavanta hoveN| ziSyoM kI rakSA karane vAle vaha AcArya jayavanta hoM jo NaTThamaggajIve saMbohiya dedi smmcaarittN| rakkhadi puNo vi sisse so Ayario sayA jyu||7|| mArga bhraSTa jo jIva haiM unako sambodhana dekara samyak cArita grahaNa karAte ziva sukha kA lAlaca dekr| phira usa ziSya kI rakSA karate viSaya moha se pApoM se so jayavanta raheM AcAraja pitu sama pAleM prANoM se||7|| anvayArtha : [ NaTThamaggajIve ] mArga bhraSTa jIvoM ko [ jo ] jo AcArya [ saMbohiya ] saMbodhana dekara [ sammacArittaM] samyak cAritra [ dedi] dete haiM [ puNo vi] phira [ sisse ] ziSyoM kI [ rakkhadi] rakSA karate haiM [ so] vaha [ Ayario ] AcArya [ sayA jayau] sadA jayavanta hoN| bhAvArtha : jo jIva mArga se bhaTake hue haiN| unheM kisa mArga para calane se uttama sukha kI prApti hogI? yaha jinheM jJAta nahIM hai, unheM jJAna dekara mArga para lagAte haiM aura samyak cAritra pradAna karate haiN| cAritra kI zikSA aura saMskAra dene ke bAda unakI rakSA karate haiN| pAlana-poSaNa meM tatpara vaha AcArya deva sadA jayavanta hoN| upasaMhAra karate hue kahate haiM viNIda-bhAveNa dharedi bhAraM vadassa sissassa mahAbalI jo| so divvavejo bhavadukkhaNAsI AroggabohiM khalu deu sattiM // 8 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvratoM kA bhAra dhArate nija Atama meM bana ati namra aura ziSya samudAya pAlate mahAbalI jo pUrI umra / bhava dukha roga vinAzana hetU divya vaidya banakara Ae unase bhakta prArthanA karake bodhi-niroga-zakti pAe // 8 // anvayArtha : [ jo ] jo [ mahAbalI ] mahAbalavAn [ vadassa ] vrata ke [ sissassa ] aura ziSya ke [ bhAraM ] bhAra ko [viNIdabhAveNa ] vinIta bhAva se [ dharedi ] dhAraNa karate haiM [ so ] vaha [ bhavadukkhaNAsI ] saMsAra duHkha kA nAza karane vAle [ divvavejjo ] divya vaidya haiM [ khalu ] nizcita hI vaha hameM [ AroggabohiM ] Arogya bodhi aura [ sattiM ] zakti ko [ deu ] deveM / bhAvArtha : jaise koI daivIya vaidya rogI kA duHkha dUra kara detA hai vaise hI AcArya deva saMsAra duHkha ko nAza karane vAle vaidya haiN| vaidya svayaM auSadhi ke bhAra ko rakhatA hai vaise hI AcArya svayaM vratoM ke bhAra ko dhAraNa karate haiM / jaise vaidya apane rogI kI cikitsA namra banakara karatA hai vaise hI ziSya ko aura svayaM apane vratoM ko jo namrabhAva se pAlanapoSaNa karate haiM, vaha bahuta hI sahiSNu hote haiM / mahAbalavAn aura mahAn dhIra vaha AcArya hameM zakti pradAna kareM aura Arogya lAbha tathA bodhi pradAna kreN|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. bahusudabhattI bahuzrutavAn kauna haiM? siddhaM tapAragA je ai saralA appsNthudiimukkaa| kammavisohi-NimittaM paDhaMti pADhayaMti vNdaami||1|| jo siddhAnta mahAzAstroM kA pAra pA lie, saralamanA phira bhI Atma prazaMsA bina haiM zrata bhakti se shddhmnaa| karma nirjarA kAraNa paDhate aura paDhAte bhavijana ko bahuzrutadhAraka pAThaka muni ko vandana hai mativardhana ho||1|| anvayArtha : [je ] jo [ siddhaMtapAragA] siddhAMta ke pAragAmI haiM [ aisaralA ] ati sarala haiM [ appasaMthudImukkA ] apanI stuti karane se rahita haiM aura [ kamma-visohi-NimittaM ] karma vizuddhi ke nimitta [ paDhaMti ] par3hate haiM [pADhayati ] tathA par3hAte haiM [vaMdAmi ] unakI vaMdanA karatA huuN| bhAvArtha : bahuzruta bhakti meM mukhyatayA bahuta zruta ko dhAraNa karane vAle sAdhu parameSThI kI bhakti hai| aise sAdhu parameSThI kI bhakti se zrutajJAna kA kSayopazama bar3hatA hai| zruta arthAt jinavANI jo dvAdazAMga zAstra haiN| bAraha aMgoM se yukta artha vAle zAstra to Aja upalabdha nahIM haiM phira bhI jitanA bhI Agama upalabdha hai usameM siddhAnta Agama ko hRdaya meM dhAraNa karane vAle pUjya haiN| vartamAna meM jo siddhAnta grantha SaTkhaNDAgama Adi upalabdha haiM unakA jJAna viziSTa kSayopazama ke dhanI AtmA ko hI hotA hai| usa siddhAnta jJAna ko dhAraNa karake bhI jo garva se uddhata na hoM kintu sarala hoM ve munirAja bahuzruta se sahita haiN| zrI dhavala grantha meM kahA hai ki- "jo bAraha aMgoM ke pAragAmI haiM ve bahuzruta kahe jAte haiN| unake dvArA upadiSTa AgamArtha ke anukUla pravRtti karane meM yA ukta anuSThAna ke sparza karane ko bahuzruta bhakti kahate haiN| usase bhI tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai, kyoMki yaha bhI darzana vizuddhatA Adi zeSa kAraNoM ke binA saMbhava nahIM hai|" aisA bhavya AtmA apanI Atma stuti nahIM karatA hai arthAt apane muMha se apanI bar3hAI nahIM karatA hai| vaha vicAra karatA hai ki pahale ke munirAja apAra zrutajJAna ko dhAraNa karake bhI mauna rahate the| ekAnta meM vAsa karate the| Aja to bahuta thor3A sA jJAna hai use par3hakara hama abhimAnI baneMge to zruta-jJAnAvaraNa kA bandha hogaa| alpa zruta ko dhAraNa kara lene mAtra se hamArA kalyANa nahIM ho jAegA kintu kalyANa hogA moha kI kamI hone se aura Atma vizuddhi bar3hane se| hamArA jJAna to kSayopazama vAlA hai jo kamatI-bar3hatI hotA rahatA hai| isa jJAna kA kaba lopa ho jAe? koI bharosA nahIM hai| yaha kSayopazama jJAna karma ke kSayopazama ke adhIna hai, aisA vicAra karake samyak zrutajJAnI mauna rahatA hai| ye vicAra kucha isa prakAra haiM
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna ho, phira bhI mauna rahU~ __ aisA jJAnI banU~ zakti ho, phira bhI kSamA rakhU aisA dhyAnI banU~ / paMkha hoM, ur3A na karU~ aisA parindA banU~ mana ho macalA na karU~ aisA munindA bnuuN|| bahuta kaThina hotA hai jaba koI apanI yogyatA kA DhiMDhorA na piitte| jisa jJAnI AtmA ko isa loka ke sAthasAtha paraloka bhI dikhatA hai vaha dhairya dhAraNa karake apanI yogyatA ko aura bar3hAtA jAtA hai| aisA bhAva karanA aura saMyamita rahanA kinhIM-kinhIM ko aparAdha dikhatA hai| parantu vAstava meM aisA nahIM hai| Apa soca sakate haiM ki zAstroM meM kahA hai- 'jJAnatapojinapUjAvidyAtizayaizca jindhrmH|' arthAt jina dharma kI prabhAvanA jJAna, tapa, jinapajA aura vidyA ke atizaya se karanI caahie| aura yahA~ Apa jJAna rakhakara mauna rahane kI bAta kara rahe haiM, kyA yaha virodhAbhAsa nahIM hai? nahIM hai| he bhrAta! phUla meM gandha hotI hai to phUla kI ora apane Apa sabakI nAsA khiMca AtI hai| vaha phUla svayaM caurAhe para baiThakara apanI gandha se paricaya dUsaroM ko karAye to yaha mUrkhatA hI hai| jJAna kA pradarzana kie binA bhI jJAnI AtmA dUsaroM ko detA hai| vaha par3hAtA hai parantu badale meM kucha nahIM cAhatA hai| yahA~ par3hanA-par3hAnA jJAna kA pradarzana nahIM samajhanA kintu khyAti, pUjA, lAbha kI icchA se jJAna kA pradarzana baMdha-kAraka hai| koI jJAnI yadi apane jJAna se aneka jJAniyoM ko taiyAra kara detA hai to vaha mahAn puNya kA kArya karatA hai| jinavANI kI paramparA ko Age bar3hAnA, jina dharma kI prabhAvanA karanA tIrthaMkara sadRza puNya baMdha kA kAraNa hai| jo jJAnIjana karma kI vizuddhi ke lie zruta kA adhyayana karatA aura karAtA hai unakI maiM vaMdanA karatA huuN| vaha AcArya parameSThI hoM, upAdhyAya parameSThI hoM, yA sAdhu parameSThI, maiM sabhI zrutajJAnadhArI AtmAoM kI vaMdanA karatA tattvajJAnI kI vaMdanA karate hue kahate haiM sudaNANajaleNa sayA sayaMvi NhANaM karedi kaarydi| dehappavibbhamalayaM kahedi taccaM nnmNsaami|| 2 // zAstra jJAna ke bhAva jJAna se zItala jala se nahA rahe svayaM dho rahe vidhi-agha raja ko pApa kaluSatA bahA rhe| deha Atma kA vibhramanAzI tattva dikhAkara bhavikoM ko svayaM svastha haiM svastha banAte naD-namUM zruta zramikoM ko||2||
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayArtha : [ sudaNANajaleNa ] zrutajJAna ke jala se [sayA ] sadA [ sayaM vi ] svayaM bhI [ pahANaM ] snAna [ karedi ] karate haiM [ kArayadi ] aura karAte haiM [ dehappavibbhamalayaM ] deha aura AtmA ke vibhrama kA nAza karane vAle [ tattvaM ] tattva ko [ kahedi ] kahate haiM [ NamaMsAmi ] unheM namaskAra karatA huuN| bhAvArtha : AtmA kI nirmalatA ke lie zrutajJAna hI jala hai jisase AtmA vizuddha hotI hai / jaise-jaise AtmA zrutasAgara meM avagAhana karatA jAtA , vaise-vaise deha aura AtmA kA bhrama vilIna hotA jAtA hai| deha aura AtmA kA bhrama jisase nAza ho, vahI tattva hai / tattva kA kathana karane vAle una AtmA ko merA namaskAra hai| he bhavya Atman ! aisA nahIM samajhanA ki deha aura AtmA kA bheda vijJAna mAtra samayasAra Adi adhyAtma grantha ko par3hakara hI hotA hai kintu prathamAnuyoga ke granthoM ko par3hakara bhI hotA hai / purANa granthoM meM aise bahuta se udAharaNa Ate haiM jinase jJAta hotA hai ki samyagdarzana, vairAgya aura dharma kI prApti apane yA kisI anya jIva ke bhavoM kA jJAna karane se ho jAtA hai| kitane hI jIva bhava - bhavAntaroM ko sunane mAtra se vairAgya ko prApta ho dIkSA grahaNa kara lete haiN| phira anya anuyoga ke jJAna se AtmA nirmala hotA hai| prathamAnuyoga se puNya kA phala, mahApuruSoM kI jIvana zailI jJAta hotI hai| karaNAnuyoga se bhagavAn kI sarvajJatA kA vizvAsa hotA hai| caraNAnuyoga se vartamAna meM AcaraNa kI vidhi jJAta hotI hai / dravyAnuyoga se Atmatattva vItarAgatA kA jJAna hotA hai| isalie he bhavya ! cAroM anuyogoM para zraddhAna rkho| punaH usa zrutajJAna ko namaskAra karate haiM kumadaMdhayArabahulaM jammajarAmaraNadukkhadIhakaraM / khippadi ya aNNatitthaM savvasamatthaM NamaMsAmi // 3 // janma jarA mRti vardhana kAraka duHkhoM kI nita hI bharamAra andhakAra meM rakhane vAle kumati pradAyaka tIrtha apAra / anekAnta se khaNDita karake maNDita karate jinamata ko jinavara bhASita zruta ko namatA sarvasamartha banA zruta jo // 3 // anvayArtha : [ kumadaMdhayAra bahulaM ] kumatoM ke andhakAra kI bahulatA vAle [ jamma-jarA-maraNa - dukkhadIhakaraM ya ] janma, jarA, mRtyu ke duHkha ko bar3hAne vAle [ aNNatitthaM ] anya tIrthoM ko [ khippadi ] jo dUra karatA hai [ savvasamatthaM ] sarva samartha usa zruta ko [ NamaMsAmi ] namaskAra karatA hU~ / bhAvArtha : he bhavya ! anya zAstroM meM mithyA buddhi kA bahuta andhakAra hai| mithyA kathAnakoM meM pAtroM kA varNana jJAniyoM kI buddhi meM upahAsa karAtA hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo mahApuruSa hue haiM unake bAre meM anyatra varNana kitanA vicitra hai? kyA kabhI gaMgA nadI se putra kI prApti ho sakatI hai? vicAra karo gaMgA nadI strI hai yA kisI nadI kA nAma hai? yadi strI hai to use nadI kyoM kahA? aura yadi nadI hai to kisI pAnI meM se acAnaka koI putra utpanna ho sakatA hai? jaina darzana meM AcAryoM ne aneka guNoM se sampanna janhu nAmaka rAjA kI gaMgA nAma kI putrI honA batAyA hai| usakA parAzara rAjA se vidhipUrvaka vivAha huaa| usake eka putra kI prApti huii| usa putra kA nAma gAMgeya thaa| yahI bAda meM bhISma pitAmaha ke nAma se khyAta hue| anya purANoM meM isa gAMgeya kI utpatti gaMgA nadI se kahI hai| loka meM pracalita mAnyatA jaba binA viveka ke svIkArI jAtI haiM to yahI loka mUr3hatA kahalAtI hai| TelIvijana para mahAbhArata dikhAI gii| usameM bhI aisI hI gaMgA devI ko gaMgA nadI meM se nikalatA dikhalAyA gyaa| avivekI mohI jana moha ke vazIbhUta ho saba dekhate haiN| unheM sahI-galata kA vicAra kahA~ rahatA hai? mana ko jo acchA lage vahI sahI mAna letA hai| aura kabhI-kabhI to isalie satya rUpa meM svIkAra letA hai ki duniyA aisA hI dekha rahI hai, mAna rahI hai| gaMgA nadI meM devI rahatI hai| vaha devI deva gati kI eka strI hai| ina devI-devatAoM ke putra nahIM rahate haiN| gaMgA nadI meM devI rahane se gaMgA ko hI devatA mAna liyA aura usameM nahAkara apane Apa ko pavitra mAna liyaa| gaMgA ko tIrtha banA diyaa| bhalA! vicAra karo, vAstavikatA kyA thI? aura logoM ne mAnyatA kyA banA lI? gaMgA Adi nadiyoM meM vyantara Adi devoM kA AvAsa hotA hai| ye deva parvatoM, vRkSoM, vanoM meM sarvatra nivAsa karate haiN| inake rahane se una saba sthAnoM ko devasthAna mAnakara bhaya se loga unakI pUjA karate haiN| aisI mUDhatA vizva meM sarvatra vyApta hai| __gaMgA nadI meM rahane vAlI devI gaMgA kahalAtI hai| lekina vaha devI bhagavAn to nahIM hai| yadi hama pAnI ko pAnI aura devI ko devagati kA jIva mAnate haiM taba to yaha viveka jJAna hai| anyathA aviveka hai| jaina purANoM ke par3hane se vAstavika sthiti kA bodha hotA hai| bhagavAna AdinAtha ke samaya kI bAta hai| jaba bharata cakravartI ke senApati jayakumAra se sulocanA kA svayaMvara vidhi se vivAha huA thaa| jaba sulocanA gaMgA nadI se hAthI para baiThakara nadI pAra kara rahI thI to sarayU nadI ke saMgama para eka kAlI devatA ne use pakar3a liyaa| usa kAlI devI ne pUrva bhava ke baira se sulocanA sahita hAthI ko DubAne kA prayAsa kiyaa| hAthI ko DUbatA dekhakara taTa para khar3e hemAMgada Adi kumAra bar3e vega se usa mahAnadI meM kUda pdd'e| idhara sulocanA arhanta nAma kA uccAraNa mana meM karane lgii| sulocanA ne upasarga samApta na hone taka AhAra, zarIra aura bhoga-upabhoga ke sabhI padArthoM kA tyAga kara diyaa| usa samaya sulocanA gaMgA devatA kI taraha bahuta logoM ke sAtha gaMgA nadI meM DUbatI calI jA rahI thii| tabhI gaMgA kUTa para rahane vAlI gaMgA devatA kA Asana kNpaa| aura usane sabako taTa para lAkara chor3a diyaa| duSTa kAlikA ko khUba burA bhalA kahA aura gaMgA devatA ne sulocanA ko jayakumAra se milA diyaa| tatkAla gaMgA devI ne vikriyA se gaMgA ke taTa para samasta sampadAoM se sahita eka mahala banAyA aura ratna siMhAsana para biThAkara sulocanA kI pUjA kii| aura kahane lagI- he sulocane! Apane pUrva bhava meM jo mujhe paMca namaskAra maMtra diyA thA, usake prabhAva se maiM indra kI vallabhA rAnI gaMgA devatA huI huuN| ___isI taraha hanUmAn, sugrIva jaise mahApuruSoM ko baMdara kahanA mUrkhatApUrNa hai| samajha meM nahIM AtA ki loga baMdara ko bhagavAn kaise mAna lete haiM? bhagavAn baMdara hai yA baMdara bhagavAn hai, viveka se vicAra kro| jaba taka aisI aneka mithyA mAnyatAoM ko dUra karake hRdaya kA aMdhakAra naSTa nahIM hotA taba taka samyaktva rUpI sUrya kA udaya kaise hogA?
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ saba prakAra kA dharma karake bhI mithyA mAnyatAoM kA poSaNa karane vAlA jIva apane saMsAra ko bar3hAtA hI hai| kucha loga isa taraha kI mAnyatAoM se baca jAte haiN| jinendra bhagavAn ke tIrtha meM dIkSita ho jAte haiM para dUsarI devI ke cakkara meM par3a jAte haiN| gaMgA ko chor3A to padmA A gii| cAroM anuyogoM ke jAnakAra hokara bhI bhItarI mithyAtva kA anta jaba taka nahIM hotA taba taka AtmA mithyAtva kA poSaNa kisI na kisI taraha karatA hai| jaba bhItara mithyAtva baiThA rahatA hai taba jJAnI AtmA bhI zAstroM meM se usI taraha ke uddharaNa khojatA hai jisase usake abhiprAya kI puSTi ho| kisI na kisI taraha khIMcatAna kara una zAstroM kI bAtoM kA sahArA lekara apane bhItara kI mAnyatA ko hI puSTa karatA hai, zAstra kI mAnyatA ko nhiiN| jaba vItarAga zramaNa sarAgI devI ke upakAra ko manavAne ke lie rbha detA hai to vaha gRhastha bhI nahIM rhaa| dekho! apane Upara upakAra karane vAlI usa gaMgA devI kI sulocanA ne pUjA-AratI nahIM kI kintu usa devI ne sulocanA ko siMhAsana para biThAkara puujaa| na to sulocanA aura na hI jayakumAra usa gaMgA ke upakAra ke gIta gAte rhe| eka gRhastha hokara bhI devI-devatAoM kI na pUjA karate haiM aura na unake gIta gAkara pUjA karavAte haiM, phira jaba eka zramaNa aisA kare, samajhanA ki kalikAla kA prabhAva hai| sulocanA vicAra karatI hai ki- 'pichale janma meM mere sAtha krIDA kara rahI sakhI ko sarpa ne kATa liyaa| maiMne use tatkAla namaskAra maMtra sunAyA aura usI upakAra ko cukAne yaha gaMgA devI yahA~ AyI hai| vaha merI sakhI hI isa prakAra maraNa karake gaMgA devI bnii| usa sakhI ko par3hAne ke lie usake pitA ne use mujhe sauMpA thaa|' vicAra karo! apane prANa bacAne vAlI usa devI ke paira bhI sulocanA ne nahIM pdd'e| jayakumAra ne usakI AratI nahIM kii| ulaTA usa devI ne samyagdRSTi jayakumAra aura sulocanA kI pUjA-vandanA kii| bandho ! upakArI aura pUjya meM antara smjho| idhara loga jala, havA, sUrya, agni, parvata ke upakAroM ko mAnakara hI unheM pUja rahe haiM aura tuma bhI yahA~ una devI-devatAoM ke upakAra ko dikhA rahe ho, pUja rahe ho, pujavA rahe ho| eka gaDDhe se nikale dUsare meM gira pdd'e| tumhArI isa dayanIya dazA ko dekhakara tuma para tarasa AtA hai| beTA! bhItara kA mithyAtva bAharI nagnatA se DhakatA nahIM hai| pUjyatA ke lakSaNa alaga hote haiN| pUjyatA AtmA meM lagI kaSAyoM ke nAza se AtI hai| upakAra to koI bhI kara detA hai? upakArI kA upakAra mAnanA kRtajJatA hai para use pUjya mAna lenA ajJatA hai| kisa para upakAra kiyA thA usa devI ne? are! jina pArzvanAtha para kiyA thA, ve mAnate usakA upkaar| unhoMne to kucha nahIM mAnA aura bAvale bhakta Aja taka bAvale bane hue haiN| yaha zruta aisI samasta mithyAmAnyatAoM ko apane vacanoM kI taraMgoM se dUra pheMka detA hai| isIlie jinendra bhagavAna kA tIrtha sabhI tIrthoM se viziSTa hai| aise tIrtha ko namaskAra ho| ratnatraya saMyukta zrutajJAniyoM kI padaraja hamAre zira para ho viNaeNa sudamadhIdaM guru sayAsammi jehi mhaamunnihiN| rayaNattaya-saMjuttA tesiM padarayaM have sirsi||4|| mahAmunIzvara jinane sIkhA guru pada nikaTa zAstra kA jJAna vinaya bharI nija hRdaya vedi para kiyA manana ciMtana sNdhaan| ratnatraya saMyukta RSIvara zrutajJAnI jinamata AdhAra
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakI padaraja se mama mastaka zobhita hotA harSa apaar||4|| anvayArtha : [viNaeNa] vinaya se [ jehi mahAmuNihiM] jina mahAmuniyoM ne [ guru-sayAsammi] guru ke nikaTa [sudaM] zruta kA [adhIdaM] adhyayana kiyA [rayaNattaya-saMjuttA] ratnatraya se saMyukta [tesiM] una zramaNoM kI [padarayaM] padaraja [sirasi have ] zira para hove| bhAvArtha : vinaya se jina mahAmuniyoM ne guru ke pAsa rahakara zrRta kA adhyayana kiyA hai unakA jJAna hI pavitra jJAna hai| vinaya se arjita kiyA gayA jJAna mada utpanna nahIM karatA hai| he bhavya ! jitanA ho sake guru sAnnidhya meM raha / guru ke pAsa rahakara unakI sevA se jJAna kA kSayopazama bar3hatA hai| guru kI vinaya chala-kapaTa se mata kr| guru kI sevA se svayaM aisA AzISa milatA hai jo jJAna kA durupayoga hone se bacAtA hai| AcArya kunda-kunda ne paMcAstikAya meM jJAna ke durupayoga ko pApa kahA hai| jJAna kA pracAra-prasAra ho yA na ho kintu usakA durupayoga na ho yahI samyagjJAna kI bhAvanA hai| he Atman! zAstra jJAna se bar3hakara guru ke abhiprAya ko samajhanA hai| jaba terI buddhi guru ke saMketoM ko samajhane lage to tU samajhadAra ho gayA aura jaba terI buddhi una saMketoM ke anusAra AcaraNa karane lage to tU khevanahAra ho gayA aura jaba terI buddhi svayaM AcaraNa meM na Dhalakara dUsaroM ko una saMketoM ko samajhAne lage to tU maMjhadAra meM DUba gyaa| zrutajJAna ratnatraya kI ArAdhanA ke lie hai| zrutajJAna sunane se hI nahIM hotA hai kintu dekhane se bhI hotA hai| kA pahalA artha hai khyAti. pajA kI icchA ke binA namana meM pravatti krnaa| vinaya kA dasarA artha hai viziSTo nayo vinyH| naya nIti ko kahate haiN| viziSTa nItivAn bananA vinaya hai| 'vidyA dadAti vinayaM' isa sUkti ke donoM artha jaannaa| vidyA AtmA ko vinayavAn banA detI hai aura vidyA AtmA ko nItivAn banA detI hai| vinaya kA tIsarA artha hai vizeSa rUpa se nayoM kA jaankaar| jo vidyAdhyayana karatA hai use sAtoM nayoM kA jAnakAra honA caahie| sapta nayoM kA prayoga karanA aura unakA mahattva samajha meM AnA caahie| sAtoM nayoM kA jo samyak prayoga karanA jAnatA hai vahI vinayI hai| vinaya se hI vineya zabda banatA hai jo ziSya ke artha meM AtA hai| donoM hI zabda 'nI' dhAtu se bane haiM jisakA artha hai le jaanaa| vizeSa guNa se le jAne vAlA guNa vinaya hai| jo lakSya taka pahu~cAtA hai, vaha vinaya guNa hI hai aura jo paha~catA hai vaha vineya/ziSya hai| dhanya haiM vaha candragupta zramaNa, jo ki eka mahAn samrATa hokara bhI bhadrabAhu ke caraNoM kI pUjA karate the| guru bhakti unameM kUTa-kUTa kara bharI thii| guru caraNoM kA dhyAna karate hue unhoMne samAdhimaraNa kiyA thaa| aise zramaNarAja candragupta ke caraNoM meM namana karatA hU~ jinhoMne guru kI AjJA se kAntAra caryA kii| jaMgala meM AhAra kI gaveSaNA kii| AhAra vidhi na milane para lauTa Ae aura guru caraNoM meM nivedana kiyaa| guru ne zAstrokta vidhi se AhAra lene ko khaa| dhanya haiM vaha zramaNarAja! jo apane vratoM meM itane aDiga the ki unakI dRr3hatA dekhakara jaMgala meM bhI devoM ne unheM AhAra kraayaa| hama una candragupta muni ke padoM kI raja apane zira para dhAraNa karate haiN|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuzruta ko jAnane vAle muniyoM kI vandanA karate hue do gAthAe~ haiM vinaMti jANi saMpahi satthANi jiivkmmkNddaanni| savvANi vijANaMti bahubhattIe nnmNsaami|| 5 // hIna kAla yama ke mukha se jo bace hue haiM zAstra mahA nyAya, purANa aura adhyAtama jIvakANDa siddhAnta ahaa| una sabako jo jAna rahe haiM bahuzruta munijana kahalAte unake caraNa kamala kI bhakti mana haratI hai sukha paate||5|| anvayArtha :[saMpahi] vartamAna meM [jANi] jitane [satthANi] zAstra [ jIva-kamma-kaMDANi] jIvakANDa, karmakANDa Adi [ vijaMti ] vidyamAna haiM [ savvANi ] una sabhI ko [ vijANaMti ] jo jAnate haiM [ bahubhattIe ] bahuta bhakti se [NamaMsAmi] unheM namaskAra hai| bhAvArtha : vartamAna meM aneka zAstra upalabdha haiN| sabhI zAstra cAra anuyogoM meM kisI na kisI anuyoga meM garbhita hote haiM / yahA~ vizeSa rUpa se jIvakANDa aura karmakANDa ko jAnane vAle AtmA ko namaskAra kiyA hai| yadyapi mUla gAthA meM yaha nahIM likhA hai ki jIvakANDa Adi kA jAnakAra AtmA zrAvaka hai yA zramaNa, phira bhI yahA~ zramaNa kA grahaNa kiyA hai, aisA smjhnaa| pUjana, arcana namaskAra ke yogya zramaNa hI hote haiN| aise zramaNa jaba vizeSa rUpa se kama se kama jIvakANDa, karmakANDa Adi siddhAntoM ke jJAtA hoM to vaha vizeSa rUpa se namaskAra yogya ho jAte haiN| he Atman ! ina zAstroM ko adhyAtma grantha kahA hai| yaha siddhAnta grantha parama adhyAtma pradhAna grantha haiN| ina granthoM ko jAne binA AtmA aura karma kA sahI zraddhAna nahIM hotA hai| samayasAra Adi parama adhyAtma granthoM kA bhI rahasya unheM hI samajha meM AtA hai jo ina siddhAnta granthoM ke samIcIna jJAtA hote haiN| are! jIvAtman ! jIvakANDa ko jAne binA jIvAtmA ke viSaya meM sampUrNa jJAna asambhava hai| isa saMsAra meM ananta jIvAtmAe~ haiN| ve kina-kina gatiyoM meM kisa taraha janma-maraNa karatI haiN| isakA adhyayana jIvakANDa se hotA hai| yadi kaho ki jIvakANDa se to azuddha AtmA kA jJAna hotA hai aura samayasAra par3hane se zuddhAtmA kA jJAna hotA hai isalie hameM jIvakANDa Adi par3hane se kyA prayojana? yadi tuma isa prakAra socate ho to nizcita hI kisI pUrvAgraha se grasita ho| tumane jinavANI ko samyak rIti se nahIM smjhaa| tuma kisI asaMyamI ekAnta nizcayavAdI ke upadeza sunakara aisA kaha rahe ho|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavyAtman ! jIvakANDa meM ekAnta rUpa se azuddha AtmA kA hI jJAna nahIM diyA jAtA hai kintu azuddha dazA kA kathana karake zuddha dazA kA kathana bhI kiyA jAtA hai| jaba caudaha guNasthAnoM kA varNana karate haiM to anta meM siddha parameSThI ke svarUpa kA bhI kathana karate haiN| mArgaNA meM jIva ko pahacAnate hue bhI pratyeka mArgaNA meM anta meM mArgaNA rahita jIvoM kA kathana kiyA jAtA hai| gati mArgaNA meM paMcama gati kA varNana karate hue siddhoM kA varNana karate haiN| isI taraha kAya Adi mArgaNA meM jaannaa| aura suno! inheM siddhAnta grantha bhI isalie kahA jAtA hai ki siddhoM kA anta meM kathana hone se siddhAnta kahalAtA hai| aisI dhAraNA mata banAo ki siddhAnta granthoM ke par3hane se ekAntataH azuddha AtmA kA hI jJAna hotA hai| vAstavikatA yaha hai ki abhI hameM azuddha AtmAoM ke bAre meM bhI pUrNa jJAna nahIM hai| kevala saMsArI AtmA, cAra gati meM bhaTakane vAlA AtmA yA karma se bandha AtmA azuddha AtmA hai, itanA sAmAnya se jAnanA azuddha AtmA kA pUrNa jJAna nahIM hai| jaba ina siddhAnta granthoM meM ekendriya Adi jIvoM kI saMkhyA, jIvoM kI saMjJA, unake pramANa, bhavya, abhavya rAzi, ananta pramANa nigoda Adi jIva, bhinna-bhinna mArgaNAoM meM guNasthAna Adi kA varNana par3hate haiM to ina jIvoM kI bhAvAtmaka, kaSAyAtmaka, janma-maraNAtmaka sUkSma pariNati kA jJAna hotA hai| jaba isa pariNati kA saccA zraddhAna banatA hai tabhI apanI Atma pariNati ko sudhArane kA bhAva prabala banatA hai| jaba ananta saMsAra meM ananta AtmAoM ke bIca eka apane AtmA kA astitva jJAta hotA hai to kaSAyeM ApoApa zAnta ho jAtI haiM aura samyaka puruSArtha karane kA mana banatA hai| ina vizeSatAoM ke jJAna se siddha AtmA meM kucha vizeSatA dikhatI hai, anyathA merA AtmA zuddha hai, karma kA udaya merA svabhAva nahIM hai, aisI samayasAra kI mAtra bAtoM se AtmA meM puruSArtha janya koI upalabdhi nahIM hotI hai apitu pramAda aura kaSAya hI bar3hatI hai| he Atmasiddhi ke icchuka! siddhAnta granthoM meM AtmA kA vizeSa rUpa se varNana hotA hai aura adhyAtma granthoM meM sAmAnya rUpa se AtmA kA kathana hotA hai| usa sAmAnya prarUpaNA meM vastu ke akhaNDa, abheda rUpa, karmAtIta avasthA kA varNana kiyA jAtA hai| prArambha dazA meM vastu meM isa sAmAnya rUpa ko jAnane mAtra se mana sthira nahIM hotA hai| mana kI sthiratA vizeSa svarUpa samajhane se hI hotI hai| sAmAnya dazA meM rahane kI yogyatA apramatta dazA meM munirAja ko AtI hai| isase pahale kI dazA meM vizeSa rUpa se mana ko sthira karake bhedavijJAna kA abhyAsa kiyA jAtA hai| vaha abhyAsa bhI binA saMyama ke banatA nahIM hai| isalie guNasthAna aura mArgaNA ke darpaNa meM apanA AtmA dekho aura apanI vAstavika sthiti kA vicAra kro| AcArya kundakunda deva ne samayasAra kI gAthA 14 meM likhA hai suddho suddhAdeso NAdavvo paramabhAva drsiihiN| vavahAradesidA puNa je du aparameTThidA bhaave|| arthAt parama bhAva darziyoM ne jAnA hai ki zuddha svarUpa eka svabhAva kA anubhava karane vAle jIva ko zuddha kA upadeza arthAt zuddha naya kA upadeza kAryakArI hai aura jo azuddha avasthA meM , aparamabhAva meM sthita haiM unake lie vyavahAra naya prayojanIya hai|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa gAthA kI TIkA karate hue likhA hai ki jo zuddha dazA kA anubhava karate haiM aise zuddha AtmAoM ke lie hI zuddhanaya kA kathana hai| isake alAvA sabhI azuddha AtmAoM kA vyavahAra naya kA hI Alambana lekara hI bhedajJAna niSTha banA jAtA hai, vyavahAra naya ko chor3akara nhiiN| punaH kahate haiM NaccA khalu siddhataM dhvlaadimhaabNdh-sudnnaannN| suddhappa samayasAraM jhAyadi taM pADhagaM vaMde // 6 // dhavala Adi siddhAnta grantha ke jo rahasya ko jAna rahe ve hI samayasAra ko par3hakara nija Atama ko jAna rhe| kara vizvAsa nijAtama para jo zuddhAtama ko dhyAte haiM una pAThaka sAdhu ke caraNana nita hama zIza jhukAte haiN||6|| anvayArtha : [dhavalAdi-mahAbaMdha-sudaNANaM] dhavala Adi mahAbaMdha zrutajJAna [ siddhataM] siddhAnta ko [khalu] nizcaya se [NaccA ] jAnakara [ suddhappasamayasAraM ] zuddhAtma samayasAra ko [ jhAyadi] jo dhyAte haiM [taM] una [pADhagaM] pAThaka kI [vaMde ] maiM vaMdanA karatA huuN| bhAvArtha : Ao! thor3A sA jaina siddhAnta granthoM kI rUparekhA jAna leN| jisa jinavANI kA Aja thor3A sA aMza hamAre puNya se hameM prApta hai usa jinavANI kA kama se kama nAma bhI apane mukha pe A jAve to yaha jihvA dhanya ho jaae| tIrthaMkara kI sAkSAt divya dhvani Aja hama nahIM suna sakate to koI bAta nahIM kintu usI vANI kA kucha aMza hamAre pAsa hai| tIrthaMkara bhagavAn ke dvArA kahe hue arthazruta ko gaNadhara parameSThI ne bAraha aMgoM meM piroyaa| bAraha aMgoM meM nibaddha isa vANI ko hI dvAdazAMga kahA jAtA hai| bAraha saMkhyA ko saMskRta meM dvAdaza kahate haiN| dvAdaza aMga jisameM hoM vaha dvAdazAMga zAstra haiN| eka-eka viSaya kA bahuta hI vistRta varNana karane vAle zAstra ko aMga kA nAma diyA hai| aMga arthAt avyv| jaise apanA zarIra ATha aMgoM se milakara banA hai vaise hI jinavANI ke bAraha aMga haiN| AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga Adi bAraha aMga haiN| he bhavyAtman ! tumane sunA hogA ki jinavANI ke bAraha aMga aura caudaha pUrva hote haiM, so ThIka hI sunA hai| vaise to bAraha aMga kahanA hI pUrNa aura paryApta hai kintu bAraha aMgoM meM antima bArahaveM aMga kA nAma dRSTivAda aMga hai| isa aMga ke pA~ca bheda haiN| inameM pUrvagata jo bheda hai usakA vistAra bahuta hai| isa pUrva ke caudaha bheda haiN| ina pUrva zAstroM kA vistAra itanA adhika hai ki caudaha pUrva pRthak rUpa se kahe jAne lge| vastutaH inakA samAveza bAraha aMgoM meM hI ho jAtA hai| utpAda pUrva, agrAyaNIya pUrva Adi caudaha pUrvo ke nAma haiN| ina aMgoM aura pUrvo kA vistAra sahita varNana rAjavArtika Adi
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthoM se jaannaa| he jinavANI ke ArAdhaka! abhI to kevala itanA samajho ki vartamAna meM jo kasAyapAhur3a aura SaTkhaMDAgama sUtra grantha haiM unakA sambandha inhIM aMga, pUrva se hai| SaTkhaMDAgama sUtroM ko AcArya puSpadanta evaM bhUtabalI ne racA hai| kasAyapAhur3a sUtra gAthA rUpa haiM jinheM AcArya guNadhara ne racA hai| inameM SaTakhaNDAgama sUtroM para AcArya zrI vIrasena mahArAja ne jo vistRta vyAkhyA kI hai usa vyAkhyA kA nAma unhoMne zrIdhavala rakhA hai| vartamAna meM solaha pustakoM meM zrIdhavala granthoM kA prakAzana ho cukA hai| isI taraha kasAyapAhur3a kI jo vyAkhyA (TIkA) kI hai usakA nAma zrI jayadhavala rakhA hai| zrI jayadhavala kI bhI solaha pustakeM prakAzita ho cukI haiM jo apane mUla svarUpa meM hindI anuvAda ke sAtha prakAzita haiN| isI mahAbandha ko koI-koI mahAdhavala kahate haiM, kintu aisA kahanA ucita nahIM hai kyoMki mUla grantha AcArya bhUtabalI kA hai jisa para AcArya vIrasena jI kI koI TIkA nahIM hai| ye saba unatAlIsa (39) grantha haiN| zrIdhavala kI 15vIM pustaka ke pIche eka 'satkarmapaMjikA' mUlarUpa meM saMlagna thii| isa paMjikA kA abhI taka hindI anuvAda nahIM thA so usakA hindI anuvAda karane kA saubhAgya mujhe milaa| abhI-abhI isa grantha kA solApura se prakAzana huA hai| isa taraha siddhAnta grantha kI cAlIsa pustakeM vartamAna meM zrutajJAna kI amUlya dharohara haiN| ina siddhAnta granthoM kA adhyayana karake zuddhAtma samayasAra ko jo dhyAte haiM vaha hI vAstava meM upAdhyAya parameSThI haiN| unakI maiM vaMdanA karatA huuN| aba virodha kA parihAra karate hue kahate haiM je sAhavo disaMti NayajugalavirohamukkasavvatthaM / sivapahadesagamuNiNaM bahubhattIe nnmNsaami|| 7 // nizcaya aura vyavahAra nayoM se nirvirodha saba artha yahA~ hara pahalU se vastu samajhate aise sAdhu virala yhaaN| sadA de rahe dharma dezanA donoM naya se bhaktI se bahuzrutavanta mahAmunivarako namana kara rahA nija mati se||7|| anvayArtha : [je sAhavo ] jo sAdhu [Nayajugala-virohamukkasavvatthaM ] donoM nayoM ke virodha se rahita sabhI padArthoM ko [ disaMti ] kahate haiM [ sivapahadesagamuNiNaM ] ziva patha dikhAne vAle una muni ko [ bahubhattIe ] bahuta bhakti se [NamaMsAmi ] namaskAra karatA huuN| bhAvArtha : he Atma ArAdhaka! bhagavAn jinendra kI vANI meM sabhI prakAra ke abhiprAyoM kA samAveza hai| apane abhiprAya ko yA dRSTikoNa ko hI naya kahA jAtA hai| naya Apasa meM kabhI virodha nahIM rakhate haiM phira unako jAnane vAle virodha kyoM kareM? vyavahAra naya ho yA nizcaya naya saba apanI-apanI jagaha kAryakArI haiN| jaba vyavahAra naya kI mukhyatA hotI hai nizcaya naya mauna ho jAtA hai aura jaba nizcaya naya kI mukhyatA AtI hai, vyavahAra naya mauna ho
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai| koI bhI naya kisI anya kA virodha nahIM karatA hai| yaha jainadarzana anekAnta darzana hai| isase to virodha kA nAza hotA hai| AcArya amRtacandra jI puruSArtha siddhayupAya meM kahate haiM ki- 'virodhamathanaM namAmyanekAntam' usa anekAnta ko namaskAra ho jo virodha kA nAza karatA hai| he syAdvAdavijJa! pratyeka naya kahA~ para kina jIvoM ke lie upayoga meM AtA hai, yaha jAna leN| vyavahAra naya taba taka upayoga meM AtA hai jaba taka hama nizcaya ko prApta na kara leM aura jaise hI nizcaya naya AtA hai vyavahAra chuTa jAtA hai| isa nizcaya kI prApti dhyAna avasthA meM hai| dhyAna bhI unakA jo vItarAga haiN| vItarAga hokara bhI jaba nirvikalpa dazA meM baiThe taba dhyAna hotA hai| dhyAna meM hI AtmAnubhava hotA hai| yaha AtmAnubhava zukladhyAna meM hotA hai| vartamAna meM zukladhyAna nahIM hotA hai| isase spaSTa hai ki sAtaveM guNasthAna meM apramatta avasthA meM kisI-kisI muni ko abhyAsa dazA meM kSaNika AtmAnubhUti hotI hai| isase nicalI avasthA meM zraddhAna, jJAnAtmaka aura nirNayAtmaka pariNati calatI rahatI hai| gRhastha aura zramaNa AtmA kA zraddhAna karake jaba bhI dhyAna karane baiThatA hai vaha AtmA kI ruci bar3hAtA hai, AtmA kI bhAvanA karatA hai kintu AtmA kA anubhava nahIM ho pAtA hai| AtmA kA anubhava sAkSAt AtmA kA, AtmA meM, AtmA ke dvArA, AtmA ke lie ekAgra hone para hotA hai| yahI svarUpa kA anubhava hai| he anekAntamarmajJa! vyavahAra naya se AtmA ko jAno aura nizcaya naya se bhI AtmA ko jaano| naya jAnane kA eka sAdhana hai| naya sAdhya nahIM hai| zuddha AtmA kA jaba jAnanA hotA hai taba nizcaya naya ko sAdhana banAyA jAtA hai| jaba AtmA ko guNasthAna, mArgaNA ke dvArA AtmA jAnate haiM to vyavahAra naya sAdhana bana jAtA hai| yaha to huA naya ke dvArA AtmA kI zuddha-azuddha dazA kA jJAna / jJAna hone se hameM nizcaya kI prApti ho gaI aisA nahIM smjhnaa| jJAna ke mAdhyama se hamane donoM pahaluoM kA vicAra kiyA hai| jJAna hI naya haiN| vaktA kA abhiprAya naya hai| Atmavastu ko donoM nayoM se jAnakara jaba hama zuddha AtmA ko prApta karane kA, usakA anubhava karane kA puruSArtha karate haiM to vyavahAra naya se jAnane meM Ane vAlI anubhUti dhIre-dhIre vilIna hotI jAtI hai| nizcaya naya ke viSaya kI anubhUti utpanna hotI jAtI hai aura jisa samaya AtmA pUrNa zuddha, siddha bana jAtA hai| AtmA ko hama jAneMge to nizcaya naya kA sahArA leMge lekina jo AtmA usa nizcaya ko prApta kara cukI hai use kisI naya kA sahArA lene kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki vaha sAdhya ko prApta kara cukI hai| sAdhya kI prApti hone para sAdhana svataH chUTa jAtA hai| jaise nizcaya naya kI prApti hone para vyavahAra naya chUTa jAtA hai usI taraha AtmA kI prApti hone para nizcaya naya bhI chUTa jAtA hai kyoMki naya vikalpa hai, sAdhana hai| isI bAta ko AcArya kundakunda deva samayasAra meM kahate haiM ki jaba AtmA samayasAra maya hotA hai taba vaha donoM nayoM ke vikalpoM se mukta hotA hai| 'NayapakkhAtikato bhaNido jo so smysaaro|' samaya arthAt aatmaa| usa AtmA kA sAra mAtra jJAyaka svabhAva kI prApti honA hai| jJAyaka svabhAva kI prApti honA hI samaya ke sAra kI upalabdhi honA hai| isa taraha nizcaya naya kA prayoga do taraha se hotA hai| eka to usa nizcaya ke dvArA vastu kA abheda-zuddha, eka svarUpa jAna lenA aura dUsarA usa vastu kA usI rUpa meM anubhava honaa| jo nizcaya kA pahalA prakAra hai, jisameM mAtra jAnanA hai, anubhava nahIM hai| usa jJAna ko jaba haThAgraha se anubhava rUpa mAna lete haiM to hama galatI kara jAte haiN| nizcaya ekAnta isI bhUla kA pariNAma hai| AtmA zuddha hai, siddha hai, yaha hamane nizcaya se jAnA hai| jAnane mAtra se hameM una siddhoM kI, zuddha dazA kI anubhUti yadi hone lagegI to hama lakSya ko jAnane mAtra se hI prApta kara lie, aisA hogA, kintu aisA hotA nahIM hai| abhI hamane jAnA hai aura jAnanA vastuta: nizcaya kI prApti
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM kintu eka nirNaya kI avasthA hai| yaha nirNaya kiyA hai ki hamArI AtmA kA svabhAva zuddha hai| isa nirNaya ko nizcaya mAnakara baiThoge to kabhI bhI usa nizcaya kI prApti nahIM ho pAyegI / Apa dillI jAne ke lie jo jAnakArI lie vaha mAtra jJAna hai, anubhava nahIM / ghara meM baiThe hue dillI kA jJAna kara lene se Apako dillI kA anubhava nahIM hogaa| dillI jAnA hai, yaha ApakA nirNaya hai, nizcaya nahIM / jisa samaya ApakA dillI meM pahu~canA hogA tabhI Apako dillI meM hU~, yaha nizcaya hogA, usase pahale nahIM, isI prakAra siddhatva ke viSaya meM jAnanA / he siddha samAna Atman! calo usa siddhatva ko prApta karane kA Aja hama nirNaya pakkA karate haiN| nirNaya ko nizcita hI hama anubhUti meM bdleNge| hama calate haiM usa siddhapada kI ora parantu usase pahale aura kauna se sTezanoM se hameM gujaranA hogA? yaha bhI jAna leM / una sTezanoM se hameM gujaranA hogA / puruSArtha karanA hogA / vaha puruSArtha bAhara se bhI hogA aura bhItara se bhI / bAhya puruSArtha kI ha~sI ur3Akara tuma bhItara se bhI puruSArtha hIna ho jAoge / isalie calo, Age bddh'o| jaise hI calane kI bAta AtI hai hama bagaleM jhAkane lagate haiN| kyoM aisA hotA hai ? sahaja svabhAva hai mAnava kA aisA karanA / jaba pAsa meM paisA na ho aura dillI le jAne koI hamArA mana banA de to vaha nirdhana kyA karegA? mere pAsa sAmarthya nahIM hai, isalie nahIM jA pA rahA hU~, aisA kahane meM to zarma AtI hai nA? hamAre andara se itanA mahAn puruSArtha karane kA sAhasa nahIM A pA rahA hai, hamArI yogyatA kI kamI hai, hamAre puNya kA prabala bhAva nahIM hai jo ghara se bAhara le calane meM sahayoga de, yaha saba kahakara hama kamajora kyoM baneM? aisA socakara hama apane ko garIba kI koTi meM kyoM DAla deM? jaba hama kisI vastu ko prApta karane meM asamartha hote haiM to hama usa vastu para hI doSAropaNa karane ko taiyAra ho jAte haiM / aMgUra nahIM mile to lomar3I kahatI hai aMgUra khaTTe haiM / isI taraha jaba hama dillI taka jAne kI yogyatA nahIM rakhate haiM to mArga ko dUSaNa dete haiM yA mArga para calane vAle ko / bhaiyA ! 'usa rAste para nahIM jAnA bahuta corIDakaitI hotI hai, bahuta kaThinAI se gujaranA hotA hai usakA eksIDeMTa ho gyaa| rAste meM hI mara gyaa| rAste meM hI luTa gayA phira ghara vApasa A gyaa| jo rakama thI vaha kho baitthaa| aisI galatI tuma nahIM karanA / ' ityAdi DhaMga se DarAnA anucita hai| are! anagar3ha Atman! rAstA hotA hai to usa para durghaTanAe~ bhI hotI haiN| loga luTate bhI haiM, marate bhI haiM, asaphala bhI hote haiM parantu isakA matalaba yaha nahIM ki hama aisI dalIleM dekara svayaM na caleM aura na kisI ko calane / Aja yahI ho rahA hai| jisa kisI ne aise logoM kI eka bAra bhI klAsa aTenDa kara lI to vaha aura kucha jAne yA na jAne itanA to jAna hI jAtA hai ki dravyaliMgI muni hI Ajakala hote haiM, bhAvaliMgI muni to haiM hI nahIM / aura use kucha raTAyA jAya yA nahIM sikhAyA jAya para eka dohA jarUra raTA diyA jAtA hai, vaha hai munivrata dhAra ananta bAra graiveyaka upajAyo nija Atama jJAna binA sukha leza na pAyo // dekho! munivrata dhAraNa karane se kucha nahIM hotA hai / hamane ananta bAra munivrata dhAraNa kiye haiM aura ananta bAra graiveyaka
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM utpanna hue haiM parantu AtmajJAna ke binA sukha nahIM milA hai, isalie pahale AtmajJAna kI bAta smjho| isa taraha se aMgUra khaTTe dikhAkara lomaDI logoM ko rokane lgii| jaba loga rukakara usake pAsa ikaTThe ho gae to vahI dUsarA rAstA dikhAne lagI aura apanA jJAna bAMTane lgii| bhole bhAle Atman ! jarA suno, samajho, vicAra kro| kisI bhI rAste para yadi hama durghaTanA grasta logoM kI saMkhyA kA sarve kareM to pAyeMge ki dasa sAla meM hI isa rAste para saikar3oM loga durghaTanAgrasta hue haiN| yadi hama yaha saMkhyA mAtra dikhAkara dUsare logoM ko DarAte raheM to apanI hI nAsamajhI hogii| jo mara gaye, luTa gae unakI ora kyoM dekhate ? jo usa rAste se kitane bAra nikale haiM aura rAstA pAra kiye haiM unakI saMkhyA to kaI hajAra gunI, marane vAloM kI saMkhyA se aaegii| isI taraha mokSamArga para smjhnaa| yaha mArga to anAdi kAla se calA A rahA hai| ananta kAla isa mArga ko ho gayA hai, yadi aise maniyoM kI saMkhyA bhI lagAI jAya to vaha ananta A gaI, isameM kyA baDI bAta hai? Akhira, siddha bhI isI mArga se hue haiM unakI saMkhyA bhI isI kAla meM anantAnanta hai| ina muniyoM meM donoM prakAra kI saMkhyA hai- abhavya aura bhvy| jo abhavya hone ke kAraNa siddhatva pada prApta nahIM kiye usameM unakI koI galatI hI nahIM haiN| ve to usake yogya the hI nahIM, phira bhI ve cala diye aura calate-calate itanI U~cAI taka paha~ca gae jahA~ ki koI bhI AtmajJAnI zrAvaka kabhI nahIM paha~ca sktaa| nauvAM graiveyaka bahata U~cA svarga hai| itanA paNya kA saMcaya muni bane binA nahIM ho sakatA hai| ina muniyoM kI to isameM koI galatI nahIM kyoMki AtmA kI isa yogyatA kA jJAna kisI ko nahIM hotA hai ki hama bhavya haiM yA abhavya haiN| ina abhavya muniyoM kI khillI ur3Ane kI bajAya hameM yaha socanA cAhie ki dhanya haiM, aise jIva, jinhoMne apanI jitanI yogyatA thI utanI kSamatA kA pUrA upayoga kara liyaa| isase jyAdA sukha to inheM kisI bhI paryAya meM mila hI nahIM sakatA hai| hameM isa pariNati para dayA AnA cAhie ki abhavya jIvoM ko kabhI mokSa sukha nahIM mila sakatA hai| yadi koI vyakti apanI gAr3I meM peTrola DAlakara apane lakSya kI ora dillI kI ora calA jA rahA hai aura usake pAsa gAr3I kA lAyaseMsa nahIM hai, DrAyaviMga kA lAyaseMsa nahIM hai| rAste meM pakar3A gayA, use jela ho gii| abhavyoM kI sthiti bhI aisI hI hai| ye binA lAyaseMsa ke yAtrA karate haiN| inheM dravyaliMgI muni kahA jAtA hai| hama aise logoM ke bAre meM bhI pAjITiva soceN| sahI soca se hI asaphalatA kA sahI kAraNa jJAta hotA hai| bhavyoM meM do prakAra ke muni hote haiN| eka bhogArthI, dUsare AtmArthI / khyAti, pUjA, lAbha ke lobha meM aneka bhavya jIva bhI dIkSita hote haiN| unakI pratyeka kriyA bhoga nimittaka hotI hai isalie unheM mokSa nahIM mila pAtA hai| aise jIvoM ke lie yahI kahA jA sakatA hai ki abhI unake samyak puruSArtha karane kI kAlalabdhi nahIM A pAI hai| dUsare aise bhavya jIva haiM jo bhogoM kI icchA ke binA Atmasiddhi ke lie nirgrantha pada dhAraNa karate haiN| ina donoM meM se kisI kI bAhya pariNati ko dekhakara hama mAtra eka sthUla anumAna lagA sakate haiN| kama se kama jinakA AcaraNa mUlAcAra ke anusAra samIcIna nahIM ho rahA hai unheM dravyaliMgI kahA jA sakatA hai para hara kisI ko nhiiN| dravyaliMga aura bhAvaliMga meM itanA sUkSma Antarika pariNamana hai ki yaha kisI ko jAnane meM kyA, khuda usa muni ko bhI samajha meM nahIM AtA hai| ina bhavya zramaNoM kI pariNati ko bhagavAn sarvajJa hI jAneM / kevalI kI vANI meM AyA hai ki bhAvasaMyama koI bhI jIva adhika se adhika battIsa bAra hI grahaNa karatA hai, isase adhika nhiiN| isase yahI siddha hotA hai ki bhavya
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA yadi AtmArthI banakara mokSamArga para cale to vaha apane lakSya ko avazya prApta kara legaa| isalie mArga para calane para bAdhaka mata bno| apanI kamajora dalIloM se mArga ko dUSita mata kro| yaha pApa aisA hai jo mithyAtva kA baMdha karAtA hai| AtmajJAna puruSArtha sahita AtmabhAvanA se hI AtA hai, kevala carcA karane se AtmajJAna nahIM hotA hai| ataH dharma kA lAyaseMsa lo aura Age bar3ho yahI vyavahAra aura nizcaya kA sahI prayoga hai| aba bahuzruta bhAvanA kA upasaMhAra karate haiM (zArdUla vikrIDita chanda) cattA davvasudaM padatthasahidaM saddAulaM bhAradaM NaccA NANasuhAraseNa bharidaM NivvAulaM saardN| je saThavotthaviyappajAlarahidaM viNNANamittaM cidaM ciMtatIha bahussudA samaradA savve mae sNthudaa|| 8 // zabda, artha, pada kI mahimA se vipula bhAra zruta dravya rahA usako taja nija jJAna sudhA se cit cinmaya ko jAna rhaa| nirvikalpa ho jJAna mAtra hI nija Atama anubhava karate bahuzruta samatArata sAdhaka ke pada raja kI saMstuti krte||8|| anvayArtha : [ padatthasahidaM] pada, artha sahita [ saddAulaM] zabdoM se pUrNa [ bhAradaM] bhAra dene vAle [davvasudaM] dravyazruta ko [ cattA] chor3akara [NivvAulaM ] nirvyAkula [ sAradaM] sAra dene vAle [NANasuhA-raseNa ] jJAna sudhA rasa se [ bharidaM] bhare hue [cidaM] caitanya AtmA ko [NaccA] jAnakara [je] jo [ savvotthaviyappajAlarahidaM] sabhI uThe hae vikalpa jAla se rahita [viNNANamittaM vijJAna mAtra AtmA kA [ Daha ] yahA~ ciMtaMti ] ciMtana karate haiM [ bahussudA ] ve bahuzruta [ samaradA ] zama bhAva meM rata [ savve ] sabhI jIva [mae ] mere dvArA [ saMthudA ] stuti ke pAtra hue haiN| bhAvArtha : yahA~ dravya zrRta ko chor3akara bhAvazruta meM rata rahane vAloM kI stuti kI gaI hai| dravya zrRta aneka artha aura padoM se sahita hotA hai| zabda jAla se bharA huA vaha dravya zruta mana ke lie bhAra sahita hai| kintu dravya zruta se apane Atma tattva kI prayojanIya sArabhUta, nirvyAkula pariNati ko jAnakara jo zramaNa jJAnAmRta ke rasa se bhare apane AtmA ko caitanya mAtra, sabhI prakAra ke utpanna hue vikalpa jAla se rahita, vijJAna mAtra anubhava karate haiM vahI vastutaH samasta zruta ke dhAraka haiN| inheM hI bhAvazrutakevalI kahA jAtA hai| zama bhAva meM nirata una bhAva zrRtavAn muniyoM kI maiM nirantara stuti karatA huuN| jo sampUrNa zrutajJAna ko jAnate haiM ve dravya zrutakevalI haiN| aise RddhidhArI mahAzramaNa bhI jaba dravyazruta se AtmA ko jAnakara mAtra Atmarasa kA Ananda lete haiM, tabhI vaha nirvikalpa samAdhi meM hote haiM / nirvikalpa vItarAga svasaMvedana kAla ke samaya hI AtmA kA anubhava hotA hai| jisa samaya AtmAnubhava kI yaha pariNati hotI hai vaha nizcaya se bhAva zratakevalI hote haiN| una bhAva zratakevalI ne jinazAsana kA sAra dekha liyA hai, unheM merA namaskAra hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. pavayaNa bhattI pravacana meM kyA samAviSTa hai? yaha kahate haiM chahadavvaNavapadatthe paMcatthikAya saha stttccaanni| loyAloyaM vi disaditaM pavayaNaM sayA pnnmaami||1|| nava padArtha paMcAskiAya haiM sAta tattva chaha dravya yahA~ loka-aloka kA jJAna tathA jo vistRta DhaMga se batA rhaa| vaha hI pravacana kahalAtA hai jisako jinavara kahate haiM jinavara ko bhI namana hamArA jinavANI ko namate haiN||1|| anvayArtha :[chahadavva Nava padatthe] chaha dravya, nau padArtha [paMcatthikAya saha satta taccANi] paMcAskiAya ke sAtha sAta tattva [ loyAloyaM] aura loka-aloka [vi] bhI [disadi] detA hai [taM] usa [pavayaNaM] pravacana ko [sayA ] sadA [ paNamAmi ] praNAma karatA huuN| bhAvArtha : prakRSTa vacanoM ko pravacana kahate haiN| aise prakRSTa vacana tIrthaMkara arihanta ke hote haiN| unake vacanoM se aise dravya Adi kA jJAna hotA hai jo anya ke vacanoM meM saMbhava nahIM hai| arihanta pravacana meM hI chaha dravyoM kA kathana hai| bhavyAtman ! ina dravyoM ke zraddhAna se AtmA meM samyagdarzana hotA hai| jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya haiN| tuma vicAra kara sakate ho ki brahmANDa meM phaile ina dravyoM se AtmA meM samyaktva kaise hogA? bAhya para dravya kyA hamArI AtmA kI pariNati ko samIcIna banA sakate haiM? hA~ bhrAta! avazya banA sakate haiN| sarvaprathama samIcIna patha para calane kI zuruAta inhIM dravyoM ke zraddhAna se hogii| jaba Apako sarvajJa kathita dravya vyavasthA kA nizcaya hogA tabhI samyaka rUpa se Atma avasthA kA nizcaya hogaa| itane svArthI bhI nA bano ki hama apane sivAya vizva kI vyavasthA ko na samajha paaeN| he Atman ! apanA AtmA ina chaha dravyoM ke sAtha saha-astitva rakhatA hai| pudgala dravya ke zraddhAna ke binA AtmA kI pudgala se bhinna pahacAna nahIM ho sakatI hai| karma pudgaloM kA AtmA se ekameka honA aura vaibhAvika pariNati se isa saMsAra meM paribhramaNa honA anyathA bana nahIM sakatA hai| jaba yaha AtmA karmamukta hokara Urdhvagamana karegA to isakA gamana kahA~ taka hogA, yaha dharmadravya para nirbhara kregaa| eka sthAna para AtmA kisa dravya ke AdhAra se sthira banA rahegA? yaha adharma dravya ke astitva se jJAta hotA hai| ye sabhI dravya kahA~ rahate haiM aura ina dravyoM ke binA bhI koI sthAna hai yaha AkAza dravya ke binA sambhava nahIM hai| ina sabhI dravyoM ke pariNamana kA mukhya bAhya kAraNa kyA hai? to kAla dravya kA astitva isa pariNamana ko banAe rakhatA hai| isa taraha chaha dravya isa saMsAra kI vyavasthA svata: banAe hue haiN| ina dravyoM ko koI banAne vAlA brahmA nahIM aura na koI miTAne vAlA maheza hai| yaha dravya svabhAva se haiM aura bane rheNge| inhIM dravyoM se loka-aloka ke vibhAga kA nizcaya hotA hai| AkAza eka akhaNDa dravya hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ jahA~ taka jIva, pudagala, dharma, adharma aura kAla ye pA~ca dravya pAe jAe~ utanA AkAza lokAkAza hai| isake Age jitanA AkAza mAtra hai vaha alokAkAza kahalAtA hai| lokAkAza kA kSetra asaMkhyAta pradeza barAbara hai aura alokAkAza kA kSetra ananta pradezI hai| jaise hama kSetra kI, dUrI ko mITara, kilomITara meM nApate haiM vaise hI jainadarzana meM kSetra ko nApane kA mAtraka (yuniTa) pradeza hotA hai| eka pudgala paramANu jitanA kSetra gheratA hai utanA eka pradeza kahalAtA hai| pratyeka dravya kitane sthAna meM samA jAtA hai yA kitanA sthAna gheratA hai isako nApane ke lie pradeza' yuniTa kA prayoga kiyA jAtA hai| yaha viSaya bhagavAn sarvajJa ke jJAna meM hI AtA hai isalie isa jJAna ko rucipUrvaka smjho| yaha durlabha vItarAga vijJAna hai| dekho ! eka jIva-AtmA jaba bhI kabhI kahIM para rahegA to vaha asaMkhyAta pradeza barAbara kSetra gheregaa| pratyeka AtmA asaMkhyAta pradeza vAlA hai| jo jIva atyanta sUkSma ho, jisakI kAyA eka bindu se bhI choTI dikha rahI ho, aise jIva kA zarIra bhI asaMkhyAta pradeza meM hI rahatA hai| cIMTI bhI asaMkhyAta pradeza meM rahatI hai| makkhI, bhauMrA, macchara bhI asaMkhyAta pradeza meM rahate haiM aura hAthI bhI asaMkhyAta pradeza meM rahatA hai| Apa soca rahe hoMge ki laghukAya jIva bhI asaMkhyAta pradeza meM raha rahA hai aura dIrghakAya jIva bhI asaMkhyAta pradeza meM rahA hai to asaMkhyAta kA eka nApa kyA huA? isakA samAdhAna yaha hai ki asaMkhyAta bahuta prakAra kA hotA hai| dhyAna rakhanA ki hamane pradeza kI tulanA eka paramANu barAbara kSetra se kI hai| paramANu atyanta choTA pudgala kA aisA bhAga hai jisakA koI dUsarA usase choTA punaH bhAga na ho ske| jisakA phira se vibhAjana sambhava na ho vaha jainadarzana meM paramANu kahalAtA hai| yaha paramANu kisI bhI sUkSmadarzI se dekhA nahIM jA sakatA hai| vijJAna meM jo aNu, paramANu par3hAye jAte haiM ve sabhI aneka paramANu ke samUha haiN| jaina vijJAna ke anusAra ve sabhI aneka paramANu ke piNDa rUpa skandha haiN| jaina vijJAna meM aNu, paramANu eka hI vastu hai| isalie eka atyanta choTA jIva bhI asaMkhyAta paramANu ke barAbara jagaha gheratA hai| cIMTI bhI, makkhI bhI, manuSya bhI aura hAthI, ghar3iyAla bhI asaMkhyAta paramANu ke barAbara jagaha gherate haiN| isase yaha samajhanA ki asaMkhyAta ke bheda bhI asaMkhyAta hote haiN| asaMkhyAta saMkhyA aneka prakAra kI hai| jijJAsu Atman ! yaha mata socanA ki hama jIva ke pradeza batA rahe the aura yahA~ usake zarIra ke pradeza batAne lage to donoM kyA eka hI haiM yA bhinna-bhinna? aisA socanA ApakA svAbhAvika hai| dekho! koI bhI jIva-AtmA apane zarIra pramANa barAbara hI hotA hai| jIva-AtmA kA astitva usake zarIra ko dekhakara hI lagAyA jAtA hai isalie vastuta: jIva-AtmA ke pradeza asaMkhyAta haiM, yaha zarIra ke mAdhyama se jAnA jAtA hai| isalie kathaMcit eka hI haiN| jIva-AtmA alaga hai aura zarIra kA svabhAva alaga hai, usake pradeza alaga haiM isalie kathaMcit bhinna-bhinna haiN| tIna sau taiMtAlIsa (343) ghana rAjU pramANa tIna loka kA ghanaphala hai| ina tIna loka ko hI lokAkAza kahA jAtA hai| isa lokAkAza ke bhI asaMkhyAta pradeza haiN| isa pUre lokAkAza meM koI bhI jIva ho vaha isa lokAkAza kA jo hissA gheregA vaha asaMkhyAtavA~ bhAga hI khlaaegaa| jIva-AtmA kA yaha saMkoca-vistAra svabhAva hotA hai, isake kAraNa AtmapradezoM kA saMkAca-vistAra hokara bhinna-bhinna kAyA kA AkAra banatA hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgala paramANuoM kA ikaTThA hokara rahanA bhI hotA hai| una ekatrita hue paramANuoM kA piNDa skandha kahalAtA hai| pudgala ke eka siMgala paramANu kA to mAtra eka pradeza hotA hai| cUMki isakA mAtra eka pradeza hai isalie siddhAnta meM ise pradeza rahita kahA jAtA hai| jo skandha haiM ve tIna prakAra ke hote haiM- saMkhyAta pradezI skandha, asaMkhyAta pradezI skandha aura ananta pradezI skandha / bahutAyata meM jo kucha bhI pudgala hameM dikhane meM AtA hai vaha asaMkhyAta pradezI skandha hote haiN| jaise hamArA zarIra audArika zarIra hai| isa audArika zarIra meM bhI asaMkhyAta pradeza hote haiN| vaikriyaka zarIra aura AhAraka zarIra meM bhI asaMkhyAta guNe, asaMkhyAta guNe pradeza hote haiM parantu rahate to asaMkhyAta pradeza haiN| arthAt ye tInoM zarIra asaMkhyAta pudgala paramANuoM kA piNDa hai| taijasa aura kArmaNa zarIra ananta pradezI hote haiN| ye donoM zarIra AtmA meM nirantara baMdhe rahate haiM inheM ananta pradeza vAle kahA hai| dharma dravya jIva, pudgaloM kI gati meM sahAyaka hotA hai| jo gati kara rahe haiM unhIM kI gati meM sahAyaka hotA hai sabakI nhiiN| jaise paTarI relagAr3I ke calane meM sahAyaka hai| adharma dravya Thahare hue jIva, pudagaloM ko Thaharane meM sahAyaka hotA hai jaise ruke hue pathika ko chAyA sahAyaka hotI hai| ye donoM hI dravya eka haiM, akhaNDa haiM, pUre lokAkAza meM tila meM taila kI taraha phaile haiN| isalie inake pradezoM kI saMkhyA bhI lokAkAza ke barAbara hai| arthAt dharma dravya ke aura adharma dravya ke pradezoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai| ye sabhI asaMkhyAta pradezI dravya haiN| AkAza dravya sabhI dravyoM ko sthAna detA hai| AkAza meM bhI lokAkAza meM hI saMsArI aura mukta AtmAe~ rahatI haiN| kAla dravya sabhI dravyoM kA pariNamana karAne meM nimitta hai| yaha kAla dravya eka pradezI aNu kI taraha haiN| pratyeka kAlANu eka svatantra dravya hai| asaMkhyAta pradezI lokAkAza meM pratyeka pradeza para eka-eka kAlANa vyavasthita hai| ratnoM kI rAzi ke samAna ye kAlANu asaMkhyAta saMkhyA meM sthita haiN| isa taraha chaha dravyoM kA yathArtha zraddhAna samyagdarzana ke lie kAraNabhata hai| inhIM chaha dravya meM kAla dravya ko chor3akara pA~ca dravyoM ko pA~ca astikAya kahate haiN| jo asti rUpa hoM aura kAya rUpa bhI hoM vaha astikAya haiN| asti rUpa to sabhI dravya hote haiM kintu kAya rUpa sabhI nahIM haiN| asti arthAt jinakA astitva hai| kAya arthAt bahupradezI / kAya zarIra ko yA piNDa ko kahate haiN| jinakA astitva hai aura bahuta pradeza bhI haiM aise dravya paMcAstikAya haiN| kAla kA eka hI pradeza hotA hai| kAlANu meM anya kAlANu se milakara eka rUpa hone kI kSamatA bhI nahIM hotI hai isalie kAlANu eka pradezI hai| pudgala paramANu meM skandha banane kI kSamatA hotI hai| isalie use astikAya meM lete haiN|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmANDa kI yaha vyavasthA sarvajJa praNIta hai| anya loga to aMdAja lagAkara aneka taraha kI kalpanAoM aura anumAnoM ko batAte haiM jo bhautika vijJAna ke dvArA sabhI ko par3hAyA jAtA hai| isalie jaina vijJAna ko jAnanA samyagjJAna hai| chaha dravya bAhya jagat kI vyavasthA ke lie haiM to antarjagat kI vyavasthA batAne ke lie sAta tattva haiN| ina chahoM dravyoM meM Atmadravya ke andara hI sAta tattva ghaTita hote haiN| jaba utpAda, vyaya, dhrauvya rUpa, asaMkhyAta pradezAtmaka jIva ko kahate haiM to vaha jIva dravya kahA jAtA hai| jaba jIva meM Asrava, bandha, nirjarA, mokSa ko samajhAyA jAtA hai to vaha jIva tattva kahalAtA hai| dravyagata pariNamana ko jIva dravya se jAnA jAtA hai aura bhAvagata pariNamana ko jIva tattva se jAnA jAtA hai| jIva tattva arthAt jAnane-dekhane kA svbhaav| jIva tattva kahate hI jJAtA, dRSTA svabhAva kI ora upayoga jAtA hai| saMsArI jIvoM ke jIva tattva meM karmarUpa pudgala tattva bhI mizrita hai| inhIM jIva aura karma ke mizraNa se AtmA meM Asrava tattva ghaTita hotA hai| Asrava tattva arthAt karmoM kA aanaa| karmoM kA Akara AtmA meM baMdha jAnA baMdha tattva hai| karmoM kA AnA ruka jAnA saMvara tattva hai aura karmoM kA AtmA se thor3A-thor3A(ekadeza) jhar3anA nirjarA tattva hai tathA karmoM kA AtmA se pUrA saphAyA ho jAnA mokSa tattva hai| __ he tattvajJa ! jo chor3ane yogya ho use heya kahate haiM / jo grahaNa karane yogya ho use upAdeya kahate haiM / jo karane yogya ho use vidheya kahate haiN| jo dhyAna karane yogya ho dhyeya kahate haiN| jo jAnane yogya ho use jJeya kahate haiN| inameM jIva tattva upAdeya hai| ajIva tattva karma aura nokarma ke bheda se do prakAra kA hai| karma ko choDakara zarIra, mana, vacana Adi bAhya vastu nokarma haiN| inameM karma heya hai| nokarma jJeya hai| apanI AtmA ko chor3akara cetana, acetana sabhI dravya vastutaH jJeya haiN| kintu prArambhika dazA meM yaha nokarma kathaMcit heya bhI ho jAte haiN| karma ke sahAyaka nokarma heya haiN| Asrava aura baMdha tattva bhI heya haiN| saMvara, nirjarA tattva vidheya haiM aura mokSa tattva dhyeya haiN| he Atman ! jAgrata hoo| apane jJAna netroM para tattva jJAna kA aMjana lgaao| hama sabhI kI AtmA anAdi kAla se karmoM se lipta hai| prati samaya karmoM kA Asrava aura bandha ho rahA hai| cAhe jIvAtmA kisI bhI paryAya meM ho, garIba ho, amIra ho, kurUpa ho, sundara ho, pApI ho, puNyAtmA ho sabhI ko pratisamaya karma kA bandha hotA hai| cAra kAraNa sabhI AtmAoM meM anAdikAla se maujUda haiN| sabhI kI azuddha dazA eka samAna hai aura zuddha dazA meM bhI sabhI eka samAna AtmAe~ haiM bIca meM bahuta sI vicitratAe~ haiM jo karma ke kAraNa dekhane meM AtI haiN| karma bandhana ke kAraNabhUta una cAra kAraNoM ko sarvaprathama jaano| ina cAra kAraNoM se hI saMsAra anAdi se anavarata cala rahA hai| ye cAra kAraNa hI AtmA meM karma cauroM ko lAne ke lie cAra mahAdvAra haiN| anAdi se ye cAra mahAdvAra khule par3e haiN| inhIM dvAroM se karmoM ne Akara AtmA meM gaharI paiTha banA lI hai| aba ye AsAnI se haTane kA nAma nahIM lete haiN| vicAra karo! jaba koI kirAedAra do-pA~ca varSa taka kisI makAna meM raha letA hai to phira vaha usa makAna ko khAlI nahIM karanA cAhatA hai kyoMki usakA vaha sthAna bana jAtA hai| use khAlI karAnA kitanA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ muzkila ho jAtA hai| agara kirAedAra vyasanI ho, cora-ucakkoM ko ghara meM bulAtA ho, taba to makAna mAlika sajjana hai to aisA bhI ho sakatA hai ki vaha kirAedAra banakara rahe aura kirAedAra makAna mAlika banakara rhe| aisA hI he Atman ! apane sAtha huA hai, sabake sAtha huA hai| AtmA meM karmoM kA kabjA anAdikAla se hai| ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha, ananta zakti, na jAne aise kitane ananta guNa AtmA ke ina karma coroM ne lUTa lie haiN| AtmA bahuta sIdhA-sajjana hai aura karma duSTa-durjana haiM / AtmA kA svatantra svabhAva hai kintu karma ke kAraNa paratantra huA hai| anAdikAlIna isa gaharI, jagI hae karmoM kI paiTha ko haTAnA bahuta sAhasa kA kAma hai| ina cAra mahAdvAroM ke nAma suno! pahalA mahAdvAra hai mithyAtva, dUsarA mahAdvAra hai kaSAya, tIsarA mahAdvAra hai avirati aura cauthA mahAdvAra hai yog| kahIM-kahIM pramAda ko bhI svIkArA jAtA hai, so yaha pramAda avirati yA kaSAya meM hI antarbhUta ho jAtA hai| pratyeka mahAdvAra ke kaI upadvAra haiN| mithyAtva ke pA~ca upadvAra haiN| ekAnta mithyAtva, ajJAna mithyAtva, vainayika mithyAtva, saMzaya mithyAtva aura viparIta mithyaatv| dUsare mahAdvAra ke paccIsa upadvAra haiN| anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha(4), apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha (4), pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha(4), saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha(4), hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puruSaveda, strIveda, napuMsakaveda ye nau (9) nokssaay| tIsare avirati dvAra ke bAraha bheda haiN| chaha prakAra kA prANIasaMyama, chaha prakAra kA indiya asNym| yoga ke pandraha upabheda haiN| cAra prakAra kA manayoga, cAra prakAra kA vacana yoga aura sAta prakAra kA kaayyog| ye sabhI milakara sattAvana(57) bheda hote haiN| Asrava tattva ke ina kAraNoM se hI bandha hotA hai| vaha bandha prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga ke bheda se cAra prakAra kA hotA hai| jJAnAvaraNa Adi prakRti ke rUpa meM karma pudgaloM kA pariNamana honA prakRtibandha hai| una karma prakRtiyoM kA eka nizcita kAla taka AtmA meM rahanA sthiti bandha hai| una karma ke pradezoM kI saMkhyA pradeza bandha hai aura karma ke phala dene kI zakti kA nAma anabhAga bandha hai| isa Asrava aura bandha ko rokane kA kAma saMvara ke dvArA hotA hai| Asrava kI taraha saMvara ke bhI sattAvana bheda haiN| pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, bAraha bhAvanA aura bAvIsa parISaha ina bhedoM se Asrava ke sabhI dvAra ruka jAte haiM / saMvara hone para hI karma kI nirjarA mokSamArgopayogI hotI hai| isa saMvara pUrvaka nirjarA kI avirala gati banI rahane se mokSa tattva udghATita hotA hai| mokSa hI zuddha jIva tattva kI upalabdhi hai| isalie sarva prakAra se upAdeya jIva tattva hI hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina sAta tattvoM meM puNya aura pApa kA vizeSa varNana karane para nau padArtha hote haiN| Asrava tattva meM hI puNya aura pApa antarbhUta hai phira bhI vizeSa vyAkhyAna se vizeSa jJAna hotA hai aura svarUpa nirdhAraNa hotA hai| isa taraha sapta tattva aura nau padArthoM kA svarUpa jisa pravacana meM kahA hai use maiM namaskAra karatA huuN| ina dravyoM aura tattvoM ke samajhane se loka, aloka spaSTa samajha Ane lagatA hai| bhagavAn sarvajJa ke pravacana meM hI loka, aloka kA svarUpa vyavasthita DhaMga se batAyA gayA hai| aise pravacana ko maiM hRdaya meM dhAraNa karatA huuN| zrIdhavala grantha meM isa pravacana bhakti ke viSaya meM likhA hai ki-siddhAnta arthAt bAraha aMgoM ko pravacana kahate haiN| ve svayaM prakRSTa haiN| athavA prakRSTa jo sarvajJa unake vacana pravacana haiN| aisI vyutpatti hai| usa pravacana meM kahe hue artha kA anuSThAna karanA, yaha pravacana meM bhakti kahI jAtI hai| isake binA anya prakAra se pravacana meM bhakti sambhava nahIM hai kyoMki asampUrNa meM sampUrNa vyavahAra kA virodha hai| tAtparya yaha hai ki pravacana meM kahe DhaMga se AcaraNa karanA hI pravacana bhakti hai| tabhI sampUrNatA AtI hai| anuSThAna kie binA pravacanabhakti adhUrI hai| isa pravacanabhakti se tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai| yaha pravacana sabhI ke lie samAna hai, yaha kahate haiM jeNa viNA Na hi sijjhadi titthayaro crmdehgonnaannii| savvANa samaM phurai taM pavayaNaM sayA pnnmaami||2|| jina pravacana ke binA kabhI bhI jJAna pA sake tIrthaMkara carama zarIrI jJAnI jana bhI jisa bina nahIM laheM shivvr| ucca nIca kA bhAva chor3akara sabake lie samAna rahe una pravacana komana meMrakhakaramanahI manahama vilsrhe||2|| anvayArtha : [jeNa viNA] jisake binA [titthayaro] tIrthaMkara [caramadehago] caramazarIrI [NANI] jJAnI [Na hi sijjhadi] siddhi ko prApta nahIM hote haiM [ savvANa] sabhI ko [ samaM] samAna [ phurai ] sphurita hotA hai [taM] usa [ pavayaNaM] pravacana ko [sayA] sadA [paNamAmi] praNAma karatA huuN| bhAvArtha : he bhavyAtman ! jarA dekho to isa pravacana kI mahimA kitanI hai| jo caramazarIrI haiM, tIrthaMkara haiM, aise puNyavAn puruSa bhI isI pravacana kA Azraya lete haiN| bhagavAn arihanta ke pravacana meM eka samAnatA hai| sabhI tIrthaMkara jo AcaraNa karate haiM, vaha isI pravacana ke anusAra karate haiN| mahApuruSa hokara bhI vaha anyathA pravatti nahIM karate haiM. salie ina pravacanoM kI mahimA tIrthaMkara se bhI bar3hakara hai| ina pravacanoM kA pAlana sabhI ko samAna rUpa se karanA hotA hai, isalie Agama pakSapAta se rahita haiN| aise pravacana ko sadA praNAma karatA huuN|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha pravacana anAdi aura sAdi donoM prakAra kA hai, yaha kahate haiM bIyataruvva kameNa ya aNAdi sAdiyaM siyA jiNuttaM khu| jeNuttiNNA NaMtA taM pavayaNaM sayA pnnmaami||3|| vRkSa bIja se, bIja vRkSa se hotA AyA sadA sadA yaha anAdi kI saMtati bhI hai aura sAdi bhI yadA kdaa| janma-maraNa kI paramparA ko jisase bhavijana naSTa kareM vaha upakArI jinapravacana haiM sadA usI ke namana kreN||3|| anvayArtha : [jiNuttaM ] jinendra bhagavAn kA kahA huA pravacana [bIyataruvva kameNa ] bIja-vRkSa ke krama se [siyA] kathaMcit [aNAdi sAdiyaM ya] anAdi aura sAdi [kha] nizcita hI hai [jeNa] jisake dvArA [NaMtA] ananta saMsAra ko [ uttiNNA ] uttIrNa kara liyA jAtA hai [taM] usa [pavayaNaM] pravacana ko [sayA] sadA [paNamAmi ] praNAma karatA huuN| bhAvArtha : he Atman ! arihaMta pravacana kA pravAha anAdi anaMta hai| isa pravAha kA koI bhI kartA nahIM hai| jo isI pravAha meM apanI Atma zuddhi karatA hai vahI isa pravAha ko aura Age bar3hAne meM sahAyaka hotA hai| tIrthaMkara bhagavantoM ne isa pravAha ko Age bar3hAyA hai| una tIrthaMkara kI apekSA isa dharma tIrtha kA pravartana aura Age bar3hatA hai jisase yaha sAdi hai| yaha pravAha satata baha rahA hai jisase anAdi hai| jaise bIja se vRkSa aura vRkSa se bIja kI paramparA calatI rahatI hai vaise hI anAdi saMtati kI apekSA anAdi aura bIja kI apekSA sAdi hai| yaha sanAtana dharma kI paramparA he jJAnapipAso! yahA~ saba AtmAoM kA pravAha aisA hI cala rahA hai| paryAya kI apekSA nayA hai, sAdi hai| dravya kI apekSA anAdipana hai| vicAra karo ki, hama naye haiM yA purAne haiN| isa paryAya kI apekSA hama naye haiM lekina AtmA anAdi se hai| koI bhI pariNamana isa saMsAra meM ekAnta rUpa se na nitya hai aura na anitya hai| paryAya anitya hotI hai| paryAya utpanna hokara naSTa hotI hai kintu dravya nitya hai| dravya zAzvata rahatA hai| dravya kI dRSTi se dravyArthika naya kA prayoga kiyA jAtA hai aura paryAya kI dRSTi se paryAyArthika naya kA prayoga hotA hai| yaha naya jJAna koI alaga se banA huA siddhAnta nahIM hai kintu vastu ko samajhane ke lie eka vyavasthA hai| isa anekAnta dharma kI laharoM se jinhoMne apane ananta saMsAra kA anta kiyA hai, vaha pravacana dhanya haiM aura vaha AtmAe~ bhI dhanya haiM jo isa saMsAra sAgara se pAra ho gaI haiN| dhani dhanya haiM je jIva nara bhavi pAya yaha kAraja kiyA tinahI anAdi bhramaNa paMca prakAra taji vara sukha liyaa|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kI ye paMktiyAM aisI AtmAoM kA hI yazogAna kara rahI haiM / saMsAra ghAta ke lie nimittoM kA kathana karate haiM pavayaNaNANaM karaNaM tabbhattilogapuNNasamugdhAdaM / bhavaghAdatthaM vRttaM taM pavayaNaM sayA paNamAmi // 4 // bhavanAzana ke sAdhaka kAraNa cAra kahe jina Agama meM dvAdazAMga kA jJAna prathama hai dUjA bhakti jinAgama meM / tathA tIsarA karaNa bhAva hI kAraNa tIjA kahalAtA samudghAta zrI jina kevali kA cauthA kAraNa mana bhAtA // 4 // anvayArtha : [ pavayaNaNANaM ] pravacana kA jJAna [ karaNaM ] karaNa pariNAma [ tabbhattilogapuNNa-samugdhAdaM ] pravacana bhakti aura loka pUraNa samudghAta [ bhavaghAdatthaM ] bhavaghAta ke lie [ vRttaM ] kahA hai [ taM ] usa [ pavayaNaM ] pravacana ko [sayA ] sadA [ paNamAmi ] praNAma karatA hU~ / bhAvArtha : saMsAra kI sthiti kA nAza karane vAle cAra pariNAma siddhAnta meM kahe haiN| AcArya jayasena ma. jI ne samayasAra kI vyAkhyA meM kahA hai ki 1. dvAdazAMga kA avagama 2. usI meM tIvra bhakti 3. anivRttikaraNa pariNAma 4. kevalI samudghAta ye cAra pariNAma saMsAra kI sthiti ko atialpa karate haiN| inhIM cAra kAraNoM ko yahA~ kahA hai he bhavyAtman! dvAdazAMga kA jJAna saMsAra kI sthiti kA ghAta karatA hai / dvAdazAMga ke jJAna se AtmA pUjya hotA hai / itanA pUjya ho jAtA hai ki deva loga bhI usa AtmA kA pUjana karate haiN| dvAdazAMga kA adhyayana karane vAle munirAja jaba dazaveM pUrva kA adhyayana karate haiM to unake sAmane eka do nahIM bAraha sau devatA Akara hAtha jor3akara khar3e ho jAte haiM aura kahate haiM Apa hameM svIkAra kara leN| jo una vidyAoM ko svIkAra lete haiM unake mahAvrata bhaMga ho jAte haiN| jo una vidyAoM ko nahIM svIkArate haiM vaha abhinnadazapUrvI kahalAte haiM / ina vidyAoM meM pA~ca sau (500) mahAvidyAyeM aura sAta sau (700) laghuvidyAe~ hotI haiM / abhinnadazapUrvI munirAja kI pUjA bhakti bhAva se deva loga karate haiM / isI taraha jaba munirAja ko caudaha pUrva kA jJAna ho jAtA hai taba bhI pUjA karane ke lie deva loga Ate haiM I aho ! kitanA mahattva hai isa dvAdazAMga kA ki deva logoM ko bhI yaha svata: jJAta ho jAtA hai ki isa AtmA ko daza pUrva kA yA caudaha pUrva kA jJAna ho gayA hai| deva loga mAtra jJAna kI pUjA karane nahIM Ate haiM / jJAna ke sAtha muni kA samyak cAritra aura nirIha bhAva bhI jur3A rahatA hai usI anAsakti kI pUjA kI jAtI hai, ise hI upekSA cAritra kahA jAtA hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ he mokSa pathagAmI nijAtman ! yadi Aja dvAdazAMga kA pUrNa jJAna prApta nahIM ho sakatA hai to bhI koI bAta nahIM hai| yadi aMga-pUrvo kA jJAna nahIM hai to bhI koI bAta nahIM hai| hamArA saubhAgya hai ki pUrvAcAryoM kA jJAna Aja bhI hameM milA hai| usI jinavANI kA aMza hamAre pAsa hai jisakA pAna pUrvAcAryoM ne kiyA hai| amRta kA samudra nahIM hai to koI bAta nahIM usakI eka bUMda bhI AtmasAt karane kA hamAre pAsa kSayopazama nahIM hai| yadi hai bhI, to bhI kitane loga usa jJAna ko AtmasAt kara pAte haiN| zrIdhavala, jayadhavala aura mahAdhavala kA pUrNa jJAna honA bhI bahuta puNya ke udaya meM sambhava hai| dhyAna rakhanA! jJAna kA pAcana saMyama ke mAdhyama se hI hotA hai| loga jJAna prApti karane ke lie tIvra lAlasA rakhate haiM kintu saMyama nahIM rahane se vaha jJAna hAni paidA karatA hai| hamAre pAsa thor3A hI jJAna sahI kintu vaha bhI khyAti, pUjA, lAbha se nirapekSa ho to Atmonnati kA kAraNa banatA hai| deva loga to jJAnI, tapasvI, saMyamI ke caraNoM kI ArAdhanA karake apane ko dhanya mAnate haiM aura tuma saMyamI banakara devatA kI siddhi ke lie mantra, tantra kI upAsanA meM laga rahe ho, isase koI lokopakAra nahIM hogaa| apanA apakAra karake duniyA kA upakAra karanA kauna sI buddhimAnI hai? mantra, tantra karane se apanA Atmahita to kucha hotA nahIM hai aura loka lubhAvane ke lie apane saMyama kI bali car3hAnA to ajJAnatA hai| yadi kaho ki paropakAra meM Atma upakAra nihita hai so bhaiyA! paropakAra ke to aura bhI tarIke haiN| mantra, tantra se to AdamI parAzrita hI banA rahatA hai use deva-zAstra-guru kI samIcIna zraddhA se vaMcita hI rahanA par3atA hai| aisA paropakAra kisa kAma kA jisase apanI samAdhi bhI bigar3a jaay| he munIzvara ! kyA pahale kahe hue isa vidyA siddhi ke prasaMga se apane ko zikSA nahIM lenI caahie| itane tapasvI mahAmunIzvara bhI jaba vidyA devatA ko svIkAra kara lete haiM to unake mahAvrata naSTa ho jAte haiN| AcArya zrI vIrasena jI likhate haiM ki- 'bhaMga mahavvado hoi|' apane mahAvratoM ko bhaMga karake dUsare kA upakAra kitanA sA hogA? loga to tumheM mahAvratI samajhakara pUjate haiM, AhAra dete haiM, jayakAra karate haiM aura tuma bhItara se vratabhaMgI ho| aisA karane se to isa nagna rUpa ko becakara apanA jIvana calA rahe ho, yahI kahanA pdd'egaa| kevala bAhya nagnatA dhAraNa karake tuma jaina garu kI pahicAna pAte ho aura bhItara se tumhArA uddezya loka labhAvane kA hai to tuma to usa abhavya se bhI gayebIte ho gae jo abhavya muni kama se kama tapasyA karake itanA puNya to arjita kara letA hai ki AgAmI bhava meM antima greveyaka ke mahAsukha ko bhoga letA hai| jaise vidyA siddhi ke lie mantra tantra kiyA jAtA hai vaise hI tuma paropakAra ke lie kara rahe ho| gRhastha ke lie mantra tantra ArAdhanA sarvathA varjita nahIM hai kintu muni ke lie to sarvathA varjita hai| kSullaka mahArAja taka hI vidyA siddhi kA parigraha apane pAsa rakha sakate haiM, muni mahArAja to kadApi nhiiN| mantra ke dvArA devatAoM kI siddhi karanA bahuta bar3A parigraha rakhanA hai| aparigraha mahAvratin ! kyA yaha cetana parigraha tumheM nizcinta rahane degA? jInA to dUra DhaMga se marane bhI nahIM degaa| isalie parigraha pApa se bco| AcArya kundakunda deva isIlie kahate haiM ki bAla ke agrabhAga barAbara parigraha rakhane vAlA bhI zramaNa nigoda vAsa ko yA nimna gati ko prApta hotA hai| dUsaroM kI thor3I dukAna cala bhI jAya, lar3ake-bacce ho jAya yA vivAha-zAdI ho jAya to ina saMsAra vRddhi ke kAryoM meM sahayoga karake tuma unake Upara kauna sA upakAra kara rahe ho? aura usa upakAra ke badale meM apanI gati bigar3a jAya, nigoda meM jAnA par3e to kauna sA phAyade kA saudA huA?
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ isalie kahA jA rahA hai saMsAra kA nAza karane kA eka hI acUka upAya hai 'kevali paNNattaM dhamma saraNaM pavvajAmi' arthAt kevalI bhagavAn ke dvArA kahA huA dhrm| maiM usI dharma kI zaraNa ko prApta hotA huuN| usI dharma kI zaraNa meM jAne se saMsAra kI sthiti kA nAza hogaa| yaha bahuta sarala upAya hai apane Atma kalyANa kaa| yadi yaha bhI nahIM ho pAtA to isI jinAgama kI tIvra bhakti kro| yaha dUsarA kAraNa kahA hai saMsAra ko nAza karane kaa| jinavANI kI pUjA kro| AcArya kundakunda deva evaM AcArya pUjyapAda svAmI ke dvArA likhI gaI prAkRta evaM saMskRta kI bhaktiyA~ pddh'o| jinavANI kI rakSA karane kA abhiprAya rkho| zAstroM ke prakAzana meM apane dhana kA upayoga kro| jaise dakSiNa bhArata meM atimabbe nAma kI mahArAnI ne eka garIba beTe ko par3hAyA, likhAyA aura kannar3a sAhitya kA mahAkavi bnaayaa| usa kavi kA nAma Aja bhI kannar3a sAhitya meM amara hai| ranna kavi ke nAma se usakI khyAti hai| aise vyakti taiyAra karo jo sAhitya kI sevA kreN| svayaM jJAna se bhare hoM aura dUsaroM ko bhI jJAna se bhara deN| aise hI agara eka mA~ apane yA parAye kisI bhI putra, putrI ko jaina dharma ke saMskAra dekara, jaina darzana par3hAne kA mahAupakAra karane kA saMkalpa kare to yaha dharma bahuta Age bar3hatA rhegaa| dharma kI paramparA eka gRhastha bhI bar3hA sakatA hai| hama paDhe nahIM haiM to koI bAta nahIM kisI ko paDhAkara bahuta bar3A upakAra kara sakate haiN| yaha jinavANI kI bhakti se bhare hone para hI sambhava hai| jaba aisA hI koI saMkalpa lenA ho to kisI AtmA ko jaina darzana kA marmajJa, kisI bhI eka anuyoga kA prakANDa vidvAn banAne kA saMkalpa lenaa| kevala use pravacanakAra banAkara hI apane kartavya kI pUrti nahIM samajha lenaa| parvaja kaviyoM ke jinavANI ke lie likhe gae bhajana se bhI AtmA meM vizaddhi bar3hatI hai jaba hama unheM par3hate haiM aura unakA artha samajhakara apanI bhakti bar3hAte haiN| vIra himAcala se nikasI..........', 'sA~cI to gaMgA hai vItarAga vANI..........' ityAdi bahuta se bhajana mana ko AhlAdita karate haiN| jaba jinavANI ke jJAna se aura usakI bhakti se vizuddhi bar3hatI hai to AtmA meM kucha vizeSa pariNAma utpanna hote haiN| jo vizeSa pariNAma saMsAra nAza ke kAraNa hote haiM unheM karaNa kahate haiN| karaNa nAma pariNAmoM kA hI hai| ina vizeSa pariNAmoM ko tIna prakAra kA kahA hai| 1. adhaHpravRttakaraNa 2. apUrva karaNa 3. anivRttikrnn| ye tInoM pariNAma kramazaH hote haiN| pratyeka kA samaya antarmuhUrta kA hai| tInoM hI pariNAma krama se uttarottara vizuddhi ke sAtha hote haiN| anivRttikaraNa meM vaha kArya niyama se pUrNa hotA hai| Daro mata! Ao ina pariNAmoM kI paribhASA ko saralatA se samajhate haiN| adhaHpravRttakaraNa- yahA~ Upara-Upara ke samaya sambandhI pariNAmoM ke sAtha anya jIva ke nIce ke samaya sambandhI pariNAma samAna hote haiM isalie ise adhaHpravRttakaraNa kahA jAtA hai| arthAt ve pariNAma jo apane bAda ke, nIce ke samaya sambandhI pariNAmoM se samAnatA lie hote haiN| ye karaNa pariNAma eka jIva meM hote haiM kintu samajhAne ke lie jo paribhASA banAte haiM, usameM nAnA(aneka)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvoM kA sahArA lekara samajhAte haiM / jaise koI daur3a meM bhAga lene vAle dhAvaka eka sAtha daur3anA prArambha karate haiM / unameM se koI to Age nikala jAte haiM, koI bIca meM raha jAte haiM aura koI pIche raha jAte haiM / kalpanA karo ki pA~ca minaTa bAda phira dhAvakoM kI eka Tukar3I usI sthAna se daur3a lagAtI hai| unameM se kucha dhAvaka pahale daur3ane vAle kinhIM dhAvakoM ko pA lete haiN| jo pA~ca minaTa pahale daur3e the, unameM jo sabase Age the unheM to nahIM milA pAte haiM kintu unameM jo bIca meM daur3a rahe the yA pIche raha gae the unako milA lete haiN| jo pA~ca minaTa pahale eka sAtha daur3e the lekina pIche raha ge| unakI vizuddhi kama thI aura jina dhAvakoM ne bAda meM calanA prArambha kiyA kintu Age vAloM ko milA liyA unakI vizuddhi adhika thI / isI taraha adha:pravattakaraNa meM kucha pariNAma aise hote haiM jinakI vizuddhi apekSAkRta kama hotI hai aura eka, do sekaNDa yA minaTa bAda koI adhaHpravRttakaraNa prArambha karatA hai to pahale vAle se usake pariNAma mila jAte haiM pichale vAle jIva se isI samAnatA ke kAraNa inheM adhaHpravRtta arthAt nIce pravRtti karane vAle kahe jAte haiM / nAnA jIvoM se tulanA karane kA tAtparya una pariNAmoM kI kvAliTI batAne kA hai jo pariNAma antarmuhUrta taka eka samAna nahIM rahate haiM / apUrvakaraNa- isa karaNa meM bhinna samaya meM rahane vAle jIva ke pariNAma samAna, asamAna dono hote haiN| isakA nAma apUrvakaraNa isalie hai ki yahA~ Age-Age ke samayoM meM sthita jIvoM ke dvArA jo pUrva-pUrva samayoM meM nahIM prApta hue haiM aise vizuddha pariNAma prApta kie jAte haiM / pUrvokta udAharaNa meM jo pA~ca minaTa bAda dUsarI Tukar3I ne resa lgaaii| mAna lo ki usa Tukar3I ke dhAvaka kitanA hI teja daur3eM phira bhI pariNAmoM kI vizeSatA hai ki bhinna- samayavartI jIva ke pariNAmoM meM bhinnatA hI rhegii| isake viparIta adhaHpravRttakaraNa meM bhinna-bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM samAnatA pAyI jAtI hai| tathA ka samayavartI jIvoM meM jaise adhaHpravRttakaraNa meM samAnatA aura asamAnatA donoM hotI hai vaise hI apUrvakaraNa meM bhI hai| anivRttikaraNa- yahA~ eka samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM samAnatA pAI jAtI hai tathA uparami samayavartI jIvoM kI vizuddhi ananta guNI bar3hI huI rahatI hai| jaise pUrvokta udAharaNa meM eka Tukar3I eka sAtha daur3a lagAne ko tatpara huI to ve sabhI jIva eka sAtha anivRttikaraNa prApta kareMge unake prati samaya ke pariNAma samAna hoNge| jo dhAvaka eka samaya pIche daur3anA prArambha kie to ve Age vAle ke samAna nahIM ho pAeMge, isI taraha jo eka samaya bAda anivRttikaraNa ko prApta kie haiM, unake pariNAma anantaguNe hIna vizuddhi vAle hoMge aura Age vAle ke anantaguNa adhika vizuddhi vAle hoNge| isase spaSTa hai ki bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM asamAnatA hI hotI hai aura samAna samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAnatA hI hotI hai| jaise kisI mazIna meM tIna prakAra ke kaTara lage hoM aura Age-Age ke kaTara adhika-adhika paine hoM aisI hI sthiti ina tIna prakAra ke pariNAmoM kI jaannaa| he karmaviliptAtman ! ye anivRttikaraNa pariNAma hI bahuta tIkSNa painI dhAra ke samAna haiM jo karmoM kA ghAta karane meM samartha hote haiN| mokSagAmI jIva ko ina pariNAmoM ko kaI prasaMgoM meM alaga-alaga samaya para prApta karanA hotA hai| sarvaprathama to anAdi mithyAdRSTi jIva ina pariNAmoM ko taba prApta karatA hai jaba vaha upazama samyaktva ke abhimukha hotA hai| isI prathama upazama samyaktva ko prathamopazama samyaktva kahate haiN| prathama bAra samyagdarzana kA lAbha inhIM karaNa pariNAmoM se prApta hotA hai| dUsarI bAra ina pariNAmoM kI prApti anantAnubandhI kaSAya kI visaMyojanA ke samaya hotI haiN| ina pariNAmoM ke binA anantAnabandhI kaSAya kI sattA kA abhAva nahIM hotA hai| tIsarI bAra kSAyika samyagdarzana kI prApti ke samaya ina anivRttikaraNa pariNAmoM kI kRpA cAhie par3atI cauthI bAra dvitIyopazama samyagdarzana kI prApti ke samaya ina anivRttikaraNa pariNAmoM kA prasAda caahie| pAMcavI bAra cAritra mohanIya kA upazama karate samaya aura chaThavIM bAra cAritra mohanIya kA kSaya karate samaya ina pariNAmoM kI prApti hotI hai, tabhI yaha upalabdhiyA~ hotI haiN| saMsAra kI sthiti kA ghAta karane vAlA cauthA kAraNa kevalI samudghAta hai| arihanta kevalI hI isa pariNAma se nAma, gotra aura vedanIya karma kI sthiti Ayu karma ke barAbara kara lete haiN| kevalI bhagavAn kA vaha samudghAta Ayu kA antarmuhUrta kAla avaziSTa bacane para hotA hai| yaha samudghAta cAra prakAra kA hotA hai| daNDa, kapATa, pratara aura lokpuurnn| isa prakriyA meM kramaza: pahale to eka-eka samaya meM Atma pradezoM kA vistAra hotA hai phira pratyeka samaya meM saMkoca hotA huA AThaveM samaya meM zarIra meM AtmA ke pradeza praveza kara jAte haiN| jisa pravacana(Agama) meM ina cAra kAraNoM ko batAyA gayA hai, usa pravacana ko maiM bhakti se praNAma karatA huuN| usI pravacana kI mahimA aura kahate haiM jassa ya bhattivijutto samaNo kadA Na hodi eyggmnno|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ hi jhANaM viNNANaM taM pavayaNaM sayA paNamAmi // 5 // zrI jina ke pravacana meM DUbA jJAna usI kA samyagjJAna vahI zramaNa ekAgramanA hai pravacana bhakti-bhAva meM dhyAna / jJAna-dhyAna kA mukhya hetu hai zrI jinavANI kA nita pAna zramaNa banA para zAstra binA to dravya zramaNa vaha hai nAdAna // 5 // anvayArtha : [ jassa ya ] jisakI [ bhattivijutto ] bhakti ke binA [ samaNo ] zramaNa [ eyaggamaNo ] ekAgramanA [ kadA] kabhI [ Na hodi ] nahIM hotA hai [ Na hi jhANaM viNNANaM ] na hI dhyAna aura vijJAna hotA hai [ taM pavayaNaM ] usa pravacana ko [ sayA ] sadA [ paNamAmi ] praNAma karatA hU~ / bhAvArtha : pravacana kA mAhAtmya anivarNanIya hai / he priyAtman ! yaha pravacana zramaNa aura zrAvaka donoM ke lie bahuupakArI hai| isa pravacana, zAstra kI bhakti ke binA zramaNa kA mana kabhI ekAgra nahIM hotA hai, zrAvaka kI to bAta hI kyA? bhakti eka aisI cIja hai ki ajJAnI ke mana meM bhI yadi jinavANI ke prati bhakti A jAe to usakA mana ekAgra ho jAtA hai| bhakti pariNAmoM ko nirmala banAtI hai / bhakti kA phala bahuAyAmI hai / bhakti se zraddhA utpanna bhI hotI hai aura utpanna huI zraddhA dRr3ha bhI hotI hai| are samyagdRSTi jIva! samyagdRSTi jIva ke mana meM bhakti kI taraMgeM hiloreM letI rahatI haiN| yadi bhakti ke sAtha jJAna bhI ho to vaha bhakti atyanta vizuddha aura dRr3ha pariNAma utpanna karatI hai| kitanA adbhuta hai, kitanA sAhasa hai aura zraddhAna hai una munirAja kA jo eka pUrva koTi kI Ayu ke dhAraka haiN| unhoMne yadi 8 varSa antarmuhUrta meM dIkSA grahaNa kara lI to ekAnta meM mauna rahakara itanA dIrghakAla vyatIta kara lete haiM / jinavANI kI bhakti se vaha vijJAna kI ArAdhanA karate haiN| vijJAna kA artha hai viziSTa jJAna, jise bhedavijJAna kahate haiM / apanI AtmA se pRthak rUpa pariNati meM kiJcit bhI ekatva sthApita na ho jAe, isa sAvadhAnI se vaha Atma pariNati ke nikaTa rahate haiM / isI bheda vijJAna kI abhyasta dazA meM dhyAna lagatA hai| ekAgra pariNati zramaNa ke lie uttama dhana hai| ekAgra pariNati se hI zrAmaNya hai / ekAgra pariNati se hI vijJAna hai aura ekAgra pariNati kI pUrNatA kA nAma hI dhyAna hai| AcArya kundakunda deva isI ekAgratA pariNati para jora dete hue kahate haiM eyaggagado samaNo yattaM Nicchidassa atthesu / NicchittI Agamado Agama ceTThA tado jeTThA // arthAt zramaNa ekAgracitta hotA hai / vaha ekAgratA padArthoM kA nizcaya karane se AtI hai| yaha nizcayAtmaka pariNati Agama se AtI hai isalie Agama meM ceSTA karanA hI utkRSTa hai| he kundakundabhakta! jarA soco ki AcArya kundakunda deva svayaM preraNA de rahe haiM aura prerita kara rahe haiM ki
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama meM upayoga lagAe rho| Agama ko smjho| Agama se hI padArtha vyavasthA kA ucita nizcaya hotA hai| yaha padArtha kA nizcaya bhI kyoM karanA? isakA prayojana bhI batAyA hai ki ekAgratA isI nizcaya se aaegii| mana ekAgra hogA to dhyAna lgegaa| dhyAna se karmoM kA kSaya hotA hai| karma kSaya ke lie kAraNa- kArya vyavasthA hai| yaha vyavasthA Agama se zuru hotI hai| Agama meM ceSTA karane kA tAtparya hai svAdhyAya krnaa| yaha svAdhyAya mukhya rUpa se zramaNa ke lie kahA hai| yahA~ pravacanasAra meM zramaNa ko ekAgratA ke lie prerita kiyA hai| ekAgratA se zramaNapanA banA rahatA hai| caMcalatA se zramaNa ke bhAva vilIna ho jAte haiN| bhagavAn kundakunda ne svAdhyAya unake lie mukhya rUpa se kahA hai jo bAhya puruSArtha kara cuke haiN| jo sarvasva tyAgI haiM, unheM antaraMga puruSArtha karanA hI bacA rahatA hai| antaraMga puruSArtha meM bheda vijJAna, dhyAna kI ekAgratA Adi Ate haiN| isa svAdhyAya ke lie prerita karane kA prayojana dhyAna meM vilIna karanA thaa| parantu Aja svAdhyAya kA viparIta pariNamana dikha rahA hai| svAdhyAya zramaNoM kA mukhya tapa na rahakara zrAvakoM kA mukhya dharma ho rahA hai| vaha bhI una zrAvakoM kA jo jinendra pUjA ko heya batAkara svAdhyAya ko upAdeya batA rahe haiN| jinazAsana kA nAza karane vAlI aisI bAteM svAdhyAya ke phalasvarUpa sAmane A rahI haiN| zrAvaka bandho ! sadaiva dhyAna rakhanA, zrAvaka kA prathama kartavya devapUjA hai| usake bAda guru upAsanA hai phira svAdhyAya kA krama AtA hai| devapUjA ko chor3akara aura guru nindA karake yadi svAdhyAya karoge to yaha akrama se pravRtti hogI, usakA phala ulaTA hI milegaa| aura yaha ulaTApana dekhane meM bhI A rahA hai| svAdhyAya karane vAloM ne yaha sAra nikAlA hai ki pUjA to bandha kA kAraNa hai aura svAdhyAya nirjarA kA kAraNa hai| basa yahI phala kI viparItatA hai| isa akrama se ceSTA karane kA yaha phala dikha rahA hai ki svAdhyAya karake aisI viparIta bAteM jahA~ eka ora ho rahI haiM, vahIM dUsarI ora svAdhyAyI ekAgramanA hone kI bajAya kaSAyAviSTa, garu nindaka, saMyamavaMcita, pramAdI aura puruSArthahIna hote jA rahe haiN| svAdhyAya kA phala ekAgracitta hokara dhyAnI banakara karma kSaya karanA hai na ki pramAdI bnnaa| isa svAdhyAya ke pariNAma svarUpa aise aneka tathya sAmane A rahe haiM jo zrI jinendrabhagavAna ke anekAnta zAsana ke viparIta haiN| duniyA ke aneka dharmoM se yaha jinazAsana isIlie viziSTa hai ki isameM vastu ke aneka dharmoM kA syAdvAda paddhati se vivecana kiyA jAtA hai| jisa abhiprAya ko mAnane se pramAda, nirutsAha, puruSArthahInatA Ave vaha abhiprAya kabhI bhI jinazAsana meM mAnya nahIM hai| AcAryoM ne jinavANI meM yadi karma bandha ke mithyAtva Adi kAraNa batAye haiM to mokSa ke bhI samyagdarzana Adi ratnatraya rUpa kAraNoM kA varNana kiyA hai| tAtparya yaha hai ki kAraNakArya kI vyavasthA jinazAsana meM jitanI spaSTa aura saTIka hai, utanI kisI bhI darzana zAstra meM nahIM hai| saMsAra ho yA mokSa, karma bandha ho yA karma kSaya pratyeka kI sakAraNa, sahetuka vyavasthA hai| ulaTe svAdhyAya ke jo ulaTe pariNAma sAmane Aye haiM, unake bAre meM yahA~ kucha vicAra kiyA jAtA hai| samaya-samaya para unakA kathana kreNge| yahA~ para eka avadhAraNA para vicAra karanA hai ki kevalI bhagavAn ne jo-jo dekhA hai, vahI hogA, tumhAre karane se kucha nahIM hogaa| saba kucha kramabaddha pariNamana para AdhArita hai| isI se kramabaddha paryAya kA siddhAnta banA liyA aura vrata, saMyama, tapa ke mAhAtmya ko ajJAna kI kriyA siddha kara diyaa| pUre jinazAsana kI ulaTavAra kara dii| jora-zora se ziviroM ke
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhyama se ekAnta kA pracAra-prasAra khule Ama ho rahA hai| yaha haThAgraha itanA jyAdA bar3ha gayA ki vaha kahate haiM- 'koI bhI puruSArtha bhI yadi ho rahA hai to vaha bhI kevalajJAnI ne jaisA jAnA usI rUpa se ho rahA hai| bhagavAn ke jJAna ke binA hamArA pariNamana anyathA nahIM ho sakatA hai| sarvajJa deva ne tIna loka ke sabhI padArthoM kI trikAlavartI paryAyeM eka sAtha dekhI haiN| unake jJAna meM jo jhalakA vahI hogaa| vrata, saMyama dhAraNa karane se tuma usa pariNamana ko anyathA nahIM kara sakate ho| jaba mokSa honA hogA, tabhI hogaa| jaba jo paryAya nikalanA hogI, tabhI niklegii| vartamAna kA tumhArA puruSArtha ajJAnamaya hai, mithyA hai| pahale sarvajJa para vizvAsa karo, tabhI samyagdarzana hogaa| samyagdarzana ke binA isa jIva ne ananta bAra vrata, saMyama dhAraNa kiyA kintu saMsAra hI milA hai| mokSa ke rahasya ko smjho| yaha bahuta durlabha hai| samyagjJAna ke binA karma se mukti nhiiN| yaha rahasya samajhanA hI samyagjJAna hai|' svAdhyAyapremin ! kahIM tuma bhI bhaTaka to nahIM ge| tuma bhI soca rahe hoge ki isameM galata kyA hai? isameM kucha bAteM sahI laga rahI hoMgI, kucha galata bhI pratibhAsita ho rahI hoNgii| aisA honA svAbhAvika hai| usakA kAraNa bhI yaha hai ki anekAnta darzana kI avadhAraNA aura nyAya AdhArita vastu tattva kA nirNaya tumheM nahIM hai| dhyAna rakhanA! bAjAra meM koI bhI mAla pUrNata: azuddha koI nahIM beca sktaa| jaba bhI bikegA to zuddha vastu meM milakara hI bikegaa| isI prakAra mithyA, ekAnta abhiprAya bhI zuddha jinavANI se nikAlakara hI Apako dikhAyA jAyegA tAki Apako jinavANI para vizvAsa banA rhe| Aja jinavANI meM janavANI isa taraha mizrita hokara A rahI hai ki bholA-bhAlA AtmA milAvaTa ko samajha hI nahIM pAtA hai| yadi Apa kucha bhI par3he-likhe nahIM haiM to bhI nirAza na hoveM, vastu tattva kA nirNaya Apako hogaa| yadi Apa par3he-likhe haiM to zAstrIya uddharaNa aura udAharaNa dekara isa bAta ko smjheNge| donoM prakAra ke jijJAsuoM ko samAdhAna milegaa| dhairya dhAraNa karake jinavANI kA rasapAna kro| jo zAstra svAdhyAya nahIM kie haiM, jinhoMne jinadarzana kI gUr3hatA ko nahIM samajhA hai, ve bhI itanA to samajhate haiM ki jo abhiprAya hameM parAzrita banA de, AlasI banA de, guNoM se dUra kara de aura tapasvI kA nindaka banA de, vaha abhiprAya(eTITyUDa) kabhI bhI kisI kA hitakArI nahIM ho sakatA hai| jisa abhiprAya yA avadhAraNA kA antima pariNAma zUnya ho vaha abhiprAya kabhI bhI samIcIna nahIM ho sakatA hai| sarvaprathama eka kSaNa ke lie yadi hama mAna leM ki 'jo-jo vItarAga ne dekhI hai, vaisA hI hogaa|' to isa soca kA pariNAma kyA hogA? 1. hama parAzrita hoMge, kyoMki hama apanI icchAnusAra Atmahita nahIM kara sakate haiN| hamane sunA thA ki jaina darzana meM vastu svatantra hai, vaha apane pariNamana se pariNamana karatI hai| koI bhI brahmA, viSNu usa pariNamana ko na karA sakatA hai aura na usa pariNamana ko roka sakatA hai| jaina darzana meM IzvaravAda nahIM hai| nyAya granthoM meM Izvara kartRtvavAda kA khaNDana pUrvAcAryoM ne DaMke kI coTa para kiyA hai| jaina darzana ko par3hakara hameM sabase bar3I prasannatA isI bAta kI huI thI ki hamAre Upara kisI Izvara kI sattA nahIM cala rahI hai| merA AtmA svatantra hai| vaha kisI Izvara ke dvArA kabhI miTAyA nahIM jA sktaa| isIlie apanI AtmA kA hita hameM svayaM karanA hai| jaina darzana Izvara kartRtva ke Azrita rahanA kabhI nahIM sikhAtA hai| AcArya samantabhadra, AcArya akalaMka deva, AcArya vidyAnanda jaise mahAn darzanakAroM,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyavettAoM ke mAdhyama se jaba hamane AptamImAMsA, aSTazatI, aSTasahasrI, tattvArtha rAjavArtika, tattvArtha zokavArtika jaise granthoM kA adhyayana kiyA to hamane rAhata kI zvAsa lI ki ananta kAla se jaina darzana kI isI viziSTatA ko grahaNa na karane ke kAraNa hama saMsAra meM bhaTakate rahe haiN| AtmA svatantra hai aura apane pariNamana kA jimmedAra vaha svayaM hai| kisI adRzya zakti, kisI adRzya paramAtmA kI rahamatoM kA merA AtmA talabadAra nahIM hai| Izvara ko dara-kinAra karake svayaM Izvara banane kA puruSArtha eka mAtra jaina darzana sikhAtA hai| Izvara kA mahattva kina arthoM meM hai usa bAta ko yahA~ bIca meM lAnA abhI aprAsaMgika samajhatA huuN| Izvara ko jaina darzana mAnatA hai lekina parAdhInatA se nhiiN| AtmA Izvara ke parAzrita nahIM hai, balki AtmA Izvara ke upakAroM ko mAnatA hai| zAyada yaha bAta nahIM samajhane ke kAraNa hI kucha logoM ne jaina darzana ko nAstika darzana kahA hai| Aja hama isI AdhAra para punarvicAra kareM ki tamAma svAdhyAya karane ke bAda hama kauna sA sAra lekara duniyA ke sAmane aae| kevalajJAnI Izvara ke dekhane ke anusAra yadi hamArA pariNamana hai to hama phira se parAzrita ho ge| jisa Izvara kI parAdhInatA se bacakara hamane jaina siddhAntoM ko par3hA, sIkhA aura anta meM hama bhI kisI na kisI rUpa meM usa parAdhInatA ko phira svIkAra karane lage to kahanA hogA ki saMsAra gola hai| jahA~ se yAtrA zurU huI thI vahIM para ghUmakara phira A ge| mokSa kI rAha tumheM milakara bhI mila na skii| bAta vahI hai pahale Izvara ke kartRtvavAda se hama parAdhIna the, aba Izvara ke sarvajJavAda se hama parAdhIna ho ge| koI antara nahIM hai ina donoM avadhAraNAoM meN| pahale Izvara karatA thA aba ApakA sarvajJa Apako karA rahA hai| ajainoM meM Izvara karatA hai to jainoM meM Izvara kA jJAna kara rahA hai, bAta eka hI hai| AtmA kA kartRtvavAda hamane nahIM svIkArA to AtmA ke jJAna(kevalajJAna) kA kartRtva hama svIkArane para jora de rahe haiN| kula milAkara hama usI khAI meM girane kI punaH taiyArI kara rahe haiM jisa khAI se hameM nikalane kA saMbala milA thaa| 2. ekAnta mata kI pahacAna yaha hai ki jise mAna lene para vastu kI vyavasthA hI na bane aura zUnyatA upasthita ho jaae| vastu ko sarvathA nitya mAna lene para bhI zUnyatA A jAtI hai aura vastu ko sarvathA anitya mAna lene para bhI zUnyatA A jAtI hai| isIlie ekAntavAda mithyA hai yaha hameM antatogatvA zUnya meM paTaka detA hai| yaha nyAya paddhati kA sAra hai| isI ko AcArya samantabhadra deva ne isa prakAra kahA hai- 'vidherniSedhazca ca shuunydossaat|' hama vicAra kareM ki sarvajJa ke kevalajJAna ke Azrita ho jAne para hama svayaM nizcinta hoNge| hameM kisI bhI vrata, saMyama, tapa kA kaSTa uThAne kI jarUrata nahIM rhegii| duniyA se jaina dharma kA nAmonizAna bhI uTha jAegA kyoMki jaba saba kucha sarvajJa Azrita hai to alaga se jaina dharma yaha nAma bhI dene kI kyA jarUrata hai? sarvatra zUnyatA, zUnyatA A jaaegii| kyA jarUrata thI sarvajJa ko upadeza dene kI? isa duniyA meM AlasI aura makkAroM kI koI kamI nahIM hai| jaba jisakI kAla labdhi AegI, mokSa kI paryAya prakaTa ho jaaegii| kyA jarUrata thI AcArya kundakunda ko zAstra likhane kI, kyA jarUrata thI saMyama kI, dayA dharma kI bAta kahane kI, kyA jarUrata thI unheM samayasAra likhate samaya yaha kahane kI ki 'yadi U~ to chala grahaNa nahIM krnaa|' jisakA jo pariNamana hotA hai vaha to hogA hii| kyA AcArya kundakunda ke kahane mAtra se koI chala grahaNa karanA chor3a degA? kyA jarUrata hai muni aura zrAvakoM ko chaha Avazyaka kriyAoM meM lagAne kI? bhagavAn ne jisakA maraNa jaba dekhA hai taba hogA hI aisI sthiti meM kyA jarUrata thI viSa bhakSaNa se, durghaTanA se bacane kI? bandhuoM! yadi isa siddhAnta ko mAna liyA jAya to sarvatra zUnyatA chA jaaegii| durAcAra aura sadAcAra saba barAbara ho jaaeNge|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. jo loga isa siddhAnta para vizvAsa rakhate haiM, ve bhI jhUTha bolate haiN| yadi itanA hI vizvAsa tumheM sarvajJatA para hai to kyoM apane alaga se mandira, alaga se gar3ha banAe jA rahe haiN| kyoM logoM ko phusalA kara apanI samAja banAI jA rahI hai| kyoM garIboM ko, yA gaira samAja ko lAlaca dekara unako apane gar3ha meM milAyA jA rahA hai? isase siddha hotA hai ki aise logoM ko na sarvajJa para vizvAsa hai aura na sarvajJa ke kahe siddhAntoM para / yaha vicAra huA yukti se / Ao ! aba hama vicAra karate haiM zAstrIya paddhati se, Agama se / bhagavAn ke kevalajJAna meM samasta dravyoM ke guNa aura paryAya trikAlavartI yugapat spaSTa jhalakate haiM, isa viSaya meM hameM tanika bhI sandeha nahIM karanA hai / kevalajJAna kA yahI svarUpa hai / sarvajJadazA nyAya siddha hai / phira bhI bhagavAn ne yaha nahIM kahA hai ki tumheM hamane jAnA hai yA dekhA hai ataH tumhArA pariNamana hamAre adhIna hai| vastu kA pariNamana jaisA hamAre jJAna meM hai vaisA hI hogA, tumako puruSArtha karane kI jarUrata nahIM hai / yA tumhArA kiyA huA puruSArtha bhI aisA hI hogA jaisA hama dekha rahe haiM / bhagavAn ne kevalajJAna se jo dekhA, jaisA dekhA vaha saba hameM svIkArya hai / bhagavAn ne apanI divyadhvani meM kahIM bhI aisA nahIM kahA ki vastu kA pariNamana, kArya kI siddhi hamAre adhIna hai| aisI sthiti meM hama usa bAre meM kyoM soceM jise socanA hamAre jJAna se pare hai| bhagavAn ne kyA dekhA, kyA jAnA? isase hameM matalaba hI nahIM hai / bhagavAn ke dekhane, jAnane se hamArA koI prayojana siddha nahIM hogaa| hameM to isa bAta se matalaba hai ki bhagavAn ne kyA kahA? hameM kyA AjJA dI? vizva kI vyavasthA ke kyA kAraNa batAe ? satya bhagavAn ke kahane mAtra se bhI aise bhagavAn para hama kabhI vizvAsa nahIM kareMge jo kahate hoM ki maiMne kahA so bAkI saba asatya hai / eka to bhagavAn aisA kaha nahIM sakate kyoMki isa prakAra kathana karane se Apa sarvajJa bhagavAn aura anya bhagavAn meM kyA antara rahA? dUsarI bAta anyatra kahA jAtA hai, he prANin tuma merI zaraNa meM aao| merI zaraNa chor3akara tumhArA upakAraka koI nahIM? maiM hI sarvajJa huuN| aura idhara Apake sarvajJa bhagavAn bhI kaheM ki jo maiMne dekhA vahI hogaa| mere binA isa vizva kA koI kArya nahIM hogaa| aisI sthiti meM Apa sarvajJa bhagavAn aura anyatra vidyamAna Izvara kA upadeza eka samAna ho gayA / vizva para apanI sattA kAyama rakhane vAle donoM bhagavAn ke upadezoM meM kucha antara nahIM hai| hameM aise kisI bhagavAn kI jarUrata nahIM hai jo merI AtmA para aura vizva para apanA adhika jatAtA ho / jainadarzana vijJAtman! hama ve loga nahIM haiM jo kisI kI, kucha bhI bAtoM para vizvAsa kara leN| bhagavAn para hama vizvAsa unakI vANI se kreNge| unake kahe vacanoM ko nyAya kI kasauTI para kseNge| jaba ve vacana nirdoSa aura yuktiyukta siddha hoMge tabhI hameM mAnya hoMge aura una vacanoM ko kahane vAlA vaktA mAnya hogaa| yadi AcArya kundakunda aura AcArya amRtacandra jI ke granthoM ko par3hakara tumhArI buddhi bhramita ho gaI ho to aba AcArya samantabhadra aura AcArya akalaMka deva ke granthoM kA adhyayana karo / jo apane ko sarvajJa kahe aura kahe ki jo maiMne apane jJAna meM dekhA hai vahI ghaTita hogA, vizva kI vyavasthA kA aura koI hetu nahIM hai, to kAna kholakara suna lo ! hameM na aise sarvajJa kI jarUrata hai aura na usa sarvajJa ke kahe
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama kii| kAraNa yaha ki donoM hI mithyA haiN| yaha kahane kA sAhasa Apako AcArya samantabhadra jaise udbhaTa dArzanika vidvAnoM ke grantha par3hane se hI A sakegA, aura kahIM se nahIM / bhagavAn sarvajJa kI parIkSA karane kA sAhasa mAtra unhIM eka AcArya meM thaa| unhIM eka AcArya kA spaSTa udghoSa hai ki bhagavAn Apa sarvajJa haiM, nirdoSa haiM kyoMki Apake vacana yukti aura zAstra ke aviruddha haiN| yathA 'sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk' AptamImAMsA kI yaha paMkti hamAre mana meM eka bahuta bar3A sAhasa bhara detI hai| chaha dravyoM se bhare isa vizva kI vyavasthA na kisI Izvara se cala rahI hai aura na kisI Izvara kI sarvajJatA se / vizva kI vyavasthA cala rahI hai upAdAna aura nimitta kAraNoM kI samaSTi se / isI ko antaraMga aura bahiraMga kAraNa kahate haiM / jisameM kArya ghaTita ho vaha upAdAna kAraNa aura jo usa kArya meM sahAyaka ho vaha nimitta kAraNa hai / nimitta kAraNa kabhI bhI kArya rUpa pariNata nahIM hotA hai kintu kArya ko pUrNa karane meM sahAyaka hotA hai| AcArya samantabhadra deva ne kArya saMpAdana kI yahI vidhi batAI hai| saMsAra bhI upAdAna aura nimitta ke saMyoga se cala rahA hai aura mokSa bhI upAdAna aura nimitta ke saMyoga se hI hogaa| saMsAra ke lie nimitta kAraNa alaga hai aura mokSa ke lie nimitta kAraNabhUta alaga haiN| svayaMbhU stotra meM likhA hai ki bAhyetaropAdhisamagrateyaM kAryeSu te dravyagataH svabhAvaH / naivAnyathA mokSavidhizca puMsAM tenA'bhivandyastvamRSirbudhAnAm // arthAt he vAsupUjya bhagavan! Apake mata meM kArya sampAdita hone meM yaha bAhya upAdhi (kAraNa) aura antaraGga upAdhi kI samagratA hI saba kucha hai / dravyagata yaha svabhAva hI hai / AtmAoM ko mokSa kI vidhi anya prakAra se nahIM hai isalie gaNadhara Adi budhajanoM se vandanIya Apa RSi haiN| kAraNa-kArya kI yaha vyavasthA kArya ko utpanna karatI hai / bhagavAn ke jJAna meM dikhane se koI kArya nahIM hotA hai kintu kArya hotA hai apane-apane upAdAna aura tadanurUpa nimittoM ke saMyogoM kI mukhyatA se / zuddha dravya hoM yA azuddha dravya kArya to isI prakAra se hotA hai| vItarAga sarvajJa bhagavAn ne kabhI bhI apanI divyadhvani se aisA nahIM kahA ki vizva kA pariNamana hamAre jJAna para AdhArita hai| jaisA maiM dekha rahA hU~ vaisA hI hogaa| kisI bhI Agama meM kinhIM bhI AcAryoM ne aisA nahIM likhA hai| sabhI AcAryoM ko uparyukta kAraNa-kArya kI vyavasthA hI svIkArya hai / pratyeka AcArya ne yahI vyavasthA mAnI hai| sAkSAt bhagavAn kI divyadhvani kA pAna karane vAle gaNadhara parameSThI bhI isI bAta ko kahe haiM aura tabhI unhoMne aMgapUrva meM jinavANI ko gUMthA hai| AtmA meM kevalajJAna utpanna hotA hai / sarvajJatA sabhI ko abAdhita siddha hai / pratyeka dravya kA trikAla pariNamana jJAna meM sAkSAt AtA hai, yaha saba hote hue bhI kArya kI utpatti upAdAna aura nimitta ke anusAra hI hogii|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaha dravya haiN| jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kaal| inameM jIva, pudgala ko chor3akara bAkI sabhI dravya ekAntataH zuddha haiN| pratyaya, nimitta, kAraNa eka hI bAta hai| 'sva pratyaya' kA artha hai dravya kI apanI nijI yogytaa| he bhavya ! pratyeka dravya utpAda, vyaya, dhrauvya rUpa hone se hI sat hai| pratyeka dravya meM yaha pariNamana prati samaya calatA rahatA hai| jo zuddha dravya haiM unakA pariNamana hamezA zuddha rUpa hI rahatA hai| dharma, adharma, AkAza aura kAla inameM kabhI bhI azuddha pariNamana na huA, na ho rahA aura na kabhI hogaa| ye zuddha dravya apanI hI upAdAna zakti se pariNamana karate rahate haiN| svapratyaya se svayaM vastu kA utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa pariNamana kaise hotA rahatA hai, usameM bhI kyA kAraNa hai? to AcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM isakA uttara diyA hai| - 'svanimittastAvadanantAnAmagurulaghuguNAnAmAgamaprAmANyAdabhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatitayA vRddhayA hAnyA ca pravartamAnAnAM svabhAvAdeteSAmutpAdo vyyshc|' sa.si. 5/7 arthAt svanimitta se jo utpAda, vyaya hotA hai vaha padArtha meM rahane vAle ananta agurulaghu guNoM ke kAraNa hotA hai| ye agurulaghu guNa Agama pramANa se hI jAne jA sakate haiN| ye guNa SaTsthAna meM patita vRddhi aura hAni se pravartana karate rahate haiN| isalie svabhAva se inakA utpAda, vyaya hotA rahatA hai| zuddha jIva aura zuddha pudgala(paramANu) kA pariNamana bhI isI prakAra hotA hai| azuddha dravya jIva aura pudgala do hI hote haiN| unakA yaha azuddha pariNamana vaibhAvika pariNamana kahalAtA hai| cU~ki agurulaghu guNa ke dvArA pariNamana to pratyeka dravya meM hotA hai cAhe vaha zuddha ho yA azuddha ho| isalie azuddha dravyoM meM bhI pratisamaya jo utpAda, vyaya dhrauvya rUpa sUkSma pariNamana hotA rahatA hai vaha svapratyaya se hotA hai| aura para padArtha ke nimitta se jo pariNamana hotA hai vaha para pratyaya se sthUla rUpa pariNamana hotA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki vastu meM pariNati sva para pratyaya ke kAraNa hotI hai| isa taraha azuddha vastu meM pariNamana sva pratyaya ke sAtha para pratyaya se bhI hotA hai isI ko sarvArthasiddhi meM isa prakAra kahA hai- 'dvividhaH utpAdaH svanimittaH prprtyyshc|' isa taraha hama dekhate haiM ki svapratyaya dravya kI nijI yogyatA hai| isI yogyatA ko upAdAna kAraNa kahate haiN| yaha upAdAna kAraNa pratyeka dravya meM svapratyaya se maujUda hai| isakA kAraNa hai ki pratyeka dravya meM cAhe ve zuddha hoM yA azuddha, ve dravya agurulaghu guNa ke dvArA svayaM pariNamana karane kI yogyatA rakhate haiN| para pratyaya meM 'ca' zabda se svapratyaya bhI jor3akara calanA kyoMki kevala para pratyaya se koI bhI pariNamana nahIM hotA hai yadi vastu meM pariNamana kI svayaM yogyatA na ho| isalie pratyeka pariNamana 'sva-para pratyaya' se hotA hai, yaha jaannaa| AcArya akalaMka deva ne isI para pratyaya ko bAhya pratyaya kahA hai| yaha bAhya pratyaya dravya, kSetra, kAla, bhAva ke lakSaNa vAlA hai| 'dravyakSetrakAlabhAvalakSaNo bAhyaH pratyayaH -' rAja. vA. 5-2 are pAThakoM! Daro mata / smjho| yaha isalie batAyA jA rahA hai ki AcAryoM ke siddhAnta meM kahIM bhI matabheda nahIM hai| jisa taraha AcArya samantabhadra jI kahate haiM ki koI bhI kArya bAhya aura antaraGga kAraNoM kI samagratA se hotA hai usI prakAra AcArya, pUjyapAda, AcArya akalaMka deva, AcArya umAsvAmI Adi bhI tattvArtha sUtra aura usakI TIkAoM meM kahate haiN| bAta eka hI hai| svapratyaya kA artha hai antaraGga kaarnn| isI ko upAdAna kAraNa kahate haiN|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ para pratyaya kA artha hai bAhya kaarnn| isI ko nimitta kahate haiN| kahane kA tAtparya yaha hai ki kisI bhI kArya ke lie upAdAna, nimitta yA svapara pratyaya hI Avazyaka aMga yA ghaTaka batAye haiN| bAhya pratyaya jo ki sahakArI kAraNa hai isameM dravya, kSetra, kAla, bhAva ye cAra hI kAraNa lie jAte haiN| kisI bhI kArya kA utpAda isI siddhAnta se hotA hai aura koI sarvajJa jJAna kI parAzritatA nahIM batAI gaI hai| svayaM sarvajJa deva ne utpAda, vyaya, dhrauvya rUpa vastu kahI hai aura usa pariNamana meM nimitta kAraNoM ko bhI svIkArA hai| dekho ! tattvArtha sUtra meM pratyeka dravya ke upakAra kA varNana kiyA hai| vaha upakAra vastuta: nimitta kAraNoM ko batAne ke lie hai| ina kAraNoM meM jIva dravya ke lie kahA hai ki 'parasparopagraho jIvAnAm' arthAt jIva dravya kA paraspara meM upakAra hai| kevalI bhagavantoM kA yaha mahAn upakAra hai jo hameM vastu tattva kA yaha sUkSma jJAna apanI divya dhvani se diyA hai| usake bAda gaNadhara parameSThI, AcArya, upAdhyAya, sAdhu parameSThI kI paramparA kA hamAre Upara mahAn upakAra hai| yaha upakAra bhI bAhya nimitta ke rUpa meM hai| isameM kahIM bhI parAzritatA nahIM hai| priyabandho! jaina darzana kI sabase bar3I vizeSatA hai ki svatantra Atma dravya kI anubhUti karo aura anubhUti ko chor3akara jaba vyavahAra meM pravRtti karo aura to una upakArI ke upakAra kA bhI smaraNa kro| isa taraha nizcaya aura vyavahAra ko apanAte hue pUrNataH svatantra AtmA bana jaao| jaba hama yaha kahate haiM ki hamArA pariNamana sarvajJa jJAna ke Azrita hai to hama parAdhIna ho jAte haiN| isI taraha jaba kramabaddha paryAya kI bAta karate haiM aura isa siddhAnta ko mAnyatA dete haiM to hama parAdhIna ho jaaeNge| hamArI sabhI paryAyeM jaba krama se baMdhI haiM to hameM aba kucha bhI karane kI guMjAiza hI nahIM rhii| dravya baMdha gyaa| svatantra AtmA kI bAta kaise kI jA sakegI? isalie bhavyAtman ! kinhIM asaMyamI kI bAtoM ko isa jinavANI meM milAkara isa zuddhavANI ko azuddha banAne kA akSamya aparAdha mata kro| bAra-bAra tattva kA cintana, manana kro| haThAgraha chor3anA hI mithyAtva ko tor3anA hai| bhUta, bhaviSya aura vartamAna kI ye paryAyeM kevalajJAna meM mAtra jAnane meM AtI haiN| jJapti(arthAt jAnanA) kI apekSA se bhagavAn sarvajJa traikAlika paryAyoM ko jAna rahe haiN| isameM koI Apatti kI bAta nahIM hai kintu utpatti kI apekSA se bhagavAn ne yaha nahIM kahA ki ina paryAyoM kI utpatti hamAre jJAna ke anusAra hI hogii| utpatti kA siddhAnta to kArya-kAraNa bhAva para AdhArita hai| he Atman ! unhIM tathyoM ko svIkAra karo jo pUrvAcAryoM ne kahe haiN| eka jhUTha ko siddha karane ke lie aneka jhUTha batAne par3ate haiN| eka jhUTha ko sAbita karane meM aneka jhUThoM kA sahArA liyA jAtA hai| ThIka vaise hI jaise vrata, tapa, saMyama ko jhUThA siddha karane ke lie sarvajJa jJAna kA sahArA liyaa| jaise koI kisI choTI sI bAta ko kaSAya vaza bahuta bar3A banA detA hai vaise hI kramabaddha paryAya bhI bahuta bar3I bana gaI hai| paryAya to eka samaya kI hotI hai, kSaNika hotI hai para kaSAya ke kAraNa bahuta samaya taka baddha rahatI hai| kramabaddha paryAya ko mAnane se kramabaddha kaSAya kama ho jAtI to AtmA meM zuddha paryAya kI Aya ho jaatii| he karuNApAtra ! samUce Agama meM jisa zabda kA kahIM ullekha nahIM hai usakA itanA prcaar| pUrvAcAryoM ne jisa
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahasya ko kahIM udghATita nahIM kiyA vaha pacAsa, sATha varSa se eka rahasya ho gayA ! samajha nahIM AtA ki koI kalkI ho gayA yA kalikAla kA eka nayA doSa ho gayA! pUjA, vidhAna chor3akara kramabaddhaparyAya kA vidhAna raca gayA! yaha kAma koI zramaNa kabhI nahIM kara sktaa| jo zramaNa roja pratikramaNa karatA hai, vaha to kadApi nahIM kara sktaa| kyoMki use mAlUma hai ki 'acchA kAridaM, micchA melidN|' arthAt svecchA se kucha milA denA yA mithyA tathya milAkara kahanA ye jJAna ke doSa haiN| ye jJAna kI AsAdanA karane vAle doSa haiN| jinavANI ke eka akSara ko anyathA par3hanA, kucha kA kucha milAkara par3hanA bhI jise doSa dikhatA ho vaha zramaNa kabhI bhI isa kArya kI anumodanA nahIM kara sktaa| Azcarya! ghora Azcarya! jo rahasya kisI nirgrantha ne, dayAmUrti ne nahIM kahA use eka sagrantha aura nirdayI, asaMyamI batA gyaa| eka nayA pantha bana gyaa| yaha vAkya to samUce Agama meM nahIM hai kintu yaha khatA banI kaise? to suno| eka vAkya, mAtra eka vAkya samUce Agama, siddhAnta aura adhyAtma granthoM meM asaMyamiyoM ne ddhuuNddhaa| vaha vAkya AcArya amRtacandra jI kI samayasAra para likhI AtmakhyAti TIkA kA hai| par3ho 'jIvo hi tAvat kra maniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno jIva eva nAjIvaH, evamajIvo'pi kramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno'jIva eva na jiivH|' yahA~ jo 'kramaniyamita' zabda AyA hai basa isI eka zabda ko khujalA-khujalA kara itanI bar3I khatA banA dI ki isakI pIr3A banAne vAle ko nahIM hai kintu usa khatA kA duSpariNAma, duranta dekhane vAle ko avazya hotI hai| isakA artha kiyA gayA-krama yAni kramazaH tathA niyamita yAni nizcita / arthAt jisa samaya jo paryAya Ane vAlI hai, vahI AegI, usameM koI parivartana nahIM ho sktaa| vicAra karo bhavyAtman ! kyA isa zabda kA yahI artha hai| yadi yahI artha ho to bhI nahIM mAnanA kyoMki hamane pahale bhI cetAyA hai ki jisakA pariNAma anta meM ahitakara ho jisakA phala puruSArtha kA niSedha aura bhAgyavAda kI puSTi ho, vaha kabhI sahI artha nahIM ho sktaa| eka bahuta bar3I hiMsA taba huI thI jaba ahiMsA para AghAta huA thaa| ajairyaSTavyam' arthAt aja yAni bakarA kahakara artha kiyA gyaa| aura usa samaya ke vasu rAjA ne kahA yahI artha sahI hai kyoMki zabdakoza meM aja mAne bakarA likhA hai| dUsarA artha batAne vAle nArada kahatA rahA rAjan ! yaha artha ThIka nahIM hai| aja kA artha yahA~ nahIM ugale vAlA dhAnya' lenaa| lekina parvata ke moha meM rAjA vasu ne vahI artha kiyA aura usI kA samarthana kiyA jo parvata ne kahA thaa| usa moha kA kAraNa eka bAI(parvata kI mA~) bhI thI aura dekhate-dekhate rAjA vasu naraka calA gyaa| yaha to kevalI bhagavAn ne dekhA ki rAjA vasu naraka meM gayA so batA diyA kintu vartamAna meM koI sarvajJa nahIM hai| hA~! nirNaya karane kI bAta Aye to aise rAjA vasu jarUra mila jaaeNge| usa caturtha kAla meM 'ahiMsA' ke siddhAnta para yaha jabaradasta kuThArAghAta thaa| pariNAma Aja taka dikha rahA hai ahiMsA se jyAdA hiMsA kA tANDava dikha rahA hai| ThIka usI taraha isa paMcama kAla meM 'anekAnta' ke siddhAnta para kuThArAghAta huA aura usakA pariNAma bhI Aja dikha rahA hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ samUce samayasAra meM yaha rahasya udghATita nahIM ho paayaa| AcArya kundakunda kI koI bAta aisI nahIM milI jisase isa asatya ko samarthana milatA to khojA gayA una AcArya amRtacandra jI ko jinakI zailI meM nizcaya kI pradhAnatA rahatI hai| pUre samayasAra kI TIkA meM yaha vAkya nahIM milaa| milA to mAtra anta ke sarvavizuddha jJAnAdhikAra meN| vaha bhI isa artha meM nahIM hai, jisa artha meM use batAyA gyaa| Atman ! AcArya amRtacandra jI ne bhI nimitta-naimittika bhAvoM kI yathA samaya svIkAratA kI hai| dravya, guNa, paryAya kA siddhAnta vaha kucha alaga se nahIM kaha sakate haiN| tattvArtha sUtra ke Upara unhoMne tattvArtha sAra nAma kA grantha racA hai| sabhI AcAryoM ne paryAyoM ko kramabhAvi kahA hai| paryAya krama se utpanna hotI hai| eka ke bAda eka paryAya utpanna hotI rahatI hai| jaise samudra meM lahara ke bAda lahara utpanna hokara naSTa ho jAtI hai| paryAya eka sAtha bahuta se guNoM kI to utpanna hotI hai kintu pratyeka guNa kI paryAya krama se hI utpanna hotI haiN| eka sAtha sabhI paryAyeM eka samaya meM utpanna ho jAe~gI to dravya kA pariNamana hI bhaviSya meM nahIM ho pAegA jisase dravya ke abhAva kA prasaMga A jaaegaa| AcAryoM ne eka svara meM kahA hai ki 'kramabhAvinaH paryAyAH' arthAt paryAya krama se utpanna hotI haiN| basa yahI abhiprAya AcAra amRtacandra jI kA isa kramaniyamitAtmapariNAmaiH' kI paMkti meM haiN| arthAt krama se nizcita / bAta ko samajhane meM antara hai| usakA artha apane-apane abhiprAya se lagAne ke DhaMga meM antara hai| AcArya kA koI durabhiprAya nahIM hai| durabhiprAya mAtra vaktA kA, pAThaka kA hotA hai| bho bandho! Apa bhI kaha rahe ho paryAya krama se nizcita hai aura hama bhI kaha rahe haiM ki paryAya krama se nizcita hai| jaba bAta eka hI hai to antara kahA~? antara hai apane-apane abhiprAya meN| Apa apanI kaSAya kI puSTi ke lie nayA artha nikAlanA cAha rahe ho aura hama parvAcAryoM kI dRSTi anusAra Agama kathita artha kaha rahe haiN| paryAya krama se nizcita hai, isakA artha hai ki paryAya krama se hI hotI hai, yaha bAta nizcita hai| paryAya kA krama se honA nizcita hai, aise krama se nizcita hue apane pariNAmoM se utpanna hone vAlA jIva, jIva hI hai, ajIva nahIM hai| isakA artha yaha nahIM hai ki usa paryAya kI jAti bhI nizcita ho gii| arthAt isa paryAya ke bAda yahI paryAya utpanna hogI yaha pratibaddhatA nahIM hai| jaise kisI TaiMka meM hamane pAnI bhara diyA aura usako nikAlane ke lie eka TauMTI bhI lagA dii| TauMTI aisI lagAI jisase eka-eka bUMda nikle| to yaha nizcita ho gayA ki isameM meM se eka-eka bUMda hI pAnI kI niklegii| na ki yaha nizcita ho gayA ki isase pAnI kI sapheda bUMda hI niklegii| hama jaisA raMga usa TaiMka meM DAleMge usa pAnI kI paryAya usI raMga kI ho jaaegii| pahale jala kI bUMda niklii| hamane usameM lAla raMga DAla diyA aba lAla raMga kI bUMda niklegii| phira hamane kAlA raMga DAla diyA, aba kAle raMga kI bUMda niklegii| isa taraha paryAya kA parivartana aneka saMyogoM ke Upara nirbhara karatA hai| hama garma pAnI kara deMge to garma pAnI kI bUMda niklegii| hama aisA dravya, kSetra, kAla nirmita kara deM ki pAnI kI pariNati ThaNDI ho jAya to ThaNDe pAnI kI bUMda niklegii| isa taraha eka bUMda kI paryAya dravya, kSetra, kAla ke saMyogoM se parivartita hotI hai| isa pariNamana kI koI nizcitatA nahIM hai|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ isIlie karuNAvanta AcArya parameSThI kahate haiM thor3A sA karma siddhAnta bhI pddh'o| adhyAtma siddhAnta nahIM hai / adhyAtma to AtmA ke nikaTa pahu~cAne vAlI eka bhAvanA hai| agara karma kI prakriyA ko samajhoge to karmoM meM apane Atma pariNAmoM se, apane puruSArtha se utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa Adi prakriyA hotI hai, isa bAta ko svIkAra kara skoge| T he jainabandho! sampUrNa vizva ke darzana aura jainadarzana meM eka mAtra viziSTatA hai to karma siddhAnta kI / karma siddhAnta kA itanA vyavasthita, sUkSma aura prAmANika varNana kisI bhI darzana kI soca se pare hai| karma siddhAnta meM karmoM ke bandha aura mokSa kI prakriyA savistAra varNita hai| baMdha aura mokSa ke siddhAntoM meM jIva ke pariNAma aura karma ke svabhAva kA varNana hai| karma kabhI itanA balavAna aura anubhAga zakti lie rahatA hai ki jIva kA puruSArtha bhI kvacit kadAcit niSphala rahatA hai| phira bhI lagAtAra jIva ke puruSArtha aura vizuddha pariNAmoM se una karmoM para bhI jaya pAI jAtI hai| jIvAtmA ke saMkleza aura vizuddhi se karma prakriyA meM antara kaise AtA hai yaha karma siddhAnta ko par3hakara hI samajhA jA sakatA hai| isa baMdha, mokSa kI prakriyA meM kahIM bhI sarvajJa jJAna ke parAdhIna hone kI bAta nahIM AtI hai| karma baMdha, karma kA phala aura karma se mukti, karmoM kI ina vividha avasthAoM meM kevalI kA jJAna na bAdhaka hai aura na sAdhaka hai| isalie he bhavyAtman ! tuma apanI AtmA ke pariNAmoM kI saMbhAla aura karma baMdha kI prakriyA para vizvAsa karake Age bar3ho, maMjila tumhArA iMtajAra kara rahI hai| Age isI pravacana kI aura vizeSatA kahate haiM ko appA paramappA kiMca bhavabhogasarIrasabbhAvaM / sammaM jo hi payAsai taM pavayaNaM sayA paNamAmi // 6 // Atama kA svarUpa kaisA hai, kaisA hai paramAtama rUpa caturgati meM dukha sukha kitanA kyA sukha banA mahI kA bhUpa / kyA zarIra hai, kyA svabhAva hai, bhoga sukhoM meM dukha kA mUla zrI jinavANI prakaTa dikhAtI ziva sukha kA bhI samyak kUla // 6 // anvayArtha : [ ko ] kauna [ appA ] AtmA [ paramappA ] paramAtmA hai [ bhavabhogasarIrasabbhAvaM ] bhava, bhoga aura zarIra kA svabhAva [ kiMca ] kyA hai [ jo ] jo [ sammaM hi ] samIcIna rUpa se [ payAsai ] prakAzita karatA hai [ taM ] usa [ pavayaNaM ] pravacana ko [ sayA ] sadA [ paNamAmi ] praNAma karatA hU~ / bhAvArtha : he jinapathAnugAmin ! kauna AtmA paramAtmA hai, isa bAta kA sahI jJAna bhI durlabha hai| duniyA meM logoM ne paramAtmA ke viSaya meM kaisI-kaisI parikalpanA kara rakhI hai| sabhI paramAtmA ko isa duniyA ko calAne vAlA eka mahAn DrAivara mAnate haiN| sabhI mAnate haiM ki Izvara kI kRpA ke binA pattA bhI nahIM hilatA hai / Izvara sarvatra vidyamAna hai| paramAtmA ke viSaya meM diGmUr3ha bane vizva ke loga usa paramAtmA kA sahI paricaya nahIM rakhate haiM / Izvara, khudA,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ allAha, buddha Adi paramAtmA ko apanI-apanI kauma kA hI mAna liyA hai| koI nirguNa paramAtmA mAnatA hai, koI sarvavyApI paramAtmA mAnatA hai| isa paramAtmA kA sahI-sahI nizcaya hone para hI bhrAnti dUra hokara kalyANa kA mArga prazasta hotA hai| jainadarzana meM eka paramAtmA kI svIkAratA nahIM hai| sarvajJa kathita pravacanoM se hameM samyagjJAna hotA hai aura usa jJAna se paramAtmA kA sahI svarUpa sAmane AtA hai| paramAtmA arthAt parama, utkRSTa aatmaa| tIrthaMkara eka kSetra meM apane samaya meM eka hI hote haiN| vaha tIrthaMkara arihaMta paramAtmA ke rUpa meM jaba taka vicaraNa karate haiM taba taka upadeza, vihAra ke mAdhyama se bhavya jIvoM ko pravacana sunAkara aura darzana dekara kRtArtha karate haiN| apanI AyU pUrNa ho jAne para zarIra chor3akara vahI arihaMta paramAtmA siddha paramAtmA bana jAte haiN| siddha avasthA meM unakA AtmA mAtra hI rahatA hai isa taraha paramAtmA ke do bheda haiM arihaMta paramAtmA aura siddha prmaatmaa| arihaMta paramAtmAoM meM kucha antara hotA hai| vaha antara bhI zarIra aura karma kI apekSA hotA hai| AtmA ke ananta catuSTaya kI apekSA koI antara nahIM hotA hai| kevalajJAna kI apekSA sabhI samAna haiN| sabhI sarvajJa haiN| aise kevalI bhagavAn yA arihaMta paramAtmA sAta prakAra ke haiN| 1.tIrthaMkara kevalI- jo tIrthaMkarapane ke sAtha-sAtha arihaMta dazA ko dhAraNa karate haiM, vaha tIrthaMkara kevalI haiN| tIrthaMkara eka viziSTa pada hai| eka aisA pada jo sarvotkRSTa hai| ina tIrthaMkara kA hI bharata Adi kSetroM meM tIrtha pravartana calatA hai| dharma tIrtha ko Age bar3hAne vAle aura jinavANI se pravacana pradAna karane vAle yaha tIrthaMkara kevalI hote haiN| nAma karma kA eka vizeSa bheda tIrthaMkara nAma karma hai| isa karma kA jo baMdha karate haiM unheM hI arihaMta avasthA ke sAtha isakA vizeSa phala prApta hotA hai| arihaMta dazA meM samavazaraNa kI adbhuta racanA honA isa tIrthaMkara nAma karma ke udaya se hotA hai| 2.sAmAnya kevalI- jo kevalajJAnI haiM arthAt arihanta avasthA ko prApta haiM kintu tIrthaMkara nAma karma kA udaya nahIM hai, una sarvajJa AtmAoM ko sAmAnya kevalI kahate haiN| ye AtmAe~ kevalajJAna prApta karake vihAra karatI haiM, upadeza detI haiM kintu inake nAma kA tIrtha nahIM calatA hai| ye AtmAe~ bhI gandhakuTI para siMhAsana meM virAjamAna hotI haiN| inake kevalajJAna kI pUjA karane ke lie deva loga Ate haiN| kintu jaisA samavasaraNa Adi kA vaibhava tIrthaMkara bhagavantoM kA hotA hai vaisA inakI gandhakuTI mAtra kA nahIM hotA hai| sAmAnya kevalI bhagavAn ke siMhAsana Adi kucha hI prAtihArya hote haiM kintu tIrthaMkara kevalI ke aSTa prAtihArya niyama se hote haiN| jaise AdinAtha bhagavAn to tIrthaMkara kevalI haiM kintu bAhubalI bhagavAn aura bAda meM rAjya tyAga kara bharata bhagavAn bhI kevalajJAnI hue to bAhubalI aura bharata bhagavAn sAmAnya kevalI hue| eka tIrthaMkara ke samakSa sAmAnya kevalI bhI bahuta se upasthita rahate haiN| 3. mUka kevalI- yaha kevalI bhagavAn arihanta avasthA ko prApta karake kabhI upadeza nahIM dete haiN| inheM mUka kevalI kahA jAtA hai| upadeza nahIM dene kA koI kAraNa zAstroM meM nahIM milatA hai| 4. upasarga kevalI- jo muni avasthA meM upasarga sahanakara kevalajJAna prApta karate haiM unheM upasarga kevalI kahate haiN|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha upasarga tIrthaMkara aura sAmAnya AtmA donoM para hote haiN| bhagavAna pArzvanAtha tIrthaMkara upasarga kevalI haiN| dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa munirAja sAmAnya upasarga kevalI hue haiN| 5. antaHkRta kevalI- jo muni avasthA meM aisA dAruNa upasarga sahanakara kevalajJAnI hote haiM ki unakA zarIra usa upasarga se prAyaH chinna-bhinna ho jAtA hai aura jo antarmuhUrta meM hI mokSa prApta kara jAte haiM una AtmAoM ko anta:kRta kevalI kahate haiN| jaise yudhiSThara Adi tIna paannddv| 6.samudghAtagata kevalI- jo kevalajJAna prApta karake samudghAta karake mokSa jAte haiM unheM samudghAtagata kevalI kahate haiN| samudghAta eka aisI prakriyA hotI hai jisameM Atma pradeza zarIra se bAhara nikalate haiM aura AThaveM samaya meM zarIra meM praveza kara jAte haiN| Ayu karma ke barAbara anya karmoM kI sthiti ko karane ke lie kevalI bhagavAn samudghAta karate haiN| samudghAta karane kA sabhI arihantoM kA niyama nahIM hai| 7. anubaddha kevalI- jaba eka kevalI bhagavAn ko mokSa ho jAe to usI dina kisI munirAja ko kevalajJAna ho jAe, to vaha anubaddha kevalI kahalAte haiM kyoMki kevalI bhagavAn kI yaha paramparA TUTI nahIM hai| jaise gautama svAmI ke mokSa hone para sudharmA svAmI ko kevalajJAna huA aura sudharmA svAmI ke mokSa hone para jambU svAmI ko kevalajJAna huaa| ata: yaha tInoM anubaddha kevalI haiN| ye sabhI kevalI bhagavanta jaba deha tyAga karake siddha bhagavAn bana jAte haiM to vahA~ sabakA AtmA apane ananta guNoM ke eka samAna zobhatA hai| isa taraha AtmA kI hI arihanta aura siddha dazA meM pariNati hotI hai| koI bhI bhavya AtmA puruSArtha karake paramAtma tattva ko prApta karane ke lie svatantra hai| he anekAntavAdina ! vastu tattva anekAnta svarUpa hai| niyatatA aura aniyatatA bhI anekAnta dharma ke do pahalU haiN| sarvathA niyatapanA yA sarvathA aniyatapanA donoM hI ekAnta avadhAraNAe~ haiN| mokSa ko prApta karane vAle jIva bhI donoM hI taraha ke dekhane meM Ate haiN| aksara svAdhyAyI jana eka mAtra niyatapanA hI dRSTi meM rakhate haiN| nizcitavAda kA udAharaNa dete haiN| eka-do udAharaNa kA bAra-bAra kathana karake apane mata kI puSTi karate haiN| nizcitavAdatA meM marIci kA dRSTAnta sarvaprathama sunAte haiN| bhagavAn RSabhadeva ne apane jJAna meM dekhA thA ki vaha jIva antima tIrthaMkara banegA so bnaa| isalie kahate haiM jisa jIva ko tIrthaMkara bananA hai, vahI bnegaa| saba nizcita hai| he svAdhyAyarucika Atman ! ApakA yaha kahanA satya hai ki bhagavAna ne marIci ko antima tIrthaMkara ke rUpa meM dekhA so huaa| isa udAharaNa se niyatavAda ke rUpa meM jo dekhA so huaa| parantu isa eka udAharaNa se niyatavAda kA siddhAnta poSaNa karanA to ekAntavAda kA samarthana karanA hai| niyatavAda yA bhAgyavAda kA ekAnta dhAraNa karanA to jaina darzana se bAhara ho jAnA hai| mahAn dArzanika AcArya ne isa puruSArthavAda aura bhAgyavAda ke viSaya meM bhI syAdvAda paddhati apanAI hai| AcArya samantabhadra deva AptamImAMsA meM kahate haiM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svdaivtH| buddhi pUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM svpaurussaat|| 91 arthAt koI bhI iSTa yA aniSTa jaba buddhipUrvaka ghaTita hotA hai to apane puruSArtha se hotA hai aura jaba vahI iSTa yA aniSTa abuddhipUrvaka ghaTita hotA hai to apane bhAgya se ghaTita huA jaannaa| isalie Atman! mAtra udAharaNa se ekAnta dharma kI puSTi nahIM ho sakatI hai| tIrthaMkara jaise mahAn pada ko dhAraNa karane vAle jIva kathaMcit nizcita hote haiN| AgAmI bhava meM jinheM tIrthaMkara bananA hai unameM se bhI kucha jIvoM kA nizcitapanA zAstroM se jJAta hotA hai| jaise rAjA zreNika kA jIva jo naraka se nikalakara utsarpiNI kAla kA prathama tIrthaMkara mahApadma hogaa| tIrthakara jaise viziSTa padoM kA nizcita honA sambhava hai kintu sAmAnya se arihanta pada prApti ke lie aura mokSa jAne ke lie koI nizcitatA nahIM hai| dekho! anizcitatA ko dikhAne vAle bhI udAharaNa zAstroM meM milate haiN| unameM se eka dRSTAnta yahA~ dete haiN| uttara purANa meM likhA hai ki eka bAra rAjA zreNika bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM pahu~cakara hAtha jor3akara stuti karake gautama gaNadhara se pUche ki he prabho ! maiMne mArga meM eka tapasvI munirAja dekhe haiN| ve aisA dhyAna kara rahe haiM mAno unakA rUpa dhAraNa kara sAkSAt dhyAna hI virAjamAna ho| he nAtha! ve kauna haiM? unake viSaya meM jAnane kA mujhe bar3A kautuka ho rahA hai, so Apa kRpA kara khie| isa prakAra rAjA zreNika ke pUche jAne para zrI gaNadhara bhagavAn isa prakAra kahane lage isa bharata kSetra meM campA nagarI meM zvetavAhana rAjA rAjya karatA thaa| eka dina bhagavAn mahAvIra se dharma kA svarUpa samajhakara usakA citta vairAgya se bhara gyaa| jisase apane putra ko rAjya dekara unhoMne saMyama dhAraNa kara liyaa| bahuta dina taka muniyoM ke samUha ke sAtha vihAra karake akhaNDa saMyama ko dhAraNa karate hue ve munirAja hI yahA~ Akara virAjamAna hue haiN| yaha daza dharmoM se sadA prema rakhate haiM, isalie loga inheM 'dharmaruci' kahakara pukArate haiN| Aja yaha muni eka mahIne ke upavAsa ke bAda nagara meM bhikSA ke lie ge| vahA~ tIna manuSya milakara inake pAsa aae| unameM eka manuSya manuSyoM ke lakSaNa zAstra kA jAnakAra thaa| usane ina munirAja ko dekhakara kahA ki inake lakSaNa to sAmrAjya padavI ke kAraNa haiM parantu ye bhikSA ke lie bhaTakate phirate haiM, isalie zAstra meM jo kahA hai, vaha jhUThA mAlUma hotA hai| isake uttara meM dUsare manuSya ne kahA ki zAstra meM jo kahA hai, vaha jhUTha nahIM hai| ye sAmrAjya kA tyAga kara RSi ho gae haiN| kisI kAraNa se virakta hokara inhoMne apanA rAjya bhAra apane putra ko choTI umra meM hI de diyaa| tIsarA manuSya bolA ki 'inakA tapa pApa kA kAraNa hai, isase kyA lAbha? yaha bar3A durAtmA hai| isalie dayA chor3akara loka vyavahAra se anabhijJa asamartha bAlaka ko rAjyabhAra sauMpakara kevala apanA svArtha siddha karane ke lie yahA~ tapa karane ke lie AyA hai| mantrI Adi saba logoM ne usa bAlaka ko sA~kala se bAMdha rakkhA hai aura rAjya kA vibhAgakara pApI loga icchAnusAra svayaM usakA upabhoga karane lage haiN|' tIsare manuSya ke ukta vacana sunakara ina mani kA hRdaya sneha aura mAna se prerita ho uThA jisase ve bhojana kie binA hI nagara se lauTakara vana ke madhya meM vRkSa ke nIce A baiThe haiN| bAhya kAraNoM ke milane se unake anta:karaNa meM tIvra anubhAga vAle krodha kaSAya ke spardhakoM
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA udaya ho rahA hai| saMkleza rUpa pariNAmoM se unake tIna azubha lezyAoM kI vRddhi ho rahI hai| jo mantrI Adi pratikUla ho gae haiM unameM hiMsA Adi saba prakAra ke nigrahoM kA ciMtavana karate hue ve saMrakSaNAnanda nAmaka raudra dhyAna meM praviSTa ho rahe haiN| yadi aba Age antarmuhUrta taka unakI aisI hI sthiti rahI to ve naraka Ayu kA bandha karane ke yogya ho jaaeNge| isalie he zreNika! tU zIghra jAkara unheM samajhA de aura kaha de ki he sAdho ! zIghra hI yaha azubha dhyAna chor3o, krodha rUpI agni ko zAnta karo, moha ke jAla ko dUra karo, mokSa kA kAraNabhUta jo saMyama tumane chor3a rakhA hai use phira se grahaNa karo, yaha strI, putra tathA bhAI Adi kA sambandha amanojJa hai tathA saMsAra ko bar3hAne vAlA hai| ityAdi yuktipUrNa vacanoM se tU unakA sthitIkaraNa kr| tere upadeza se vaha punaH svarUpa meM sthita hokara zukla dhyAna rUpI agni ke dvArA ghAtiyA karma rUpI saghana aTavI ko bhasma kara deMge aura nava kevala labdhiyoM se dedIpyamAna zuddha svabhAva ke dhAraka ho jaaeNge| gaNadhara mahArAja ke vacana sunakara rAjA zreNika zIghra hI una muni ke pAsa gaye aura unake batAe hue mArga se unheM prasanna kara aaye| munirAja ne bhI kaSAya ke bhaya se utpanna hone vAlI zAnti se utpanna hone vAlI sAmagrI prApta kara dvitIya zukla dhyAna ke dvArA kevalajJAna utpanna kara liyaa| dekho! Atman ! isa kathA se kitane sAre niSkarSa nikalate haiN| gaNadhara parameSThI ne munirAja kI donoM prakAra kI pariNati kI sambhAvanA dikhAI / yadi kucha nizcita hI hotA to aise sambhAvita vAkya gaNadhara deva ke saMbhava nahIM haiN| unhoMne spaSTa kahA ki yadi antarmuhUrta taka una muni kI aisI hI sthiti rahI to ve narakAya kA bandha kara leNge| bhavyAtman ! vicAra karo, kahA~? narakAyu kA baMdha aura kahA~ kevalajJAna? kahA~ apAra saMsAra aura kahA~ ananta mokSa? yaha bhI vicAra karo ki niyatavAda kI sthiti meM sthitIkaraNa bhI kaise hogA? kauna kisa ko sambodhita karegA? kauna kisake pariNAmoM kI saMbhAla karegA? samyagdarzana ke ATha aMgoM meM vAtsalya, upagRhana, sthitikaraNa kA koI upayoga nahIM rhegaa| he mokSapathagAmin ! aura vicAra karo ki jaba kisI sAdhaka kI sallekhanA hotI hai to usakI sevA ke lie aDatAlIsa munirAja laga jAte haiN| samAdhipUrvaka maraNa karane se hI AtmA kA ananta saMsAra sUkha jAtA hai| AcArya parameSThI kA bahuta bar3A uttarAdAyitva pUrNa hotA hai| sallekhanA ke samaya usa sAdhaka ke pariNAmoM ko sNbhaalo| usake bhItara se zalya, nidAna aura chala ke bhAva jaise ho sake taise dUra kro| kitanA bar3A upakrama hai| AcArya kundakunda deva ne to isa samAdhivrata ko zrAvaka ke bAraha vratoM meM ginA hai| unhoMne svayaM samAdhipUrvaka maraNa kiyA thA / 'jojo dekhI vItarAga ne so-so hosI vIrA re' kI raTa lagAkara kucha logoM ne jIvana paryanta sarvajJatA kA bakhAna kiyA aura anta meM itanA bhI sAhasa nahIM kiyA ki svayaM deha kI pariNati ko dekhate rahate aura vicAra karate ki deha kA svarUpa aisA hai, 'jo-jo dekhI vItarAga ne'| are mumukSa! vItarAga kI A~khoM meM apanI pariNati dekhane vAlA deha rAga ko bhUla jAtA hai| vItarAga kI bhakti kA itanA phala hotA hai ki anta samaya meM use vItarAga bhAva hI yAda AtA hai| rAgiyoM ko apane se dUra rakhatA hai|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra kI cikitsA meM nahIM rAga kI cikitsA meM laga jAtA hai| eka zrAvaka bhI bAraha vratoM kA antima phala sallekhanA maraNa se pAkara yazaloka ko prApta kara letA hai| are mumukSa! tUne kauna se yazaloka kA pAtAla pA liyA! saMsAra, zarIra aura bhoga ke svarUpa ko yadi sahI DhaMga se samajha lo to samayasAra kA bakhAna karane kI jarUrata hI nahIM hai| jinavANI se ina saMsAra Adi tInoM kA svarUpa samajha lenA hI samyagjJAna hai| eka bAra AcArya mahArAja ke pAsa aisA hI samayasAra kI raTa lagAne vAlA eka vidvAna aayaa| kahane lagA mahArAja Apa se kucha pUchanA cAhatA huuN| vaise to maiMne samayasAra pUrA par3hA hai| eka sau ATha bAra maiM samayasAra par3ha cukA huuN| AcArya mahArAja ne use bIca meM hI rokate hue kahA bhaiyA! maiM kucha jyAdA nahIM jAnatA huuN| maiMne to eka hI bAra samayasAra par3hA thaa| eka bAra samayasAra par3hane se merA yaha svarUpa ho gyaa| jaba 108 bAra par3ha lU~gA to na jAne kyA hogA? usa mumukSu ko samajhate dera na lagI ki vAstava meM samayasAra kA phala to yahI hai aura vaha binA kucha pUche mu~ha nIce kie hue calA gyaa| jisa pravacana bhakti se aisI pariNati ho jAe, aisA vItarAga bhAva prakaTa ho jAe usa pravacana ko maiM namaskAra karatA huuN| isa pravacana bhakti kA kArya aura kahate haiM bhedaNNANa-muheNa hu suddhppraayvibhedmaavnnnno| dAeja jammasAraM taM pavayaNaM sayA pnnmaami||7|| zuddhAtama hI nija svabhAva hai, rAga-vibhAva banA dukhakAra bhedajJAna ke bala se bhAse pRthaka-pRthaka saba kA aakaar| manuja janma kA sAra mukti hai, mukti sukhoM ko pAne hetu namana karU~ maiM jinavANI ko mukti kA jo hai setu||7|| anvayArtha : [bhedaNNANamuheNa] bhedajJAna kI mukhyatA se [hu] nizcita hI jo [ suddhapparAyavibhedamAvaNNo] zuddha AtmA aura rAga ke vizeSa bheda ko prApta hotA hai [jammasAraM] aura jo janma ke sAra ko [ dAeja ] deve [taM] usa [pavayaNaM ] pravacana ko [ sayA] sadA [ paNamAmi ] praNAma karatA huuN| bhAvArtha : he Atman ! manuSya janma ko prApta karane kA sAra kyA hai? yaha jAna lo| sAra utkRSTa phala kahalAtA hai| manuSya janma pAne kA utkRSTa phala to bheda vijJAna ko upalabdha ho jAnA hai| yaha bheda vijJAna zraddhAna, jJAna aura AcaraNa ke phala se tIna prakAra kA hotA hai| jinavANI kI kRpA se pahale saMsAra, zarIra, bhoga ko bhalI prakAra samajhakara jaba
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura usa rAga ke sambandha ko jAna lete haiM to yaha jJAna mAtra hai| jaba yahI jJAna bAra-bAra abhyAsa meM AtA hai to AtmA aura rAga kA bheda jJAna karane kI ruci utpanna hotI hai| ruci se bar3hate-bar3hate zraddhAna banatA hai| yaha zraddhAna jaba AtmA meM sthita ho jAtA hai to AsthA bana jAtI hai| yaha AsthA jaba zvAsa-zvAsa meM baiTha jAtI hai to vizvAsa bana jAtA hai| he pravacanavijJa! kevala bhedajJAna ke pravacana suna lene se yA pravacana kara lene se yA pravacana par3ha lene se yaha anAdikAlIna moha sahaja vigalita nahIM hotA hai| isa jJAna ko zraddhAna, AsthA aura vizvAsa meM pariNata kro| yaha saba abhyAsa se hotA hai| AcArya pUjyapAda deva samAdhitantra meM kahate haiM so'hamityAttasaMskArastasmin bhAvanayA punH| tatraiva dRDhasaMskArAllabhate hyAtmani sthitim|| 28 // maiM vaha zuddha AtmA hU~, isa saMskAra ko prApta karake isI meM punaH punaH bhAvanA kro| dRr3ha abhyAsa se hI AtmA meM AtmA kI sthiratA banatI hai| AtmA ke upayoga kA AtmA ke upayoga meM Thahara jAnA hI nizcaya cAritra hai| yaha cAritra gata bhedavijJAna anubhUti paraka hai| AtmA aura rAgAdi karma kA bhinna anubhava isI nizcaya cAritra se hotA hai| jisane isa anubhUti ko pA liyA usane manuSya janma kA sAra pA liyaa| yaha anubhUti vItarAga dazA meM hotI hai| vItarAga dazA bAhya parigraha ke tyAga kie binA nahIM hotA aura mahAvratoM kA grahaNa saMsArI sambandhoM kA tyAga kie binA nahIM hotaa| sambandhoM kA tyAga gRhatyAga ke binA nahIM hotA / gRhatyAga mamatva kA tyAga binA nahIM hotaa| he Atman ! isa anubhUti kA eka kSaNa bhI prApta honA manuSya janma kA sAra hai| jaba isa anubhUti meM zramaNa antarmuhUrta Thahara jAtA hai to vaha kevalajJAnI bana jAtA hai| jo pravacana aise saMsAra ke sArabhUta padArtha ko prApta karAve use maiM bhakti bhAva se praNAma karatA huuN| aba isa pravacanabhakti kA upasaMhAra karate haiM je sUriNo pavayaNassa visohijuttA bhattiM jiNiMdakahidatthasudassa pppaa| siddhaMtasatthamiha bhavvajaNaM disaMti taM logapujasudayaM hidaye dhremi||8|| jinakA hRdaya pavitra huA hai jina pravacana kI bhakti se jinavara-kathita-vacana ko dete ziSyoM ko nija zakti se| zrI siddhAntazAstra guru mukha se bhavijana dhAraNa karate haiM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya bane haiM, pUjya banAte pravacana muni mana harate haiN||8|| anvayArtha : [je sUriNo] jo AcArya [pavayaNassa] pravacana kI [visohijuttA] vizuddhi se sahita haiM [jiNiMda kahidatthasudassa] jinendra bhagavAn dvArA kahe hue artha zruta kI [bhattiM] bhakti ko [ pappA ] prApta karake [iha ] isa loka meM [siddhaMtasatthaM ] siddhAnta zAstra kA jJAna [bhavvajaNaM] bhavyajana ko [ disaMti ] dete haiM [taM] usa [ loga pujja sudayaM ] loka pUjya zruta ko [ hidaye hRdaya meM [dharemi ] dhAraNa karatA huuN| bhAvArtha : he kalyANeccho! pravacana kI pUjyatA AcArya parameSThI se hai| AcArya parameSThI isa pravacana kI bhakti se bhare hue vizuddhiyukta hote haiN| jinendra bhagavAn dvArA kahA huA arthazruta gaNadhara parameSThI hI avadhArita karate haiM / AcArya parameSThI bhagavAna ke usa arthazrata kI bhakti gaNadhara parameSThI ke grantha(zabda) zrata ko paDhakara karate haiN| arthazrata ke mahatva kA AMkalana AcArya parameSThI apane bhAvoM se karate haiN| aneka bhASA rUpa,sabhI jIvoM ko samajha meM Ane vAlA, eka sAtha vastu tattva ko kahane meM samartha divya dhvani kA gaMbhIra pravAha hI arthazruta kahalAtA hai| gaNadhara parameSThI ke binA usa arthazruta ko sahI-sahI pUrNa samajhane meM koI bhI samartha nahIM hotA hai| arthazruta kI gambhIratA siddhAnta granthoM ko par3hane se hI jJAta hotI hai| vartamAna meM upalabdha siddhAnta granthoM ko jo bhavya jIvoM ko sikhAte haiM, siddhAnta ke paThana-pAThana meM ziSya kI ruci bar3hAte haiM aura usa ziSya ko siddhAnta ke par3hane se pratisamaya asaMkhyAta guNI karma nirjarA kA lobha bar3hAte haiM una AcAryoM ko aura usa pravacana ko maiM hRdaya meM dhAraNa karatA huuN| isI pravacana kI ArAdhanA se AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThI loka pUjya bana jAte haiN| aise kevalI praNIta pravacana(zAstra) kI bhakti ko maiM hRdaya se karatA huuN| he jinavANI! terI bhakti se mujhe bodhi lAbha ho, merA samAdhimaraNa ho, merA sugati meM gamana ho aura jinendra bhagavAn ke guNoM kI sampatti mujhe prApta ho, yahI bhAvanA hai|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. AvassyAparihINa bhAvaNA AvAsaesu hANI hANI dhammassa appaNo khidaa| teNa kadaM paDipuNNaM AvassaM dhmmvsigehiN|| 1 // zramaNa vahI jo SaT Avazyaka pAla rahA hai nija ruci se dharma kriyA ke vazIbhUta hai mana-vaca-tana traya kI zuci se| Avazyaka meM hAnI karanA dharma hAni jo jAna rahA usake dvArA hI Avazyaka pUrNa hue zrutagAna rhaa||1|| anvayArtha : [AvAsaesa ] AvazyakoM meM [hANI] hAni [ appaNo dhammassa] apane dharma kI [hANI] hAni [kahidA] kahI hai| [teNa] isalie [dhammavasigehiM] dharma ke vazIbhUta jIvoM ke dvArA [AvassaM] Avazyaka ko [ paDipuNNaM] paripUrNa [ kadaM] kiyA gayA hai| bhAvArtha : he dharmapathAnugAmin ! bhagavAn sarvajJa ne zramaNa aura zrAvaka ko pratidina karane yogya kArya diye haiN| ina kAryoM ko karane se hI zramaNa yA zrAvaka kI dharma meM pravRtti vyavasthita banI rahatI hai| zrAvakabandho! gRhastha hokara bhI dharma kiyA jAtA hai| parivAra ke bIca bhI Avazyaka kartavyoM kI pUrti karanA siikho| jaise pratidina snAna, bhojana Adi nityakarma kie jAte haiM usI taraha pratidina ke dharmakarma bhagavAn ne kahe haiN| dharmapriyAtman! tumhArI jimmedArI muniyoM se bhI jyAdA hai| AcArya aura upAdhyAya se bhI jyAdA bar3A uttarAdAyitva tumhAre Upara hai| tuma apane ko dharma vihIna samajhakara bahuta bar3I bhUla kara rahe ho| muniyoM ko dekhakara kabhI aisA mata socanA ki hama to kucha bhI nahIM kara sakate haiN| hamArA dharma to kucha bhI nahIM hai| jinavANI ne zramaNoM ko unakA dharma karanA sikhAyA hai to zrAvakoM ko bhI apanA dharma pAlana karane kI AjJA dI hai| tuma zrAvaka bhI usI jinavANI ke pUta ho jisake zramaNa haiM / tumhAre dvArA hI dharma kI sthiti hai| isa kalikAla meM zrAvaka kA bhI utanA hI mahattva hai ki jitanA ki zramaNoM kA hai| dharma ratha ke donoM pahie haiN| eka ke binA dUsarA pahiyA bhI cala nahIM pAtA hai| dharma ratnatraya hai| ratnatraya muniyoM ke pAsa hotA hai| una muniyoM kA dharma tuma zrAvakoM ke kAraNa se pala rahA hai| zramaNa ko pAlane vAlA zrAvaka hI hai| zramaNoM kA jIvana AhAra ke binA nahIM cala sakatA hai| vaha AhAra kauna degA? yadi AhAra na mile to zramaNa mara jaae| zramaNa gayA to ratnatraya dharma gayA / isalie ratnatraya kA pAlana kauna kare? binA zrAvaka ke vaha nahIM ho sakatA hai| kalikAla ke zramaNoM kA mana dharma meM binA AhAra ke nahIM laga pAtA hai| isa paMcama kAla meM zramaNa jaMgala meM nahIM rahate haiN| zrAvaka se nirapekSa hokara zramaNa kI caryA pala hI nahIM sakatI hai| jinAlaya meM yA kisI dharmazAlA Adi meM rahakara bhI jo ratnatraya kA pAlana kiyA jAtA hai vaha jinAlaya aura dharmazAlA bhI kauna banAtA hai? zrAvaka hI banAtA hai| munirAja to kyA bhagavAn kI bhI sthiti zrAvaka se hI hai| zrAvaka na ho to kauna mandira banAegA? mandira nahIM hoMge to bhagavAn kahA~ hoMge?
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ aho! dhanya ho jaina zrAvako! tumhAre dhana dAna ke binA na zrAvakoM ko dharma karane ke lie jinamandira mila sakate haiM aura na muniyoM kA darzana / muniyoM kA AhAra-vihAra saba zrAvaka ke dvArA hI hotA hai| kitanA bar3A maukA tumheM milA hai| isIlie tumhArI prazaMsA kevala hama jaise muni hI nahIM bar3e-bar3e AcAryoM ne kI hai| dekho ! AcArya padmanandi mahArAja kahate haiM sampratyatra kalau kAle jinagehe munisthitiH| dharmazca dAnamityeSAM zrAvakA muulkaarnnm|| 6/6 pa.paMca. arthAt isa samaya yahA~ kalikAla meM muniyoM kA nivAsa jinAlaya meM ho rahA hai aura unhIM ke nimitta se dharma, dAna kI pravRtti hai| isa prakAra muniyoM kI sthiti, dharma aura dAna ina tInoM ke mUla kAraNa gRhastha zrAvaka haiN| gRhastha zrAvaka! tU bhI apane andara jaina zrAvaka hone kA gaurava kr| abhimAna mata kr| dIna-hIna bhI mata bn| gaurava se utsAha utpanna hotA hai, svAbhimAna AtA hai| vicAra kara kaise gRhasthI kI ApAdhApI ke bIca meM bhI dharma ho jaae| tajhe vicArane kI jarUrata bhI nahIM hai kyoMki jaba svayaM bhagavAna ne gRhastha zrAvaka ko dharma kA pahala banA diyA hai to unhoMne hI kyA karane yogya hai, yaha bhI batAyA hogaa| tumheM apanI tarapha se kucha bhI socane kI jarUrata nahIM hai| kisI gRhastha kI, asaMyamI kI vANI ko nahIM sunanA mAtra jinavANI ko sunnaa| ___ are jinamAtA ke lAla! tere pAlane ke lie bhI chaha Avazyaka kArya batAe haiM aura tU jinheM pAlegA una zramaNoM ke lie bhI chaha Avazyaka kArya kahe haiN| tU apane karane yogya kartavya ko sun| devapUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH sNymstpH| dAnaM ceti gahasthANAM SaTakarmANi dine dine|| pa.paMca.6/7. arthAt sabase pahalA kartavya devapUjA hai| dUsarA guru kI upAsanA hai| tIsarA svAdhyAya hai| cauthA saMyama hai| pA~cavA~ tapa hai aura chaThavA~ dAna hai| gahasthoM ke lie yaha chaha karma pratidina karane yogya haiN| aho dhanya zrAvaka! subaha jaldI utth| samasta dhArmika kArya prabhAta belA meM hI kie jAte haiN| subaha hI dharma kArya meM mana lagatA hai| bAda meM bahuta sA dina vyatIta ho jAne para mandira meM darzana karane meM bhI mana nahIM lagatA hai| isalie Alasya chor3akara sarvaprathama snAna Adi se nivRtta hokara mandira meM jaa| snAna karane meM,zarIra zuddhi karane meM aneka jalakAyika jIvoM kI to hiMsA sAkSAt tuma kara hI rahe ho| yadi vaha jala chanA nahIM hai to asaMkhya trasa jIva kI hiMsA kA bhI pApa laga rahA hai| jaba sAbuna, soDA lagAkara apane vastra aura zarIra ko dhote ho to sArA jala tIkSNa tejAba ke samAna nAlI meM bahakara jAtA hai| vahA~ nAlI meM, zaucAlaya meM rahane vAle bar3e-bar3e trasa jIva usa pAnI ke dvArA mara jAte haiN| tar3apha-tar3apha kara apane prANa chor3a jAte haiN| vicAra kara! tere snAna mAtra se kitane jIvoM kI hiMsA ho rahI hai| yaha huI vyavahAra hiNsaa| isa hiMsA kA pApa AtmA ko lagatA hai| aise pApa se malina AtmA jaba apane nahAne ke bAda zarIra ko zRMgArita karatA hai, sajAtA hai to usa zRMgAra
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ se zarIra kA rAga bar3hatA hai| AtmA meM rAga kI adhikatA se pApa kA bandha aura tIvra hotA hai| yaha haI nizcaya hiNsaa| isa taraha are gRhastha! tU saberA hote hI nizcaya pApI banA rahA, pAtakI banA rhaa| ___mA~ jinavANI kitanI dayAlu hai| tere ina pApoM se tujhe bacAne kA upAya batA rahI hai| jaina dharma bhAvapradhAna hai| tU apanA bhAva badala de, hiMsA ke pApa se baca jaaegaa| nahAnA, dhonA, kapar3A sApha karanA Adi ke pApa se bacanA hai to tU apanA uddezya badala de| vicAra kara ki maiM mandira jAne ke lie snAna kara rahA huuN| maiM bhagavAn kI pUjA ke lie kapar3e dho rahA huuN| kapar3e badala kara maiM Aja jinendra deva kI pUjana kruuNgaa| tere sAre pApoM se tujhe mukti mila jaaegii| donoM kAma bana jaaeNge| pApa se bhI baca gayA aura gRhastha kA dharma bhI pala gyaa| isIlie kahA hai ki zrAvaka vivekavAn hotA hai| yaha to mukti milI tujhe nahAne dhone ke pApa se| aba tU ghara para bhojana bnaaegaa| bhojana sAmagrI ke lie aneka pApa karma se dhana Adi sAmagrI kA arjana kregaa| bartana dhonA, ghara sApha karanA, vyApAra karanA inase jo pApa kA arjana karegA to kahA~ sApha karane jAegA? dekha! dUsarA upAya batAyA hai guru kI upaasnaa| gRhasthI ke kAryoM se upArjita pApa atithi ko dAna dene se dhulate haiN| muni ko yA yathAnusAra prApta pAtra ko dAna dekara tU gRhasthI ke pApabhAra se mukta ho jaa| guru ke vacanoM kA zravaNa karanA hI svAdhyAya hai| yadi guru nahIM haiM to jinavANI ko par3hakara svAdhyAya kr| thor3A sA indriya saMyama aura prANi saMyama kA pAlana kara le| kabhI-kabhI aSTamI yA caturdazI ko thor3A sA AhAra Adi ke tyAga se anazana Adi tapa kA abhyAsa kr| yathAzakti thor3A hI sahI, lekina dAna pratidina kr| yaha chaha Avazyaka kArya tujhe samyagdRSTi gRhastha banA deNge| mukti apane Apa tujhe lene aaegii| basa! pahale itanA puruSArtha to kr| isa puruSArtha meM kamI rahegI to Avazyaka kArya meM kamI rhegii| AvazyakoM meM kamI honA dharma kI hAni hai| isa dharma kI hAni se vahI bacegA jo dharma ko prAthamikatA detA ho| dharma se prema kr| dharma ke vazIbhata rahane vAlA jIva hI tIrthaMkara nAma karma kA bandha karatA hai| aba zramaNa ke chaha Avazyaka aura chaha kAla kahate haiM AvassaM chappayAraM sAhedavvaM hu paramasamaNehiM / chakkAlehi avassaM rayaNattaya-sAhaNaTuM khlu||2|| Avazyaka haiM chaha prakAra ke parama zramaNa inako sAdhe ratnatraya ke pAlanahAre ratnatraya ko aaraadhe| zikSA, dIkSA Adi kAla jo sAtha-sAtha meM sAdha rahA zramaNa vahI nija carita dharma ko pAla rahA nirbAdha rhaa||2||
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayArtha :[paramasamaNehiM] parama zramaNoM ke dvArA[chappayAraM] chaha prakAra kA [AvassaM] Avazyaka[chakkAlehi ] chaha kAla se [khala] nizcaya pUrvaka [rayaNattaya sAhaNaTuM] ratnatraya ko sAdhane ke lie [avassaM] avazya [sAhedavvaM] sAdhanA caahie| bhAvArtha : he zramaNa! zrama karanA tumhArA dhana hai| zramaNa ko koI zArIrika zrama kI AvazyakatA nahIM hai kintu mAnasika zrama kI vizeSa AvazyakatA hai| AhAra-vihAra kA zArIrika zrama Avazyaka hai| usase bhI jyAdA Avazyaka aura niyAmaka mAnasika zrama hai| mAnasika zrama kaise karanA? to AcAryoM ne chaha Avazyaka kAryoM meM mana lagAne ko kahA hai| jisa samaya para jo Avazyaka karanA hai use usI samaya para karanA AvazyakAparihINa bhAvanA hai| sAdhu ko to mana sthira rakhanA hai tana bhale hI gatimAn ho| gRhastha kA mana sthira rahatA nahIM hai zarIra bhale hI gharadukAna meM vidyamAna ho| ina AvazyakoM kA pAlana vahI zramaNa kara sakatA hai jisakA mana anya kisI ke vaza meM na ho| jo kisI ke vaza meM na ho use avaza kahate haiN| ina avazoM kI kriyA Avazyaka kriyA kahalAtI hai kAraNavaza anya kAryoM meM to vyasta ho gae aura Avazyaka ko TAla diyA to vaha zramaNa svavazI nahIM hai| vaha zramaNa anya ke vaza meM hai, yaha AcAryoM ne kahA hai| samatA, stuti, vandanA, pratyAkhyAna, pratikramaNa aura kAyotsarga ye chaha Avazyaka zramaNoM ko karaNIya haiN| pratidina punaH punaH ina AvazyakoM meM mana lagAte hue vizuddhi pariNAma ko bddh'aanaa| yaha Avazyaka karma nirjarA ke sAdhana haiN| roja-roja karane para utsAha vRddhiMgata honA hI mana kA ekAgracitta honA hai| ina AvazyakoM se hone vAlA zrama hI zramaNa kA zrAmaNya hai| jo zramaNa ina AvazyakoM ko nahIM karatA vaha dravyaliGgI bhI nahIM hai| vaha zramaNa kI paridhi se bAhara hai| dravyaliGgI zramaNa honA bhI zrama sAdhya hai| jaba Avazyaka to kare aura bhAvoM meM chaThavA~-saptama guNasthAna na ho to vaha dravyaliGgI khlaave| kintu jo Avazyaka kare hI nahIM to vaha dravyaliGgI zramaNa bhI nahIM hai| vaha to nirA nagna pazu hai| nagnatA ke bala para apanA jIvana calA rahA hai| zramaNa ko pahacAnane ke lie bhAvaliGga kI nahIM dravyaliGga kI AvazyakatA hai| bhAvaliGga to kisI ke dvArA nahIM dekhA jA sakatA hai| vaha to pratyakSa jJAniyoM kA viSaya hai| isalie bhAvaliGgI kauna hai aura kauna nahIM hai? yaha hamAre jJAna kA viSaya nahIM hai| yaha to guNasthAna ke bala para jAnA jAtA hai| guNasthAna kisI ko bhI na dikhatA hai aura na anumAna kA viSaya banatA hai| dikhatI to mAtra bAhya kriyAe~ haiN| bAhya kriyAoM ke binA bhItara kA guNasthAna nahIM banatA hai| isalie Atman ! Aja bhAvaliGgI zramaNa nahIM hote haiM, yaha tuma kaise kaha sakate ho? kyA tuma hI sarvajJa ho yA pratyakSajJAnI ho? dhyAna rakho! sarvathA abhAva kisI bhI kSetra, kAla meM nahIM hai kintu sadabhAva virala avazya hai| zrAvaka ho yA zramaNa, sAdhu ho yA AcArya koI bhI zramaNa ke bhAvaliGga ko dekhakara namo'stu Adi samAcAra nahIM karate haiM kintu dravyaliGga ko dekhakara hI karate haiN| jahA~ ina chaha AvazyakoM kA pAlana hotA hai aura jo mokSa kI abhilASA se Arambha aura parigraha se virata hai vaha zramaNa vandanIya hai| jaba zramaNa bhI zramaNa kI vandanA bhAvaliGga dekhakara nahIM kara sakatA hai to phira zrAvaka kI kyA bAta? isalie Aja bhAvaliGgI zramaNa nahIM hote, isalie hama unakI vandanA nahIM karate haiM yaha kahanA jinavANI ke viruddha hai| isa prakAra kI bhAvanA mithyAtva vardhinI hai| gurujanoM kI yaha avamAnanA kaSAyadAyinI hai| bhole Atman ! tuma jAnate hI nahIM ho ki dravyaliGgI kinheM kahate haiM aura bhAvaliGgI kinheM kahate haiM? phira
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI tuma sunAsunI aisI bAtoM ko karane laga jAte ho, yaha gRhIta mithyAtva hai / suno ! bhAvaliGgI kA matalaba hai jinakA chaThavA~, sAtavA~ guNasthAna ho, aise munirAja / aba tuma batAo ki kauna se zAstra meM guNasthAna dekhane ke lie kahA hai? kauna se zAstra meM guNasthAna ko pahacAnane kI vidhi batAI hai ? Agama kA jJAna na hote hue bhI isa prakAra kI dhAraNA banA lenA yA isI prakAra kI raTa lagAte rahanA to apanI haTha grAhitA hai| yaha to aisI hI bAta huI ki eka bAra eka vyakti ne haTha pakar3a lI ki do aura do pA~ca hote haiN| usa vyakti ko kaI logoM ne samajhAyA parantu vaha nahIM maanaa| anta meM bAta rAjA ke pAsa pahu~ca gii| rAjA ne kahA ki kala rAjasabhA meM nirNaya hogaa| yadi isakI bAta siddha na huI to ise prANadaNDa diyA jAegA / usa vyakti ko usakI patnI ne samajhAyA ki tuma mAna lo ki hama galata bola rahe haiM, nahIM to maiM kala vidhavA ho jAU~gI / tumase apane prANoM kI bhIkha mA~gatI huuN| vaha vyakti apanI strI ko samajhAte hue bolA tU vyartha meM ro rahI hai? rAjA ke pAsa do aura do cAra siddha karane kI koI mazIna to hai nahIM / rahI bAta prANadaNDa kI so vaha to taba degA jaba maiM mAnU~ ki do aura do pA~ca nahIM hote haiN| basa aisI hI haTha pakar3akara kucha loga baiThe haiM ki Aja kala bhAvaliGgI muni nahIM hote haiM / koI aise munirAja bhI ho sakate haiM jinakA guNasthAna antarmuhUrta ke lie chaThaveM se pA~cavA~ ho gayA, unheM patA bhI nahIM hai, to antarmuhUrta ke lie vaha dravyaliGgI hue| eka antarmuhUrta ke bAda puna: sAtavA~ guNasthAna ho gyaa| aisI sthiti meM kaise koI jAna sakatA hai ki yaha dravyaliGgI haiM yA bhAvaliGgI / guNasthAna kA bhAna svayaM zramaNa ko bhI nahIM hotA hai| mAna lo AhAra karate-karate unakA guNasthAna thor3e samaya ke lie pA~cavA~ ho gayA to tuma kyA unheM AhAra denA banda kara doge? isa guNasthAna ko anumAna lagAne kA koI sAdhana nahIM hai| AhAra uparAnta jaise hI baiThe, kAyotsarga kiyA unakA guNasthAna puna: sAtavA~ ho gyaa| aisI sthiti meM zrAvaka ko AhAra dAna dene meM doSa lagA ho yA pApa lagA ho, yA usa samaya guNasthAna girane se dravyaliGgI ho jAne para namo'stu kara lene se koI aparAdha ho gayA ho, aisA kisI bhI Agama meM nahIM kahA hai / eka zramaNa bhI jaba dUsare zramaNa se samAcAra karatA hai to usakI samiti meM pravRtti, parigraha Adi se rahitatA aura jina vandanA Adi kriyAoM meM ruci rakhakara hI karatA hai / isalie ina chaha AvazyakA kriyAoM meM samaya para saMlagna honA tIrthaMkara prakRti jaise mahAn puNya baMdha kA kAraNa hai| guNasthAna kA badalanA koI Avazyaka nahIM hai| jo vrata saMkalpapUrvaka grahaNa kiye haiM, unako jaba taka mAnasika saMkalpa se tor3A nahIM jAtA taba taka guNasthAna nahIM giratA hai| isalie hI 8 varSa antarmuhUrta meM dIkSA lekara pUrva koTi kAla taka nirantara saMyama bhAva meM rahakara munirAja tapasyA karate haiN| vaha bhI SaT Avazyaka kriyAoM se apanA bhAvaliGga banAe rakhate haiN| isalie Atman ! guNasthAna giranA koI bAlaka kA khilaunA jaisA nahIM hai ki girA aura TUTa gyaa| jaba eka pUrva koTi kAla taka guNasthAna chaThavA~ - sAtavA~ banA raha sakatA hai to kucha varSoM taka akSuNa banA rahe, isameM Azcarya kyA? jo mumukSa zramaNa apane vratoM meM sAvadhAna haiM, vikathAoM se dUra rahakara samyagjJAna kI ArAdhanA se mana ko ekAgra aura vizuddha rakhate haiM unake bAre meM dravyaliGga aura bhAvaliGga jaise zabdoM kA socanA bhI pApa hai| zrAvaka kA isa viSaya meM kisI bhI zramaNa ko dekhakara zaMkAtura honA jaghanya aparAdha hai 1
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ are zrAvaka! tU apanA darjA dekh| tujhe haka hI kyA hai ki aise munIzvara ko dekhakara tU isa prakAra soce| terI A~khoM meM itanI himmata kahA~ jo unase A~kha milA ske| Aja bhI aise munIzvara haiM jinako dekhakara unake caraNoM meM dRSTi lagAe rakhane kA mana hotA hai| zramaNa chaha kAla ke dvArA apane jIvana kA vibhAjana karate haiN| dIkSA kAla, zikSA kAla, gaNapoSaNa kAla, AtmasaMskAra kAla, sallekhanA kAla aura uttamArtha kAla ina chaha kAloM se apane jIvana ko yathAyogya vyavasthita banAne vAle zramaNa ratnatraya kI sAdhanA ke lie Avazyaka kriyAoM ko karate haiN| jIvana paryanta taka isa taraha kAla kA vibhAjana karake ratnatraya kI ArAdhanA karane vAle zramaNoM ko bAraMbAra namaskAra karatA hU~ jisase hamArI Avazyaka kriyAoM meM kabhI bhI dravya se aura bhAva se hAni na ho| AcArya zrI vIrasena jI mahArAja ne zrI dhavalA meM kahA hai ki isa eka bhAvanA meM anya pandraha bhAvanA bhI garbhita haiN| vahA~ isa prakAra likhA hai AvazyakoM meM aparihInatA se hI tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai|smtaa, stava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura vyutsarga ke bheda se chaha Avazyaka hote haiN| zatru-mitra, maNi-pASANa aura suvarNa-miTTI meM rAga dveSa ke abhAva ko samatA kahate haiN| atIta, anAgata aura vartamAna kAla viSayaka pA~ca parameSThiyoM ke bheda ko na karake arahantoM ko namaskAra, jinoM ko namaskAra ityAdi dravyArthika nibandhana namaskAra kA nAma stava hai| RSabha, ajita, sambhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, puSpadanta, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAnti, kunthu, ara, malli, munisuvrata, nami, nemi, pArzva aura vardhamAna Adi tIrthaMkara tathA bharatAdika kevalI AcArya evaM caityAlayAdikoM ke bheda ko karake athavA guNagata bheda ke Azrita, zabdakalApa se vyApta guNAnurAga smaraNa rUpa namaskAra karane ko vandanA kahate haiN| caurAsI lAkha guNoM ke samuha se saMyukta, pAMca mahAvratoM meM utpanna hue mala ko dhone kA nAma pratikramaNa hai| mahAvratoM ke vinAza va malotpAdana ke kAraNa jisa prakAra na hoMge, vaisA karatA hU~, aisI mana meM AlocanA karake caurAsI lAkha vratoM kI zuddhi ke pratigraha(pratijJA) kA pratyAkhyAna hai| zarIra aura AhAra viSayaka azubha mana evaM vacana kI pravRttiyoM ko haTAkara dhyeya vastu kI ora ekAgratA se citta kA nirodha karane ko vyutsarga kahate haiN|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina chaha AvazyakoM kI aparihInatA arthAt akhaNDatA kA nAma AvazyakAparihInatA hai| usa eka hI Avazyaka aparihInatA se tIrthaMkara nAma karma kA bandha hotA hai| isameM zeSa kAraNoM kA abhAva bhI nahIM hai, kyoMki darzanavizuddhi, vinayasampatti, vratazIlaniraticAratA, kSaNa lava pratibodha, labdhisaMvega-sampatti, yathAzakti tapa, sAdhusamAdhi saMdhAraNa, vaiyAvRtya yoga, prAsuka parityAga, arahanta bhakti, bahuzrata bhakti, pravacana bhakti, pravacana vatsalatA, pravacana prabhAvanA aura niraticAratA sambhava hI nahIM hai| SaTaAvazyaka kriyA kA mahatva kahate haiM AvassayaparihINo jiNaNNAvirAhago have saahuu| so sammattavihUNo pAveja kimppsNsaae|| 3 // Avazyaka pAlana nA karatA zramaNa nahIM vaha jinamata meM jinavara kI AjJA nA mAne sadA bhaTakatA bhava vana meN| svayaM rahita vaha samadarzana se Atma prazaMsA meM ramatA mana ke isa mithyA sukhasevaha kitanA bhrama khuda meNrkhtaa?||3|| anvayArtha : [AvassayaparihINo] AvazyakoM se parihIna [ sAhU ] sAdhu [jiNaNNAvirAhago ] jinAjJA kA virAdhaka [ have ] hotA hai| [ so] vaha [ sammatta-vihUNo ] samyaktva se rahita sAdhu [appasaMsAe ] Atma prazaMsA se [kiM] kyA [pAvejja ] prApta kara legA? bhAvArtha : he sAdho! apanI AtmA ko sAdhane vAlA hI sAdhu kahalAtA hai| jinendra bhagavAn kI AjJA hai ki zramaNa SaT AvazyakoM kA pAlana pratidina kare / yadi AvazyakoM kA pAlana nahIM huA to jinAjJA kA ullaMghana hogaa| jinAjJA kA ullaMghana hone se samyagdarzana kahA~ ThaharegA? binA samyagdarzana ke cAritra samyak kaise hogA? are! laukika vyavahAra meM lagakara Avazyaka kArya chor3ane meM kaisI buddhimAnI hai? vicAra karo jo laukika logoM se samparka rakhane meM jyAdA ruci rakhate haiM ve laukika zramaNa haiN| zramaNa aura laukika ye donoM virodhI bAteM haiN| zramaNa kA rUpa, zramaNa kI caryA, zramaNa kI vArtA saba kucha laukikatA se pare hotI hai| bhavati hi munInAmalaukikIvRttiH' arthAt muniyoM kI vRtti to alaukika hotI hai| aho laukika zramaNa! laukika sambandha to saMsAra ko bar3hAne vAlA hai| pratikramaNa, vandanA, sAmAyika Adi pArimArthikI kriyAoM ko choDakara laukika kriyA meM. vyartha kI bAtacIta karake manoraMjana karane meM Ananda le rahA hai, yaha to jinAjJA ke viparIta AcaraNa hai| kyA tumheM jinAjJA kI virAdhanA kA bhaya nahIM hai? aho! kheda kA viSaya hai ki pratikramaNa bhI ekAgratA se nahIM krtaa| pratikramaNa meM bhI bIca-bIca meM bAteM karatA hai| tujhe apane doSoM kA parimArjana karane kA bhAva hI nahIM hai| tU bhAva pratikramaNa chor3akara mAtra dravya pratikramaNa kara rahA hai| pUrvAcAryoM ke ma se calA AyA pratikramaNa pATha bhI pUrA nahIM karatA hai| itanA jJAnI ho gayA ki usa pratikramaNa ko apanI buddhi
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ se tUne zaoNrTa(short) kara diyaa| are! munibhrAta! dharma meM zaoNrTakaTa(shortcut) nahIM hotA hai| jisa pratikramaNa ke viSaya meM AcArya kundakunda deva ne kahA hai ki yaha pratikramaNa svAdhyAya, AlocanA, vandanA Adi saba kucha hai, usa pratikramaNa ko re bhrAta! tU bhAvoM se, ekAgracitta hokara pUrNa vidhi se kara / vandanA ko dikhAne ke lie nahIM apitu svarUpa dekhane ke lie kara / yadi vandanA nahIM karegA to AcArya yA sAdhu saMga mithyAdRSTi samajheMge, isa bhaya se vandanA mata kara / vandanA ko saMgha kI RNa mukti kA kArya mata smjh| are bhrAta! vandanA ke battIsa doSoM ko TAlakara jinendra deva kI ArAdhanA kro| isI taraha sAmAyika meM samaya nahIM AtmA dekho| ina kriyAoM se hI munijIvana antima samaya taka banA raha paaegaa| anyathA jisa kI kaMpanI meM kAma karo aura DyUTI(duty) pUrI na karo to yA to kaMpanI chor3akara jAnA par3egA, yA phira jIvana gujArane kA vetanamAna pUrNa nahIM milegaa| ina kriyAoM meM hInatA kA phala aisA milegA ki yA to yaha pada chor3anA par3e; aise karma udaya meM Ae~ge athavA jaise-taise parAzrita hokara isa pada kA nirvAha karane ke lie vivaza honA pdd'egaa| jinAjJA chUTane se samyaktva chUTa jAtA hai aura samyaktva chUTane se cAritra TUTa jAtA hai| are zramaNa! laukika asaMyamI logoM se Atma-prazaMsA sunane ke lie apane AvazyakoM meM kamI mata kro| jJAnI jana jisakI | na kareM aisI kriyA yA caryA se bacanA hI zreyaskara hai| Atma prazaMsA sAdhaka kI sAdhanA meM bAdhaka bhrama hai| Atma prazaMsA sunane kA roga unhIM ke bhItara hotA hai jinheM Atma vizvAsa nahIM hotA hai| AtmA kA vizvAsa bar3hAo, AtmA kI ruci rkho| cAritra mohanIya karma ke udaya meM Atma prazaMsA ke bhAva hote haiN| isa karmodaya ko jItakara cAritrArAdhanA meM mana lgaao| apane cAritra kA svAbhimAna rakhane vAlA hI muni hotA hai| aura bhI mahattva kI bAta karate haiM Avassaya paricattaM samaNaM jadi sAvagottha puujedi| so vi dhammavimukko jiNadhammaparAmuho hodi|| 4 // sAmAyika, vandana Adika jo zramaNa nahIM nita karatA hai usako bheSa mAtra se lakha yadi zrAvaka pUjA karatA hai| dharma rahita kA pUjaka jana bhI dharma rahita ho jAtA hai bhAva rahita, ajJAnI jana vo bhava vana meM kho jAtA hai||4|| anvayArtha : [Avassaya paricattaM] AvazyakoM se rahita [samaNaM] zramaNa ko [jadi] yadi [attha] yahA~ [ sAvago ] zrAvaka [ pUjedi] pUjA karatA hai [ so ] vaha [vi hu ] zrAvaka bhI nizcaya se [ dhammavimukko ] dharma se rahita [ jiNadhammaparAmuho] jina dharma ke viparIta [ hodi] hotA hai| bhAvArtha : zrAvaka! tU bhI sAvadhAna rh| moha se, apane svArtha se yadi tU aise zramaNa kI pUjA-prazaMsA meM lagA hai jo apanI Avazyaka kriyAe~ nahIM kara rahA hai to tU bhI usa zramaNa kI dharma virAdhanA meM nimitta hai| tU yaha mata soca ki unakA dharma vaha jaane| apane ko to unakA guNagAna karanA hI zreSTha hai| zrAvaka! zramaNa kI sAdhanA ko bigAr3ane
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM kabhI nimitta nahIM bnnaa| zramaNa ko vicalita karane meM kAraNa nahIM bnnaa| zramaNa ko apane sneha se rAgI nahIM bnaanaa| zrAvaka ! yaha pApa donoM ke le dduubegaa| vartamAna meM zramaNa ko zrAvaka ke bIca rahanA par3atA hai| aise bahuta se zramaNa nAdAnI meM aise zrAvakoM ke kAraNa zramaNa dharma chor3a dete haiN| yaha usa zramaNa ke pApa karma kA tIvra udaya to hai hI kintu isa kalikAla meM karmodaya meM nimitta aise svArthI zrAvaka bhI bana rahe haiN| jo zrAvaka yaha jAnatA hai ki yaha muni AcArya kI AjJA ke viparIta cala rahA hai, saMgha kI nindA karatA hai phira bhI vaha zrAvaka yadi usa zramaNa se atyadhika sambandha rakhatA hai, to vaha zrAvaka bhI dharma rahita hai| jinAjJA se viparIta zramaNa kI sevA, zuzruSA meM atyadhika ruci rakhane vAlA zrAvaka bhI jinadharma se rahita hai| zrAvakabandho ! jIvana meM koI puNya kArya kara pAo yA na kara pAo, isase koI dugarti nahIM hogI kintu kisI ko mArga se patita karane meM nimitta bane to avazya durgati hogii| isIlie AcAryoM ne sAvadhAna kiyA hai ki gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohvaan| anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH|| ratnakaraNDa zrAvakAcAra arthAt gRhastha yadi nirmohI hai to mokSamArga para sthita hai kintu sAdhu yadi mohI hai to vaha mokSamArga para sthita nahIM hai| isalie aise sAdhu se to vaha nirmohI gRhastha zreSTha hai| moha ke rUpa vicitra haiN| moha sAdhu se bhI rAga utpanna karA detA hai| moha sAdhu ke sAtha bhI pApa bhAva karA moha mithyAtva ko bhI bar3hA detA hai| moha aprabhAvanA karA detA hai| moha kisI sAdhu se rAga utpanna karAke nirdoSa meM bhI doSa dikhA detA hai| moha ke kAraNa mohI sAdhu zreSTha lagatA hai aura nirmohI mhttvhiin| isa moha kI vicitratA se zrAvaka aura zramaNa donoM hI jinadharma se parAGmukha ho jAte haiN| aise moha ko dhikkAra ho| AvazyakoM kI vizeSatA dikhAte haiM apamatto so sAhU aNNaM kajaM du vosarittA jo| pariparadi AvassaMNa hi sigdhaM digghakAle vaa||5|| kvacit kadAcit yadi vaha sAdhu anya kArya meM laga jAtA apramatta vaha sAvadhAna ho unheM chor3a nija meM jaataa| nahIM zIghratA Avazyaka ke paraNa meM vaha kabhI kare yA vilamba bhI yathAkAla kA ullaMghana kara nahIM kre||5||
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayArtha : [jo] jo [aNNaM kajaM] anya kAryoM ko [du] to [vosarittA] chor3akara [AvassaM] Avazyaka ko [ sigdhaM ] zIghra [ vA ] athavA [ digdhakAle ] dIrghakAla meM [ Na hi ] nahIM [ paripUradi] pUrNa karatA hai [ so] vaha [ sAhU ] sAdhu [ apamatto ] apramatta hai| bhAvArtha : Atman ! AvazyakoM ko pUrNa karane ke lie zIghratA karanA jisa prakAra doSa hai, usI prakAra adhika vilamba karanA bhI doSakAraka hai| jo AvazyakoM ke ina hInAdhika doSoM se bacatA hai, vaha sAdhu hI apramatta hai| patteyaM AvassaM jAvajjIvaM jahu ttkaalmmi| karaNIyaM jo kuvvadi AvassayapuNNadA tss||6|| jisa vidhi se jisa samaya pe karanA kahA gayA jinavANI meM usa vidhi se usa samaya pe karatA nahIM rame manamAnI meN| jIvana bhara jina AjJA kA jo bhAra dhAra bhI halakA hai Avazyaka paripUrNa yatI ko nahIM bharosA pala kA hai||6|| anvayArthaH [jAvajjIvaM] jIvana paryanta taka [jahutakAlammi] yathokta kAla meM [karaNIyaM] karane yogya [ patteyaM ] pratyeka[ AvassaM ] Avazyaka ko [ jo ] jo [ kuvvadi ] karatA hai [ tassa ] usake [ AvassayapuNNadA] AvazyakoM kI pUrNatA hotI hai| bhAvArtha : jisa kAla meM jo Avazyaka kahe haiM, unheM usI kAla meM krnaa| jina AvazyakoM ke lie jo kAla varjita hai unheM chor3a denaa| Avazyaka karate samaya jo kAyotsarga kie jAte haiM unake kAla pramANa ko bhI dhyAna rkhnaa| isa taraha sAvadhAnIpUrvaka jo jIvana paryanta ina AvazyakoM ko karatA hai vaha AvazyakoM kI pUrNatA prApta kara letA hai| vyakti jaba-jaba duHkhI hotA hai, taba-taba usake pIche eka hI kAraNa hotA hai ki use kisI se jo apekSA thI usakI pUrti nahIM huii| para vastu meM icchA honA mAnava kI sahaja prakRti hai| apane dainika jIvana meM pratyeka gRhastha pahale aneka sapane saMjotA hai, aneka yojanAyeM banAtA hai, aneka prakAra kI mahattvAkAMkSAyeM rakhatA hai| una sabakI pUrti kadApi kisI ko bhI nahIM ho sakatI hai| jitanI mana kI ho jAtI hai usase usakI icchA zakti bar3ha jAtI hai aura punaH usase adhika, aura adhika pAne kI, saMgraha karane kI vRtti balavatI banI rahatI hai| pariNAma antataH saba kucha karake bhI, saba kucha pAke bhI, saba kucha hoke bhI santuSTi, zAnti, sukha aura Ananda se dUra hI mahasUsa hotA hai| icchA pUrti hone para jo hamane enjaoNya(enjoy) kiyA yaha bhI kucha dera tk| aisA kucha nahIM jo hamArI apanI ja ho, jisa para hamArA adhikAra ho, jo sthAyI ho| aisA kyoM hotA hai kyA Apane socA, apane se pUchA yA kisI ina vicAroM ko zeyara(share) kiyA? nahIM to Aiye hama caleM jyAdA tarka kiye binA, jyAdA kucha soce binA, eka aise rAste para, jo saccA sukhada aura zAzvata hai|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ tarka aura soca ke lie manA isalie hai ki, ina ulajhanoM meM to hama pahale hI ulajhe haiM isalie tarka vitarka se kucha sIkhane meM samaya barbAda na karake hama calate haiM usa patha para jo aba taka achUtA hai yA jisako pAkara ke bhI hama usakA samucita upayoga na kara paae| RSi mahAtmAoM ne jisa mArga ko svayaM apanAyA usI para calane ke lie sadA-sadA hI gRhasthoM ko bhI prerita kiyA hai| kaI manISiyoM kA vicAra hai ki zrAvaka ke SaT karma' yaha eka arvAcIna(naI) paddhati hai| prAcIna paraMparA to vahI hai jo muniyoM kI hai| zrAvaka bhI muni kI taraha SaT AvazyakoM kA pAlana karatA thaa| para dhIre-dhIre vyastatA bar3hI, prabhAvanA meM utAra car3hAva aaye| zrAvaka ina AvazyakoM se dUra ho gayA aura AcAryoM ne sama-sAmayikatA ko dhyAna meM rakhate hue deva pUjA Adi SaT karma kA niyama banA diyaa| Aja kI sthiti meM ve jainI bhAI bahuta kama bace haiM, jo ina SaTkarmoM yA SaT AvazyakoM kA bakhUbI pAlana karate hoN| pariNAma! mAnasika tanAva, hRdaya AghAta, kensara, brena hemareja, TyUmara, DAyabiTIja, moTApA, hAI blaDaprezara Adi aneka prakAra ke zArIrika aura mAnasika rogoM ko aamNtrnn| vijJAna cAhe kitanA hI takanIkI vikAsa kara le, cAhe kitanA hI AsamAna meM ur3Ane bhara le, cAhe kitanI hI suvidhAyeM juTA le, cAhe jitanA antarikSa meM AvAsa banA le, para sukha kI khoja meM use lauTanA hogA, antatogatvA apane meM lauTanA hogA, apane meM saMtuSTa honA hogA aura apane taka hI siimit| jo loga dharma se Darate haiM yA dharma karane meM hicakate haiM yA jo dharma meM ruci rakhate haiM, una sabake lie yaha chaha kArya pratidina Avazyaka rUpa se karane yogya haiN| sukhI jIvana ke yaha chaha sUtra haiN| prathama sUtra stavana/stuti- arthAt apane se jyAdA zaktimAna, svastha aura nirdoSa vyaktitva kI ora dRssttipaat| isa phaoNrmale ko Apa apanAyeM kyoMki cintA pratyeka mAnavIya mastiSka kA eka roga hai| isa cintA se bacane ke lie usa cetanA ko yAda kareM, jo supara hai, jisase bar3hakara koI nhiiN| cetanA, eka zakti kA srota hai, jo sabake antas meM vidyamAna hai| stuti karane se hama nirAzA, viSAda, avasAda aura anidrA jaisI sthitiyoM para niyaMtraNa kara sakate haiN| jaba hama parezAna hote haiM to hamArI zakti kA apavyaya hone lagatA hai| use rokeM aura use rokane kA sabase AsAna tarIkA hai paMca parameSThI kI pUjA, stuti, unake guNoM kA AhlAdita hokara guNagAna karanA, bhakti karanA, jora se stuti pddh'naa| eka-eka karake caubIsa tIrthaMkaroM kA guNagAna, unake sahasra nAma kA uccAraNa / AsthA aura lagana ke sAtha apane ko usa mahAcaitanyavAna/zaktimAna sattA ke prati samarpita kara denaa| hama binA AsthA ke jI nahIM skte| hamameM se hara eka kI kahIM na kahIM AsthA rahatI hai| yaha AsthA eka zakti hai, isa zakti ko mor3a deM usa mUrti kI tarapha jo zAnta hai, jisakI mukha mudrA meM anekoM rahasya chipe haiN| jisakI A~kheM aba isa vizva kI ora dekhane ke lie nahIM uThatI haiN| jisane saba kucha kara liyA hai isalie hAtha pe hAtha rakhe baiThA hai, jise kahIM nahIM jAnA hai, jo sthira hai, jisameM kAma nahIM, vAsanA nahIM, cintA nahIM, mAna-apamAna kA ehasAsa nahIM, usa vItarAga nirvikAra ke caraNoM meM bhakti kI AsthA se bhara jaanaa| kisI ne kahA hai ki-"AsthA una zaktiyoM meM se eka hai jisake dvArA manuSya jIvita rahate haiM, aura isake pUrNa abhAva kA artha hai dharAzAyI ho jaanaa|" dUsarA sUtra hai- prArthanA, vandanA arthAt bandha nA- jaba hama caubIsa tIrthaMkaroM kI thor3I stuti se sabake guNoM
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM eka-jaisA pana hI dekha lete haiM to mana hotA hai ki, kyoM na hama eka hI mahApuruSa kA guNagAna acche DhaMga se kareM, basa isI manovRtti kA nAma hai vndnaa| eka hI tIrthaMkara mahApuruSa kI cetanA meM apane ko dekhanA, usI kI stuti sarovara meM snAna karanA aura apane mana ko zuddha banA lenaa| aneka dvandvoM aura ulajhanoM ko jIte jAgate bhUla jaanaa| yahI jIvana kA vaha kSaNa hai jaba hama mahasUsa kara sakate haiM ki hA~, hamane Aja jIvana jiyA hai| bAkI kA jIvana to yU~ hI bitAyA hai| hara dina hameM aise hI jInA hai tAki cintA kI gaTharI ikaTThI hokara dimAga meM TyUmara kA rUpa na le le| DaoN. kairela ne eka lekha meM kahA thA- "prArthanA kisI ke dvArA utpanna UrjA kA sabase sazakta rUpa hai| yaha zakti utanI hI vAstavika hai jitanI ki gurutvAkarSaNa kI shkti| eka DaoNkTara hone ke nAte maiMne dekhA ki, sabhI cikitsAoM ke asaphala ho jAne ke bAda bhI loga prArthanA ke zAnta prayAsa dvArA apane duHkha aura roga se mukta ho gaye... prArthanA reDiyama kI taraha camakadAra, apane Apa utpanna hone vAlI UrjA hai|... prArthanA meM insAna samasta UrjA ke ananta srota ke samparka meM Akara apanI sImita UrjA ko bar3hA sakatA hai| jaba hama prArthanA karate haiM to hama apane Apako usa avinAzI zakti ke sAtha jor3a lete haiM jo pUre brahmANDa ko calAtI hai|jb bhI hama dila se prArthanA karate hue Izvara ko sambodhita karate haiM hama apanI AtmA aura zarIra donoM ko behatara banA lete haiN| aisA nahIM ho sakatA ki koI AdamI yA aurata eka pala ke lie bhI prArthanA kare aura use behatara pariNAma na mileN|" tIsarA sUtra- pratyAkhyAna- yAnI Atma utthAna kA sopAna- pratidina apane durguNa kA tyAga karanA pratyAkhyAna hai| hama pApoM ke piNDa haiM arthAt hamAre andara aneka durguNa haiM, hamane aneka mUrkhatAyeM kI haiN| mere pAsa aneka chor3ane yogya, tyAgane yogya bhAva haiM unake tyAga binA hama kabhI bhI hIna bhAvoM se, apanI AlocanAoM se apanI avyavahArika pravRttiyoM se nijAta nahIM pA sakate haiN| ataH apane durguNoM kA niSpakSa parIkSaNa kreN| Atma nirIkSaNa kreN| pratidina eka burI Adata ko nahIM karane kA saMkalpa lekara hama isa pratyAkhyAna se apanA manobala bar3hA sakate haiN| yadi hama lisTa banAkara eka bure bhAva yA Adata ko noTa karake nirIkSaNa kareMge to dekheMge hamArA vikAsa huA hai, logoM ne mujhe pasanda kiyA hai aura hama svayaM meM santuSTa haiN| ataH pratyAkhyAna manovaijJAnika DhaMga se Atma utthAna kA sopAna hai| caturtha sUtra- pratikramaNa yAni vaira kama- maiMne kAma-krodha ke vaza hokara jo atikramaNa kiyaa| maiM apane svarUpa se bahuta dUra calA gayA thaa| usa saba kAyika-vAcika-mAnasika vikAroM kA prAyazcitta karake apane Apa meM Ane kA yaha eka prakrama hai| Atma AlocanA se vyartha ke abhimAna se ugI ghAsa-phUsa rUpI burAiyoM ko hama usI dina kATa dete haiM, usa phasala ko hama bar3hane nahIM dete haiN| maiM hI apanA mitra hU~ aura maiM hI apanA zatru huuN| apanI badakismatI kA kAraNa bhI maiM hU~ aura apane samunnata bhAgya kA bhii| ataH apane meM rahane ke lie lauTanA hI pratikramaNa hai| hamane vigata meM jo choTI-choTI bAtoM pe bar3I-bar3I ulajhane banA lI, mana meM vaira-burAI kA jahara bhara liyA vaha saba bhUla jAnA hI saccA pratikramaNa hai| hameM sabako kSamA karanA hai| kSamA hI AtmA kA bala bar3hAtA hai| sabase bar3I hAra usI kI hai jo dUsare se vaira rakhatA hai| jisakA kisI se vaira bhAva nahIM vahI jIvita jIvana jItA hai| manovaijJAnikoM ne zodha karake isa tathya ko ujAgara kiyA hai ki nyAyAlaya meM calane vAle pArivArika, sAmAjika mAmaloM meM adhikatara jhagar3e bhAI-bhAI, pati-patnI, pitA-putra ke bIca choTI-choTI bAtoM se zurU hote haiN| yadi una choTI-choTI bAtoM ko usI samaya bhulA diyA jAya to korTa kacaharI taka jhagar3A kabhI na phuNce| mahAn vaha hai, jo bar3I-bar3I bAtoM ko bhI bahuta tuccha samajhakara tanAvamukta rahatA hai| jo loga choTI-choTI bAtoM ko tila kA tAr3a banAne
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaisI mAnasikatA rakhate haiM, ve na kevala dUsaroM kA samaya barbAda karate haiM, balki usase apane Apako kaSTa meM hI banAye rakhate haiN| sahI mAyane meM bhAva sahita pratikramaNa karanA, mana ko vizuddha, taro-tAjA banAne kA sahI AdhyAtmika tarIkA hai| purAnI bAtoM ko mana meM rakhe rahanA aura usa vidveSa ke jahara ko samaya para ugalane kI Adata aneka rogoM ko janma detI hai| dila ke tamAma rogoM para roka lagAne ke lie yaha pratikramaNa hI zreSTha tarIkA hai| paMcama sUtra kAyotsarga yAnI dUra hai upasarga- isameM kAya ko chor3akara mAtra zvAsocchAsa para mana ko TikAnA hotA hai| zvAsa hamArA sUkSma prANa hai| jisa samaya zvAsa ke AvAgamana para dhyAna diyA jAtA hai usa samaya hama prANamaya ho jAte haiN| prANa eka zakti hai, jisase hamArA jIvana saMcAlita hotA hai| sahI mAyane meM jIvana kA Ananda meM hai| ve kSaNa hI hamane jiye haiM jo hamane prANoM ke sAtha jiye haiN| kAyotsarga meM prANa-UrjA kA saMcAra eka aMga-upAMga ke antaraGga hisse taka hotA hai| mana eka nayI UrjA se bhara jAtA hai| yogAsana meM zavAsana isI kAyotsarga kA rUpa hai| mahA prANa zakti ko dIrgha AyAma ke sAtha sUkSma ati sUkSma banAne vAlA yogI isI kAyotsarga kI prakriyA se gujaratA hai| yaha prANAyAma kA eka aMga hai| pratyeka zramaNa/muni ke lie dina-rAta meM pratyeka Avazyaka kriyA se pUrva aura pazcAt kAyotsarga niyAmaka hai| pramAda vaza kaheM yA sthiratA ke abhAva ke kAraNa kaheM yA isa prakriyA kA sthAna bahutAyata meM aba nau bAra NamokAra mantra par3hane mAtra se pUrA kiyA jAtA hai| isa kriyA ne kAyotsarga kA mahattva kama kara diyA hai| zramaNa yA zrAvaka yadi nau bAra NamokAra mantra ko zvAsocchAsa ke AyAma ke sAtha pUrNa karate haiM tabhI ve sahI kAyotsarga kA phala prApta kara sakate haiN| Agama meM isa kAyotsarga ke battIsa doSoM kA varNana hai| isa kAyotsarga kI kamI se hI Age Ane vAlI Atmika prakriyA- sAmAyika nirdoSa nahIM ho pAtI hai| ataH samatA, sAmya bhAva kI prApti ke lie kAyotsarga karanA pratidina mAnasika doSoM kA atisAra karane ke lie atyanta Avazyaka hai| chaThavA~ sUtra- sAmAyika/antaH prajJA kI paricAyaka- he bhagavan ! mere sAtha acchA yA burA jo bhI honA thA, vaha acchA huaa| vaha niyati thii| vaha karma kA aura mAtra hamAre hI kie kA phala hai| AgAmI samaya meM bhI una karmoM kA phala bhogane ko maiM taiyAra huuN| jAgrata rahakara sukha aura duHkha ko harSa-viSAda rahita lekara mujhe anubhava karanA hai| deha ko choDakara mujhe kisI kA saMvedana nahIM hai| deha roga sahita hai to bhI mujhe pIDA se vicalita nahIM kara sakatI hai| pratyeka karma kA phala bhogane kI svIkRti hI sahaja sAmAyika hai| AcArya guNabhadra jI kahate haiM ki- "roga ko dUra hone kA koI upAya ho to kara lo aura koI upAya na bacA ho to samatA-anudvega hI antima upAya hai|" maiM isa upAya ko saharSa svIkAra karatA huuN| nazvara deha meM rahakara bhI avinazvara AtmA kA saMvedana, usakI prApti kI lagana aura anubhava kA Atmika Ananda isa sAmAyika meM hai| isI prakriyA kI parAkASThA dhyAna aura samAdhi hai| isa prakAra yaha chaha Avazyaka vartamAna pariprekSya meM zramaNa yA zrAvaka ke zArIrika aura mAnasika vikAsa ke lie nitAnta Avazyaka haiN| mAtra zArIrika svAsthya hI saba kucha nahIM hotA hai jisakI prApti ke lie Aja kA yuga hara sambhava prayatna kara rahA hai| zarIra ko saMcAlita karane vAle zAzvata tattva AtmA kI ora kendrita karane vAlI yaha SaT AvazyakoM kI prakriyA bahu AyAmI hai| isa prakriyA se calane vAloM ko zarIra aura mana, vacana kI svasthatA svataH prApta hogii| ataH sabhI cintA, tanAva, daihika roga aura asthiratA ke nivAraNa ke lie yaha SaTAvazyaka manovaijJAnika vizrUSaNa se bahuta mahattva ke haiN| Atma zAnti pratyeka AtmA kA lakSya honA caahie| jo icchAoM para vijaya prApta karane se svayaM meM svayaM ke dvArA hI prApta hotI hai| AcArya samantabhadra jI kahate haiM- "svadoSazAntyA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vihitAtmazAntiH" arthAt apane doSoM ke dUra hone se hI Atma zAnti prApta hotI hai / AvazyakoM kI pUrNatA aura kaise hotI hai? yaha kahate haiM paDidivasaM paDirattaM jadi kuvvaMto vi sayalamAvassaM / pekkhadi NavaM visohiM AvassayapuNNadA tassa // 7 // pratidina prati rajanI meM rahatA zramaNa jAgatA kheda binA Avazyaka kI hAni use to nahIM sahana nirveda banA / DhotA nahIM karma raja dhotA nava vizuddhi se mana bharapUra usake hI SaT Avazyaka kA yoga banA hai saMyama pUra // 7 // anvayArtha : [ paDidivasaM ] pratidina [ paDirattaM ] pratirAtri [ sayalaM AvassaM ] sakala Avazyaka ko [ jadi ] yadi [ kuvvaMto vi ] karatA huA bhI [ NavaM visohiM ] naI vizuddhi ko [ pekkhadi ] anubhava karatA hai [ tassa ] to usake [ AvassayapuNNadA ] AvazyakoM kI pUrNatA hotI hai / bhAvArtha : rAtri aura divasa sambandhI AvazyakoM ko karate hue bhI sAdhaka kI AtmA meM kheda - khinnatA kyoM nahIM hotI hai? jAnate ho Atman! AtmA meM vizuddhi jaba bar3hatI hai to nayA-nayA Atmika Ananda prApta hotA hai / vizuddhi bar3hane se prazama bhAva kI vRddhi bhI hotI hai / prazama bhAvoM se mana kI nirAkulatA utpanna hotI hai| dekho ! sukhapipAsu ! eka sukha indriyoM ke viSayoM se utpanna hotA hai| dUsarA sukha mana kI kAmanAoM kI pUrti se hotA hai| ye donoM to sAMsArika logoM ke sukha haiM, jo indriya aura mana kI adhInatA se hote haiM / mokSapathika kA sukha bhI do prakAra kA hai| pahalA to prazama bhAvoM se utpanna sukha aura dUsarA Atmika vizuddhi kA sukh| AvazyakoM kA pAlana karane se mumukSa ko donoM hI prakAra kA sukha prApta hotA hai / mana aura AtmA sambandha jur3A huA hai| mana meM uddezya samyak hone para zuddhi utpanna hotI hai to AtmA meM karma kI nirjarA bhI hotI hai| karma kI nirjarA hone se AtmA meM vizuddha bhAva bar3hate haiM / kahA bhI hai uvasama bhAva-tavANaM jaha - jaha vaDDhI havei sAhussa / taha-taha Nijjara vaDDhI dhamme sukke viseseNa // arthAt upazama bhAva rUpI tapa kI jaise-jaise vRddhi hotI hai sAdhu kI usI prakAra nirjarA meM vRddhi hotI hai / dharma dhyAna aura zukla dhyAna meM vizeSa rUpa se nirjarA hotI hai 1 aho! paMcama kAla meM bhI dharmadhyAna se Atma vizuddhi bar3hatI hai| paMcama kAla meM bhI nirjarA hotI hai| paMcama kAla meM bhI Atma cintana hotA hai| dekhA jAya to upazama bhAva hI sabase bar3A tapa hai / tapa bhI upazama bhAva kI vRddhi
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie hI kiyA jAtA hai| dharma dhyAna gRhastha bhI kara sakatA hai aura muni bhI karatA hai| dharma dhyAna ke cAra bheda haiM- AjJA vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya aura saMsthAna vicy| ye cAroM hI dharma dhyAna avirati samyagdRSTi Adi uparima guNasthAnoM meM hote haiN| dharma dhyAna kA pAtra koI bhI zAntipriya aura zaktizAlI, dhIraja vyakti ho sakatA hai| AjJA vicaya Adi cAra bheda dhyeya kI apekSA se haiN| guNasthAnoM kI apekSA ina cAra bhedoM kA vibhAjana nahIM hai| __ aura suno! vicaya nAma cintana kA hai| bhagavAn ke dvArA upadiSTa chaha dravya, sAta tattva yA anya bhI pracchanna viSayoM kA cintana karanA AjJA vicaya dharmadhyAna hai| pracchanna viSaya dravya, kAla, bhAva kI apekSA se cAra prakAra kA hai| kAlANu dravya pracchanna hai| alokAkAza kSetra pracchanna hai| anAgata kAla kAla pracchanna hai| prati samaya utpanna hone vAlI SaTa gaNI hAni vRddhi se sahita artha paryAya bhAva pracchanna hai| ye pracchanna viSaya kevalI gamya haiN| inakA yathArtha zraddhAna hI AjJA vicaya dharmadhyAna hai| isa jagat meM pratyeka AtmA mithyAdarzana, jJAna, cAritra se du:khI hai, unake duHkha kA cintana karanA yA unake duHkha dUra hone kA upAya kyA hai? yaha cintana karanA apAya vicaya dharmadhyAna hai| yaha apAya vicaya avirati samyagdRSTi Adi koI bhI jIva karatA hai| samyaktva kI utpatti hone se hI yaha dharmadhyAna hotA hai| karmoM ke dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se udaya aura udIraNA vipAka kA cintana karanA vipAka vicaya dharmadhyAna hai| yaha karma vipAka kA cintana duHkhI nArakI bhI karatA hai| kaSTa ke samaya he sAdhaka! isI dharmadhyAna kA cintana karake samatA kI ArAdhanA krnaa| aMjanA, sItA, pANDava, rAma jaise mahApuruSoM ne isI dharmadhyAna se abhAva ke samaya meM bhI apane pariNAmoM ko nirAkula rakhA thaa| aise mahApuruSoM ke jIvana kI kathA smaraNa karanA bhI vipAka vicaya dharmadhyAna hai| jo jIva vipAka vicaya dharmadhyAna meM abhyasta hotA hai, vahI saMsthAna vicaya dharmadhyAna kA adhikArI hotA hai| yaha cAroM hI dhyAna kramazaH vRddhi ko prApta hote haiN| sAdhaka krama-krama se yadi ina dhyAnoM ko karatA hai to vaha karma nirjarA ko bar3hAtA calA jAtA hai| saMsthAna vicaya dharmadhyAna meM loka ke AkAra kA, aura loka meM AdheyabhUta dvIpa, sAgara Adi kA cintana karanA saMsthAna vicaya dharmadhyAna hai| saMsthAna vicaya ke hI piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta bheda haiN| so piNDastha aura padastha bheda sabhI zrAvakoM ke lie karane yogya haiN| nitya pratidina ina AvazyakoM se jo dharmadhyAna meM nirata rahatA hai, vahI dharma kA pAlana karatA hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura bhI kahate haiM vayaNamayaM paDikamaNa-ppahuDivvavahArado du AvassaM / jo kuNadi NicchayatthaM Avassya puNNadA tassa // 8 // pratikramaNa Adika Avazyaka zabda bola jo karatA hai Avazyaka vyavahAra kahe haiM unase bhI mana bharatA hai| mana bhara kara phira vacana binA jo mauna dhyAna ke Azraya se nizcaya ko pA letA muni jo pUrNa huA Avazyaka se // 8 // anvayArtha : [ vayaNamayaM ] vacanamaya [ paDikamaNa-pyahudi ] pratikramaNa Adi [ vavahArado ] vyavahAra se [du ] bhI [ AvassaM ] Avazyaka [ NicchayatthaM ] nizcaya ke lie [ jo ] jo [kuNadi ] karatA hai [ tassa ] usake [ Avasya puNNadA] AvazyakoM kI pUrNatA hotI hai| bhAvArtha : he bhavyAtman! vacanamaya pratikramaNa dravya pratikramaNa hai / jaba yaha bhAvoM kI vizuddhi utpanna karatA hai to bhAva pratikramaNa hotA hai| yaha dravya pratikramaNa Adi Avazyaka kriyAe~ bhAvamaya haiN| kevala samaya gujArane ko yA karanA hai isalie jo kiyA karatA , vaha bhAva pratikramaNa nahIM karatA hai / yaha dravya-bhAvamaya pratikramaNa Adi vyavahAra cAritra kahalAtA / isI vyavahAra cAritra se nizcaya cAritra kI prApti hotI hai / are syAdvAdin ! suno! vyavahAra cAritra kriyA rUpa hai| yaha kriyA bAhara bhI dikhAI degI aura bhItara bhI mahasUsa hogii| jaba taka yaha bAhya abhyantara kriyA cala rahI hai taba taka samasta cAritra vyavahAra cAritra nAma pAtA hai / jo ina bAhya kriyAoM meM abhyasta ho jAtA hai usI kA AtmA meM ThaharanA hotA hai / AtmA meM sthita ho jAne kA nAma nizcaya cAritra hai / kucha ekAntavAdiyoM ne jinavANI ke siddhAntoM ko hI badala diyaa| kucha loga ulaTA rAga AlApate haiN| unakA kahanA hai ki pahale nizcaya cAritra hotA hai, phira vyavahAra cAritra hotA hai / pahale cAritra bhItara utpanna hotA hai, taba bAhara prakaTa hotA hai| pahale bhItara se kaSAyoM kA abhAva rUpa nizcaya cAritra prakaTa hogA tabhI bAhara kI kriyA vyavahAra cAritra kA nAma pAtI hai| yadi bhItara kaSAyoM kA abhAva nahIM hai to bAhara se koI bhI vrata, tapa, cAritra kA nAma nahIM pAtA hai, vaha saba mithyA cAritra hai / isalie pahale antaraGga kA nizcaya cAritra prApta karo, vyavahAra to bAda meM hotA rhegaa| bhole Atman! kahIM tuma yaha saba sunakara bhaTaka to nahIM ge| soca rahe hoge yaha saba satya hI to kahA jA rahA hai| isameM mithyA yA asatya jaisA kucha bhI nahIM hai / Thaharo! eka dama nirNaya mata kara lenA / ekAntapakSI bahuta lubhAvanA bolate haiN| unakI jihvA zahada lipaTI talavAra kI taraha calatI hai| jaba taka tuma Agama kA samUcA adhyayana na kara lo taba taka aisI bAteM sunakara nizcaya mata kara baiThanA / tuma nirNaya aura nizcaya meM bheda nahIM samajha
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAoge / nizcaya to AtmA meM AtmA kA sthita ho jAnA hai| yaha lakSya hai / yaha lakSya bAda meM prApta hogaa| kabhI bhI sAdhya kI yA lakSya kI prApti pahale nahIM hotI hai| pahale sAdhana kI, lakSaNa kI prApti karanI hotI hai| duniyA kA pratyeka vyakti sAdhana se sAdhya kI prApti karane kA tarIkA hI batAtA hai| jaba buddhi meM Agraha aura AtmA meM mithyAtva kA udaya rahatA hai to vastu tattva ulaTA kara diyA jAtA hai| aura usa ulaTe tathya ko hI rahasya banAkara prastuta kiyA jAtA hai| Atman! jise tuma nizcaya cAritra kaha rahe ho, vaha bhI vyavahAra cAritra hI hai / yaha to sabhI ko svIkArya hai ki jaba taka AtmA meM kaSAyoM kA abhAva nahIM hogA taba taka AtmA meM dhAraNa kiyA gayA vrata, tapa mithyA hai kintu kaSAyoM ke abhAva se utpanna AtmA kI pariNati ko nizcaya cAritra kahane kI bhUla mata karo / vrata, tapa, saMyama dhAraNa karane se hI AtmA meM kaSAyoM kA abhAva hotA hai| binA vrata, saMkalpa ke kabhI bhI kaSAyoM kA svataH abhAva nahIM ho sakatA hai| pahale kaSAyoM kA abhAva ho phira hama vrata, tapa leMge, aisI ulaTI gaMgA pacAsa-sATha varSa se pahale kabhI nahIM bhii| yadi aisA mAnA jAegA to yaha mAnanA par3egA ki tIrthaMkara ko jaba vairAgya hotA hai to, kapar3e pahane hue hI, AbhUSaNa dhAraNa kiye hI, keza-loMca karane se pahale hI unheM sAtavA~ guNasthAna ho gyaa| aisI sthiti meM kapar3oM meM hI sAtavA~ guNasthAna mAnanA par3egA / yadi vastrAbhUSaNa pahane hue hI saMyama kA bhAva utpanna huA mAnoge to parigraha sahita dazA meM hI nirgranthatA, apramatta guNasthAna aura saMyama bhAva mAnanA pdd'egaa| aisA to kisI bhI AcArya ne nahIM maanaa| yaha mAnanA to zvetAmbara mata kA samarthana hogA / vastra sahita ko chaThavA~ guNasthAna, Agama ke viruddha hai, jinavANI kA galA ghoMTanA hai| sAtavA~ guNasthAna mAnanA vicAra karo ! yadi pahale hI kaSAyoM kA kSaya ho jAegA to phira kisI-kisI ko usI avasthA meM kevalajJAna bhI ho jAegA / zvetAmbara loga vastra sahita mukti aise hI siddha karate haiM / bhagavAn mahAvIra ke lie bhI ve yahI kahate haiM ki unake zarIra para eka kapar3A thaa| unhoMne usa kapar3e kA tyAga nahIM kiyA thA / vaha kapar3A jhAr3iyoM meM ulajhakara haTa gayA thaa| bhagavAn mahAvIra sacela (vastra sahita ) the| ekAntavAda kI yaha ulaTI dhArA usI vyaki ne yahA~ Akara calAI hai jo pahale zvetAmbara thA / vahA~ usakA koI Adara nahIM huA to usane vaha dharma chor3akara digambara dharma apanA liyaa| samayasAra mAtra par3hakara lubhAvanI pravacana zailI se ulaTI gaMgA bhaayii| usake bhItara kA vaha saMskAra nahIM miTA thA so yahA~ Akara bhI yuktiyoM se usI zvetAmbara dhArA kA samarthana kiyaa| saca hai ! saMskAra itanI jaldI nahIM miTate haiM / AcArya samantabhadra deva ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM zrAvaka ke lie mahAvratoM kI kalpanA karate haiM kintu use mahAvratI nahIM kahate haiN| kyoM nahIM kahate? kyoMki bhItara AtmA meM pratyAkhyAna kaSAya kA ati sUkSma, mandatara udaya bhI jaba taka cala rahA hai taba taka AtmA meM chaThavA~, sAtavA~ guNasthAna nahIM ho sakatA hai| usa zrAvaka ko jo sAmAyika meM baiThA hai, antaraGga-bahiraGga se Arambha parigraha kA tyAga karake baiThA hai, nirvikalpa hai, Atma dhyAna meM sudarzana seTha kI taraha lIna hai to bhI usakA sAtavA~ guNasthAna nahIM hai / kaSAya kI atyanta manda dhArA TUTa kyoM nahIM jAtI ? kyoM nahIM usI sAmAyika meM vaha saMyama bhAva prakaTa ho jAtA? ina praznoM kA eka hI uttara hai ki jaba taka saMkalpa pUrvaka AjIvana ke lie parigraha kA tyAga nahIM hogA taba taka bhItara se pratyAkhyAna kaSAya kA abhAva nahIM ho sakatA hai| isase spaSTa hai ki bhItarI kaSAya kA abhAva bAharI parigraha tyAga ke saMkalpa para nirbhara hai| mAna lo seTha sudarzana nagna hokara zmazAna meM khar3e haiM / unake pAsa kisI bhI taraha kA parigraha nahIM hai to bhI vaha saMyamI nahIM ho sakate haiM / muni
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM kahalA sakate haiN| jAnate ho bhavyAtman ! aisA kyoM? kyoMki unake parigraha kA tyAga AjIvana ke lie nahIM hai| eka rAta ke lie sAmAyika karane taka ke lie hI unhoMne vastra tyAga kiyA hai| vastra pAsa meM rakhe haiM, subaha hote hI ina vastroM ko pahanU~gA, yaha bhAva bhI bhItara hai| isI kAraNa se unako saMyama bhAva nahIM ho sakatA hai| he svAdhyAyarasika! vastu se baMdha nahIM hotA hai, yaha satya hai kintu vastu tyAga ke binA AtmA nirbandha nahIM hotA hai, yaha bhI utanA hI satya hai| bAharI parigraha ke tyAga se AtmA meM kaSAya kA abhAva ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA hai| yaha anizcitatA(risk) kA saudA hai kintu yaha hamezA dhyAna rakhanA ki bAhya parigraha ke tyAga binA antaraGga meM saMyama bhAva trikAla meM kabhI nahIM hogaa| vyApAra karane ke lie pUMjI lagAnI pdd'egii| pUMjI lagAne se lAbha ho yA na ho, yaha bAda kI bAta hai| kintu vyApAra karane kI zarta to yahI hai ki bAjAra meM Ao, dukAna kholo, pUMjI lgaao| vyApAra calanA yA na calanA to aura dUsare kAraNoM para nirbhara karatA hai| seTha bananA, na bananA to bAda kI bAta hai| yaha riska saMyama mArga meM bhI hai| yadi dukAna khole binA hI seTha bane baiThe ho, to phira dukAna kholane kI jarUrata hI kyA hai? isI taraha bAhara ke kapar3e khole binA bhItara se tIrthaMkara ko sAtavA~ guNasthAna ho jAtA hai to phira unheM gRha tyAga kI jarUrata hI kyA hai? he nizcayaikAntavAdin ! abhI bhI sa~bhala jaa| ulaTI dukAna mata claa| ulaTI gaMgA ke bahAva meM mata phNs| samayasAra par3hakara yadi buddhi ulaTI calane lagI hai to koI bAta nhiiN| Dara mt| kucha dera ke lie samayasAra kI jagaha dravyasaMgraha kA adhyayana kr| ratnakaraNDa zrAvakAcAra aura puruSArtha siddhyupAya kA adhyayana kr| dravyasaMgraha meM AcArya deva kahate haiM ki vrata, samiti, gupti yaha saba vyavahAra cAritra hai| bAda meM nizcaya cAritra kI paribhASA kahate haiN| bAhya, abhyantara kriyAoM kA ruka jAnA nizcaya cAritra hai| AcArya amRtacandra jI, jo ki samayasAra, pravacanasAra Adi granthoM kI TIkA karane vAle mahAn AcArya haiM, vaha bhI pravacanasAra meM kahate haiM ki he ra paMcAcAra ! maiM tumhArI zaraNa meM taba taka rahatA hU~.jaba taka ki majhezaddhAtmA kI upalabdhi rUpa nizcaya cAritra kI prApti na ho jaave| itane bar3e mahAn AdhyAtmika AcArya isa vyavahAra cAritra kI zaraNa mA~ga rahe haiN| vyavahAra cAritra se hI bhIkha mA~ga rahe haiM ki isa AtmA ko taba taka isa vyavahAra kI zaraNa mile jaba taka ki nizcaya cAritra kI prApti na ho jaave| isase spaSTa hotA hai ki vyavahAra cAritra kI zaraNa lie binA nizcaya cAritra kI zaraNa nahIM milatI hai| itane bar3e AcAryoM ke spaSTa kathanoM ko bhulAkara bhI haThAgraha se yadi apanI mAnyatA nahIM chor3oge to tIvra mithyAtva kA bandha hI hogaa| ghora zvabhrasAgara meM cirakAla taka ronA pdd'egaa| isalie spaSTa jAno ki bhItara kA guNasthAna bAhya saMkalpa ke binA nahIM banatA hai aura bhItara-bAhara kA yaha cAritra vyavahAra cAritra hai| AtmA meM kaSAya kA abhAva honA nizcaya cAritra nahIM apitu vyavahAra cAritra hI hai| isalie vyavahAra cAritra Upara-Upara se nahIM hai, bhItara se hai| vyavahAra cAritra vAstavika hai| satya hai| AtmA meM kaSAya ke abhAva se chaThavA~-sAtavA~ guNasthAna banA rahanA bhI vyavahAra cAritra hai| AtmA kI apramatta guNasthAna kI vizuddhi bhI vyavahAra cAritra hai| isa vizuddhi ko nizcaya cAritra mAnane kI bhUla mata kro| nizcaya cAritra zuddhopayoga kI dazA meM hotA hai| zuddhopayoga to dhyAna kI avasthA meM hotA hai jo kevalajJAna kA kAraNa banatA hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ he sAdhaka! ina Avazyaka kriyAoM ko nizcaya cAritra kI prApti ke lie kro| yadi nizcaya cAritra isa bhava meM prApta na bhI ho to bhI koI bAta nhiiN| yaha vyavahAra cAritra hI prati samaya guNazreNI nirjarA karAtA rahatA hai| isa vyavahAra cAritra ko sAdhya samajhane kI bhUla mata krnaa| isa vyavahAra se nizcaya prApti kI bhAvanA bAra-bAra krnaa| jitanA ho sake isa vyavahAra cAritra ko dhAraNa kara nizcaya meM jAne kI ruci kro| bAra-bAra AtmA kA sparza kro| bAra-bAra upayoga kI dhArA ko upayoga meM hI sthira karane kA bhAva kro| vartamAna meM yahI nizcaya cAritra hai| yahI AtmAnubhUti hai| yahI SaT AvazyakoM kI paripUrNatA hai| aba Avazyaka aparihANi bhAvanA kA upasaMhAra karate haiM logANuraMje NiravekkhasAhU, AvAsaesuppaNidhANa siilo| jahAvisisso sayalesu buddho puNNaMkakaMkhI visaesu hodi|| 9 // janaraMjana kA dhyAna chor3akara nitya niraMjana Atama meM mana vaca tana ke dvArA ramatA sAdhU SaT Avazyaka meN| jyoM viziSTa vidyA kA arthI pUrNa aMka kI cAha rakhe tyoMhI zramaNa sabhI Avazyaka pUrNa karana kI cAha rkhe||9|| anvayArtha : [ logANuraMje ] loka kA raMjana karane meM [Niravekkha sAhU ] nirapekSa sAhU [ AvAsaesu] AvazyakoM meM [ paNidhANa-sIlo] praNidhAna zIla hotA hai [ jaha ] jaise [visisso ] viziSTa ziSya [ buddho] buddhimAna huA [ sayalesu visaesu] sabhI viSayoM meM [ puNNaMka-kaMkhI ] pUrNAMka kI cAha rakhane vAlA hotA hai| bhAvArtha : he Atman ! jaise buddhimAna medhAvI chAtra sabhI viSayoM meM pUrNAMka prApti kI icchA rakhatA hai usI prakAra mokSa patha kA pathika pratyeka Avazyaka ko Adara ke sAtha pUrNa karatA hai| pratyeka Avazyaka kA mahattva barAbara samajhate hue vaha sabhI AvazyakoM ko rucipUrvaka samaya para karatA hai| ___ mokSa kA pathika pUrNAMka kI cAha rakhate hue bhI puNya kI cAha nahIM rakhatA hai| puNya kI cAha nahIM hote hue bhI sarvAdhika puNya bhI aise hI apramatta sAdhaka kI AtmA meM baMdhatA hai| jo jitanA-jitanA apramatta banatA jAtA hai puNya kA baMdha utane hI adhika anubhAga ke sAtha hotA hai| vizuddhi se pApa prakRti kA anubhAga ghaTatA hai| isa siddhAnta ke anusAra kSapaka zreNI meM sUkSmasAmparAya nAma ke dazaveM guNasthAna meM puNya prakRti kA anubhAga sarvotkRSTa hotA hai| aisI sthiti meM puNya karma ke baMdha se vahI baca sakatA hai jo naraka-nigoda meM aparimita kAla taka pacatA hai| binA guru ke adhyayana kie kucha loga isa puNya se aise bacate haiM jaise viSThA ko dekhakara loga bacate haiN| aise logoM ne to isa puNya ko viSThA kahane meM saMkoca nahIM kiyA hai| aba batAo mitra! isa viSThA kA lepa AtmA meM aura adhika hone se to sarvajJa bhI nahIM bacA sakate haiN| svayaM sarvajJa bhI jaba isase nahIM bace to apane bhaktoM ko kyA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bacAe~ge? itanA hI nahIM sarvajJa avasthA meM to jo sAtAvedanIya kA IryApatha Asrava hotA hai, vaha to sarvAdhika miSTa, sarasa pudgala paramANuoM kA hotA hai| yaha Asrava itanA adhika sazakta hotA hai ki asAtA vedanIya kA udaya bhI yadi AtmA meM cala rahA ho to usa asAtA vedanIya kA prabhAva AtmA para kiJcit bhI nahIM hotA hai| svayaM arihanta bhagavAn aise hI puNya kA sevana nirantara kara rahe haiN| svayaM yaha arahanta dazA unheM puNya ke phala se prApta huI hai| AcArya kundakunda deva pravacanasAra meM kahate haiM ki 'puNNaphalA arihantA' arthAt arihanta avasthA puNya kA phala hai| usI arihanta avasthA ko prApta karane ke lie lAlAyita mumukSa puNya se itanA bacate haiM jitanA ki koI kulIna puruSa nIca puruSa ke ghara bhojana karane se bacatA ho| aise puNya se bacane vAloM ko lagatA hai ki pUjA nahIM karanA, AratI nahIM karanA, bhagavAn kI bhakti nahIM karanA, jinAlaya, jinabimba to mAtra pratIka ke rUpa meM mAnanA, inakI ArAdhanA se puNya bandha hotA hai aura puNya baMdha saMsAra kA kAraNa hai| jaisA puNya taisA paap| donoM meM koI antara nahIM hai| are! pApa ke baMdha se to ajJAnI bhI Dara jAtA hai kintu puNya bandha se Darane vAlA to jJAnI hI hotA hai| aise hI na jAne kitane managaDhanta pralApoM se jinavANI kA apalApa karane meM unheM kiJcit bhI bhaya nahIM hotaa| he Atmeccho! AcAryoM ke abhiprAya ko anekAnta dRSTi se samajhane ke kAraNa hI aise ekAnta abhiprAya janma lete haiN| yadi tuma Atma kalyANa kI icchA rakhate ho to kabhI bhI bhagavAn kI pUjA-bhakti se nahIM ddrnaa| samIcIna AyatanoM kI ati Adara bhAva se arcanA krnaa| pUjA, arcanA se jo puNyabaMdha hogA vaha kabhI bhI saMsAra kA kAraNa nahIM hogaa| tumhAre lie isa paMcama kAla meM bhagavAn kI pUjA-bhakti se bar3hakara aura koI dUsarA sarala sAdhana AtmA ko pavitra karane kA nahIM hai| mahAn saiddhAntika aura AdhyAtmika AcArya sarvAthasiddhi meM kahate haiM- 'punAtyAtmAnaM pUyate'neneti vA punnym|' puNya kI paribhASA to dekho- jo AtmA ko pavitra kare yA jisase AtmA pavitra hove vaha puNya hai| aura pApa kI paribhASA hai ki jo AtmA ko puNya se bacAe vaha pApa hai| zrAvakabandho! puNya se bacoge to pApa kA hI bandha hogaa| are ! tuma kyA puNya ke bandha se baca sakate ho jaba tadbhava mokSagAmI munirAja puNya ke baMdha se nahIM baca pA rahe haiN| dhyAna avasthA meM, zuddhopayoga meM, zukladhyAna kI avasthA meM unheM puNya kA ati tIvra anubhAga vAlA bandha ho rahA hai| yaha kathana siddhAnta zAstra zrI dhavalA Adi meM spaSTa rUpa se likhA hai| are mumukSu! jaba zuddhopayoga meM munirAja ko bhI puNya bandha ho rahA he to tuma zubhopayoga kI bhUmikA meM rahane vAloM ko puNya bandha se chuTakArA kaise mila sakatA hai? yadi zubhopayoga kI kriyA se bacoge to eka hI zaraNa tumhAre lie bacegI, aura vaha hai azabhopayoga kI. kyoMki zaddhopayoga avirata avasthA meM nahIM hotA hai| svAdhyAya karate hue aho AtmA, aho bhagavAn AtmA! yaha bhAva kara lo yA pUjA, jApa, dAna kara lo honA to zubhopayoga hI hai| svAdhyAya bhI zubhopayoga kI kriyA hai aura pUjana bhI zubhopayoga kI kriyA hai| eka bAra AcArya vidyAsAgara jI mahArAja se eka aise hI nizcaya ekAntavAdI ne Akara pUchA- mahArAja! svAdhyAya karane se jyAdA bandha hotA hai yA pUjana karane se? AcArya mahArAja ne kahA- svAdhyAya karane se| jitanA bandha pUjana karane se hotA hai usase tIna gunA bandha svAdhyAya karane se hogA, kyoMki pUjana to dina meM eka bAra kI jAtI hai kintu svAdhyAya to tIna bAra kiyA jA sakatA hai| pUjana meM bhI puNya kA baMdha hai aura svAdhyAya meM bhii|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvaka ke lie svAdhyAya ati Avazyaka kriyA nahIM hai kintu pUjana ati Avazyaka sarvaprathama karane yogya kriyA hai| kucha loga yaha bhI tarka dete haiM ki svAdhyAya parama tapa hai| tapa se saMvara, nirjarA hotI hai| isalie saMvara, nirjarA karane ke lie tapa karanA caahie| so yaha tarka bhI ajJAnatA se bharA hai| AcAryoM ne 'tapasA nirjarA ca' yaha sUtra kisake lie likhA hai? jo vrata, samiti, gupti se paripUrNa hai, usI mahAvratI ke lie tapa nirjarA kA kAraNa hai| bAraha prakAra ke tapa meM svAdhyAya bhI eka tapa hai parantu yaha tapa unake lie hai jo saMvara, nirjarA kI yogyatA rakhate haiN| saMvara-nirjarA kI yogyatA unake pAsa hotI hai jo hiMsA Adi pA~ca pApoM se sarvathA sadA kAla virakta hote haiN| saMvara sahita karo tapa prAnI mile mukati raanii|' nirjarA bhAvanA meM tapa karanA unake lie hai jo saMvara sahita haiN| saMvara pApa Asrava ke rukane se hotA hai| jinake pApa kA tyAga nahIM hai vaha saMvara nirjarA ke pAtra nahIM hai| isIlie AcAryoM ne kahA hai ki saMvara pUrvaka nirjarA hI mokSa ke lie kAraNabhUta hai| Asrava pUrvaka hone vAlI nirjarA se koI phala nahIM hai| bhagavatI ArAdhanA, mUlAcAra jaise granthoM meM spaSTa kahA hai ki sammAdiTThissa vi aviradassa Na tavo mahAguNo hodi| hodi hu hatthiNhANaM cuMducchidakamma taM tassa // mUlA. 10/52 avirata samyagdRSTi kA tapa bhI mahAguNakArI nahIM hai| usake nirjarA se jyAdA baMdha hai| avirata samyagdRSTi kI nirjarA hAthI ke snAna kI taraha hai| jaise hAthI tAlAba meM snAna karake nikalatA hai to punaH taTa kI dhUli apane sira para DAla letA hai, usI prakAra avirata samyagdRSTi jitanI nirjarA karatA hai usase jyAdA karma baMdha kI dhUli AtmA meM bA~dha letA isalie svAdhyAya ko parama tapa kahakara aura pUjana meM Asrava-bandha dikhAkara zrAvaka apane Apako samIcIna mArga se vaMcita kara rahA hai| kisI bhI grantha kI koI bhI paMkti uThAkara pramANa dikhalAkara anapar3ha logoM ko bhulAve meM DAlane kA yaha kArya hitakArI nahIM hai| are pAThaka! punaH sAvadhAna kara rahA hU~ ki hamAre isa kathana se chala grahaNa mata kara lenaa| yaha nahIM socanA ki zrAvaka ke lie svAdhyAya nahIM karanA caahie| svAdhyAya karanA, khUba karanA lekina pUjana karane ke bAda krnaa| pUjana meM doSa dikhAkara svAdhyAya kI nirdoSatA batAnA ucita nhiiN| zrAvaka kA bhI svAdhyAya Avazyaka hai kintu pUjana ke baad| svAdhyAya prathama Avazyaka nahIM hai kintu tIsarA Avazyaka hai| svAdhyAya to muni mahArAja ke lie bhI Avazyaka nahIM hai / SaT Avazyaka kriyAoM meM svAdhyAya nahIM hai| aTThAIsa mUlaguNoM meM bhI svAdhyAya nahIM hai| yaha svAdhyAya to munirAja kA eka tapa kA aMga hai| svAdhyAya viSaya-kaSAyoM ke bacane ke lie, indriya aura citta kI ekAgratA karane ke lie kiyA jAtA hai| yadi yaha ekAgratA bhagavatpada kI bhakti se bhI AtI ho to bhI svAdhyAya kie binA munirAja apanI AtmA ko pApa-paMka se bacAkara jIvana paryanta saMyama kA nirvAha kara sakate haiN| bhavyAtman ! ni:saMkoca khUba puNya kA baMdha kro| khUba puNya kI kriyA karo kintu itanA dhyAna rakhanA ki
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa puNya se koI sAMsArika phala kI cAha mata krnaa| puNya ke phala se apane Apa bina mAMge jo mile, use milane do| usase tumheM koI hAni nahIM hogI kintu usa puNya se saMsAra vRddhi kI, putra, putrI, dhana, vaibhava, pada kI lAlasA nahIM karanA, tumheM kisI na kisI bhava meM mukti avazya milegii| yahI isa bhAvanA kA sAra hai| jo tumheM puNya ke baMdha se DarAe usa pApI se tuma ddrnaa| are! bandho! tadbhava mokSagAmI tIrthaMkara, pANDava, rAma sadRza mahApuruSoM ke cAritra pddh'o| pANDava, rAma sadRza mahApuruSa to jinendra bhagavAn kI pUjana-ArAdhanA se hI vanavAsa kAla meM prasanna rahe haiN| ye loga bhagavAn ke samakSa apanI AtmA kA guNagAna nahIM karate the apitu bhagavAn kI AtmA aura zarIra kA pulakita zarIra hokara guNAnuvAda karate the| isa bhakti se unakA saMsAra bar3hA nahIM kintu naSTa hI huA hai| isalie samyak mArga para clo| pahale bhakta bano phira bhagavAn bno|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ maggapahAvaNA mArga prabhAvanA kyA hai? yaha kahate haiM rayaNattayaM hi maggo taM paDivajiUNa rocedi punno| so bhaviyo khala maggI Asiya taM pahAvaNA mggss||1|| ratnatraya hI mokSamArga hai mAraga antara Atama kA isako prApta kare jo ruci se timira bhagAe Atama kaa| bhavya vahI jo isa mAraga para ho ArUDha, vahI rAhI usI bharose mokSamArga kI nita hotI hai bdd'vaahii||1|| anvayArtha : [rayaNattayaM] ratnatraya [hi] hI [ maggo] mArga hai| [taM] usako [paDivajjiUNa] prApta karake [puNo] punaH [rocedi] ruci karatA hai [so bhaviyo] vaha bhavya ko [Asiya] Azraya karake [ maggassa pahAvaNA] mArga kI prabhAvanA hai| bhAvArtha : he mokSamArgin ! ratnatraya hI mokSa kA mArga hai| yaha mArga bhItara hai, bAhara nahIM hai| bAhara dikhane vAle kriyAkalApa AtmA kA mokSamArga nahIM hai| yaha mArga AtmA se sambandha rakhatA hai| jo kriyA-kalApa mokSamArga kI pahicAna haiM una kriyAoM ko ajJAnI, mohI jIva jAnate hI nahIM haiN| aisI sthiti meM una ajJAnI jIvoM ke mana ko jo rucatA hai use hI vaha dharma mAna lete haiN| jo bhavya ratnatraya kA Azraya lekara kriyAvAn dikhatA hai, usako hI mokSamArga kahA hai| he bhavya! saMsAra se mukti kI bhAvanA pratyeka AtmA kI nahIM hotI hai| saMvara-nirjarA karane ke lie mArga para calane kI bhAvanA bhI pratyeka kI nahIM hotI hai| saMvara-nirjarA tattva kA jo icchuka hogA vaha sAdhaka jJAna-dhyAna kI pradhAnatA rakhatA hai, vahI mokSamArgI hai| Atman ! ratnatraya dhAraNa kara lenA aura bAta hai aura ratnatraya meM ruci rakhanA aura bAta hai| ratnatraya kI prakRSTa bhAvanA hI prabhAvanA hai| ratnatraya to dikhe nahIM aura prabhAvanA hI prabhAvanA dikhe to samajhanA yaha svanAma kI lokaiSaNA hai| sAdhaka mArga kI jaba prabhAvanA karatA hai to mArga para calane vAle logoM ko usase bala, sAhasa milatA hai| jIvAdi padArthoM kA zraddhAna vyavahAra samyagdarzana hai aura AtmA kA zraddhAna nizcaya samyagdarzana hai| jIvAdi padArthoM kA jJAna vyavahAra jJAna hai aura AtmA kA mAtra saMvedana honA nizcaya samyagjJAna hai| rAga Adi kA parihAra karanA vyavahAra cAritra hai aura AtmA kA AtmA meM sthiti ho jAnA nizcaya cAritra
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| vyavahAra samyagdarzana, vyavahAra samyagjJAna aura vyavahAra samyak cAritra vyavahAra ratnatraya hai| yahI vyavahAra mokSamArga hai| nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyak cAritra nizcaya ratnatraya hai| yahI nizcaya mokSamArga hai| vyavahAra mokSamArga upacAra mArga hai aura nizcaya mokSamArga mukhya mArga hai| nizcaya mokSamArga ko prApta hue jIva Atmastha hote haiM / nizcaya meM saba kucha Atma rUpa hotA hai| zraddhAna, jJAna, cAritra kA viSaya AtmA mAtra hotA hai| AtmA ko chor3akara anya vikalpa honA, bhale hI vaha tattva sambandhI ho vaha vyavahAra mokSamArga hotA hai| 'mukhyopacAra dubheda yUM baDabhAgi ratnatraya dhreN|' arthAt jo mukhya yA upacAra ratnatraya dhAraNa karate haiM, vaha bar3e bhAgyavAn haiM / aise bhAgyavAn jIva munirAja hI hote haiN| ratnatrayadhArI munirAja hI hote haiM / gRhastha kabhI ratnatrayadhArI nahIM hotA hai| ratnatraya kI pahicAna bAhya meM nirgrantha rUpa se hotI hai| bAhara se digambara hue binA ratnatrayadhArI kahA hI nahIM jA sakatA hai| jahA~ digambaratva nahIM hai vahA~ ratnatraya nahIM hai aura jahA~ ratnatraya hai vahA~ digambaratva avazya hai| yaha anvaya-vyatireka vyApti hai| are! priya Atman ! tuma bhI bar3abhAgI bno| bar3abhAgI bananA sabhI ko rucatA hai parantu zrAvakapane meM yaha bar3abhAga kahA~? ai avirata samyagdRSTi gRhastha! eka asaMyamI zrAvaka yadi apane Apa ko ratnatrayadhArI mAnatA hai to vaha apane ko chala rahA hai| Upara kI bhUmikA meM jo ghaTita hotA hai use nicalI bhUmikA meM balAt mAnanA mokSamArga ko miTA denA hai| Aja gRhastha apane ko ratnatraya kA adhikArI mAnatA hai| vaha bhI sIdhA nizcaya ratnatraya mAnatA hai, vyavahAra nhiiN| vyavahAra ratnatraya meM to aTThAvIsa mUlaguNoM kA pAlana, vrata, samiti Ate haiM so vyavahAra ratnatraya to kahIM se kahIM taka sambhava hI nahIM hai| aisI sthiti meM kyA kareM? kyoMki binA ratnatraya ke mokSamArgI nahIM kahalA sakate haiN| duniyA meM apane ko mumukSa kahA jAe aura mokSamArgI bhI na hoM, yaha kaise sambhava hai? aura phira zuddhopayoga bhI binA ratnatraya ke nahIM hotA hai| apane pAsa zuddhopayoga hai, aisI siddhi nahIM kara pAe~ge to phira zubhopayoga kA virodha karake apanI hI hAni hogii| aisI bigar3I dazA ko sudhArane kA prayAsa kucha cAlAka logoM ne kiyaa| sIdhA apane ko nizcaya ratnatrayadhArI AtmA maano| sIdhA apane meM nizcaya mokSamArga maano| vyavahAra ratnatraya yA vyavahAra mokSamArga to kriyAkANDa hai| vyavahAra ko mithyA siddha kro| binA vyavahAra ke nizcaya kI siddhi kro| nizcaya ko pahale rakho, vyavahAra ko bAda meM to sArI bAjI palaTa jAegI aura apane ghara baiThe zuddhopayogI, nizcaya mokSamArgI khlaaeNge| dekho! nizcayaikAntavAdI loga kisa taraha apane andara nizcaya ratnatraya mAnate haiN| unakA kahanA hai ki apanI AtmA kA zraddhAna honA hI nizcaya samyagdarzana hai| so apanI AtmA kA hameM zraddhAna hai| apanI AtmA kA jJAna hone se hameM nizcaya samyagjJAna hai| aura jitanI dera taka aise AtmA meM upayoga lagA rahe, lInatA rahe so nizcaya caaritr| ho gae tInoM apanI AtmA meM, isI ko kahate haiM shuddhopyog|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA samajhe bhole prANI? mohI ko to ghara baiThe mokSa dikhA do, to use kyA hAni hai? he Atman ! yadi mokSamArga itanA hI sarala aura sulabha hotA to muniyoM ko gRhatyAga karake bAvIsa parISaha sahana karane kA kaSTa kyoM uThAnA par3atA? he Atman ! jaise-jaise AtmA ko uparima dazA kA anubhava hotA jAtA hai, usa uparima dazA meM koI vizeSa vyAkhyAna nahIM hotA hai| uparima dazA kI paribhASA bahuta choTI hotI hai| nizcaya meM darzana, jJAna, cAritra kA bheda hI nahIM hai| saba kucha Atma rUpa hotA hai| peya-pAnaka-ThaMDAI kI taraha saba kucha vahA~ ekameka hotA hai| jo ekatva vibhakta AtmA kA anubhava ekatva vitarka nAma ke dUsare zukladhyAna meM hotA hai, usa ekatva, samarasIpane kA Ananda ghara baiThe siddha karanA AtmavaMcanA nahIM to aura kyA hai? nizcaya mokSamArga pAnaka kI taraha hai| jahA~ samyagdarzana, jJAna, cAritra meM se koI eka bhI hai vahA~ tInoM hote haiN| nizcaya meM AtmA mAtra kA anubhava hai| nizcaya meM tInoM alaga-alaga kahe jAne para bhI eka hI sthiti kA bhAna karAte haiN| jahA~ nizcaya samyagdarzana hai vahA~ nizcaya samyagjJAna, nizcaya samyakacAritra bhI hai| isI taraha nizcaya samyagjJAna aura nizcaya cAritra ke sAtha jaannaa| isa nizcaya mokSamArga kA prArambha samasta vyavahAra ko choDakara apramatta avastha meM dhyAna kI sthiti se hotA hai| sAtaveM guNasthAna se yaha nizcaya mokSamArga prArambha hotA hai aura bArahaveM guNasthAna taka yaha mArga calatA hai taba kahIM arihanta avasthA prApta kara Atma vaibhava kI maMjila pAtA hai| AcArya yogIndudeva viracita 'paramAtmaprakAza' grantha eka ucca koTi kA parama AdhyAtmika grantha hai| yaha grantha apabhraMza bhASA kI advitIya kRti hai| isa grantha para zrI brahmadeva kI saMskRta vRtti grantha ke hArda ko bar3e sarala zabdoM meM nayoM kI samAyojanA ke sAtha spaSTa karatI hai| isa grantha kI saMskRta TIkA AtmA sambandhI kaI bhrAntiyoM ko dUra karatI hai| vartamAna meM ekAnta nizcaya naya kA Agraha zrAvakoM meM bahuta jora-zora se bar3ha rahA hai| una bhrAnta AtmAoM ko samyaka patha dikhalAne ke liye yaha TIkA bahuta hI mahattvapUrNa hai| sarvajJa praNIta paramAgama para zraddhA rakhane vAle mumukSu ko yaha bahuta hI paThanIya, mananIya evaM prayojanIya hai| paramAtmaprakAza aura usakI TIkA ke mAdhyama se kucha aisI hI pracalita bhrAnta dhAraNAoM ko dUra karane kA yaha kiJcit prayAsa hai| nikaTa bhavya jIva kI bhAvanA kaisI hotI hai? Atmahita ke icchuka pratyeka bhavya jIva kI bhAvanA saMsAra taTa ke nikaTa Ane para zuddhAtmA ko jAnane, samajhane aura prApta karane kI hotI hai| jaisA ki brahmadeva sUri paramAtmaprakAza grantha ke prathama adhikAra ke 11veM dohAsUtra meM likhate haiM "bhedAbhedaratnatrayabhAvanApriyAH paramAtmabhAvanotthavItarAgaparamAnandasudhArasapipAsitA vItarAganirvikalpasamAdhisamutpannasukhAmRta-viparItanArakAdiduHkhabhayabhItA bhavyavarapuNDarIkA bharata-sagara
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAma-pANDavazreNikAdayo'pi zuddhAtmAnaM pRcchntiiti|" isa TIkA se spaSTa hai ki bharata cakravartI, sagara cakravartI, rAma balabhadra, pANDava, zreNika Adi bhI bhagavAn ke samavasaraNa meM zuddhAtmA ko pUchate haiN| ye bhavya AtmAe~ Asannabhavya hone ke kAraNa bheda-abheda ratnatraya kI bhAvanA meM anurAga rakhate haiN| paramAtmA kI bhAvanA se utpanna vItarAga paramAnaMdarUpa amRtarasa ke pyAse hote haiN| ve isa amRtarasa se viparIta naraka Adi cAra gatiyoM ke da:khoM se bhayabhIta rahate haiN| isalie paramAtmA ke svarUpa ko jAnakara apanI bahirAtma vRttiyoM ko chor3akara antarAtmA meM sthita hokara zuddhAtmA kI bhAvanA kareM, yaha pratyeka mumukSu kA lakSya hotA hai| aisI Atmaruci nirmala AtmA ke bhAvoM se utpanna hotI hai| isa paramAtmA kI bhAvanA ko ve mahApuruSa taba pUchate haiM, jaba anya sabhI prakAra ke anuyogasambandhI praznoM ko vaha pUcha cuke hoN| isa prasaMga meM eka bahuta acchI bAta bhI TIkAkAra ne likhI hai ki 'sarvAgamapraznAnantaraM sarvaprakAropAdeyaM zuddhAtmAnaM pRcchantIti' arthAt samasta Agama ke praznoM ke bAda saba taraha se upAdeya zuddhAtmA kI bAta pUchate haiN| isase spaSTa hotA hai ki pratyeka bhavya mumukSu ko, jJAnI AtmA ko sarvaprathama prathamAnuyoga, phira karaNAnuyoga, phira caraNAnuyoga, taduparAnta dravyAnuyoga ke granthoM kA adhyayana karanA caahie| isI dravyAnuyoga meM naya, nyAya aura adhyAtma grantha bhI Ate haiM, isalie nayajJAnapUrvaka zuddhAtmA kI bhAvanA karanI cAhie aura pUchanI caahie| tadbhavamokSagAmI ina bharata Adi mahApuruSoM kI aura ekAdi bhava ke uparAnta niyama se mokSa jAne vAle ina Asanna bhavya jIvoM kI pravRtti kaisI hotI hai? inakA samyagdarzana sarAga hai yA vItarAga hai? inako zuddhAtmA kI bhAvanA hotI hai yA anubhUti hotI hai? isa taraha kI jijJAsA kA samAdhAna isI grantha ke pRSTha 133 para kucha isa taraha hai "zuddhAtmabhAvanAcyutAH santaH bharatAdayo nirdoSiparamAtmanAmarha siddhAnAM guNastavavastustavarUpastavanAdikaM kurvanti taccaritapurANAdikaM ca samAkarNayanti saMsArasthiticchedanArthaM ca dAnapajAdikaM karvanti tena kAraNena zabharAgayogAta sarAgasamyagdaSTayo bhvnti| yA panasteSAM samyaktvasya nizcayasamyaktvasaMjJA vItarAgacAritrAvinAbhUtasya nizcayasamyaktvasya paramparayA saadhktvaaditi| vastavRttyA tu tatsamyaktvaM sarAgasamyaktvAkhyaM vyavahArasamyaktvameveti bhaavaarthH|" arthAt- zuddhAtmA kI bhAvanA se rahita hue ve bharata Adi nirdoSa paramAtmA arahaMta siddhoM ke guNastavana, vastustavana, rUpastavana rUpa stotra Adi karate haiM aura unake caritra, purANa Adi ko sunate haiN| tathA inake ArAdhaka AcArya, upAdhyAya, sAdhu janoM kI bhakti se dAna, pUjA Adi karate haiM / yaha zubha kArya viSayakaSAya, durdhyAna se bacane ke lie aura saMsAra kI sthiti kA cheda karane ke lie hotA hai| isI kAraNa zubharAga kA yoga hone se ve sarAga samyagdRSTi hote haiN| phira ina mahApuruSoM ke samyaktva ko nizcaya samyaktva kI saMjJA jo dI jAtI hai, vaha vItarAgacAritra ke avinAbhAvI nizcaya samyaktva kA paramparA se sAdhaka hone ke kAraNa hotI hai| vastuta: to unakA samyaktva sarAgasamyaktva nAma kA vyavahAra samyaktva hI hai| isase spaSTa hotA hai ki
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. ina mahApuruSoM kA samyaktva bhI vAstava meM sarAga samyagdarzana hai| sarAga samyaktva ko hI vyavahAra samyaktva kahate haiN| inake samyagdarzanoM ko yadi kahIM nizcaya samyagdarzana kahA gayA hai, to vaha upacAra se hai| nizcita rUpa se inako nizcaya samyaktva kI prApti hogI aura usa nizcaya kI prApti kA paramparA se sAdhaka yaha vyavahAra yA sarAga samyaktva hai| vicAraNIya hai ki bharata, sagara, rAga Adi sabhI kSAyika samyagdRSTi jIva haiM / ina kSAyika samyagdRSTi jIvoM kA samyagdarzana bhI sarAga samyagdarzana hai, vItarAga nahIM / vItarAga samyagdarzana vItarAga cAritra ke sAtha hotA hai / vItarAga cAritra kA gRhastha avasthA meM abhAva hai| yaha vItarAga cAritra inheM muni banane ke bAda avazya prApta hogA, isalie paramparA se kAraNa hone se sarAga samyaktva ko vItarAga kaha diyA jAtA hai / isase isa bhrAnti kA nirAkaraNa hotA hai ki'kSAyika samyaktva to zuddha hai / usameM sarAga, vItarAga kA bheda nahIM karanA caahie|' yadi sarAga, vItarAga kA bheda na kiyA jAegA, to sAdhya - sAdhaka ke bIca kI bhedarekhA hI miTa jaaegii| kArya-kAraNa vyavasthA hI samApta ho jaaegii| jaba kSAyika samyagdRSTi kA samyagdarzana bhI sarAga, vyavahAra samyagdarzana hai, to vartamAna meM hone vAle upazama aura kSayopazama samyaktva ko nizcaya yA vItarAga samyagdarzana kaise kahA jA sakatA hai? yaha bhI kitanI vicitra bAta hai eka tarapha to kucha bhagavAn AtmAe~ paramparA kAraNa ko hI mahattva nahIM detI haiM, mAtra kArya se pUrva kSaNavartI sAkSAt kAraNa ko hI kAraNa mAnate haiM aura idhara apane samyagdarzana ko vItarAga samyagdarzana siddha karane ke lie upacAra saMjJA ko hI mukhya saMjJA mAna lI hai| jo nizcaya saMjJA bhaviSya meM prApta hogI, abhI vastuta: vaha usakA adhikArI nahIM hai, aise kAraNa meM kArya kA upacAra karake sarAga samyaktva ko vItarAga kaha diyA hai, vaha bhI unake lie jo nizcita hI kSAyika samyagdRSTi haiM aura usI bhava meM dIkSA grahaNa karake niyama se vItarAga cAritra ke avinAbhAvI vItarAga samyaktva ko prApta kreNge| jinheM isa bhava meM mokSa nahIM hai, unheM to kadApi vItarAga samyagdRSTi upacAra se bhI nahIM kahA jA sakatA hai| 2. isa TIkA se yaha bhI spaSTa hotA hai ki bharata cakravartI kSAyika samyagdRSTi hokara bhI viSaya, kaSAya, durdhyAna se AtmA ko bacAne ke lie paMca parameSThI kI pUjA aura dAna Adi zubhopayoga kI kriyAe~ karate rahate the / yaha sarAga ceSTAe~ bhI unake saMsAra kI sthiti ko chedane ke lie hotI haiN| 'saMsArasthiticchedanArthaM ca dAnapUjAdikaM kurvanti' isa vAkya se apanI buddhi meM yaha dRr3ha nizcaya kara lenA cAhie ki zubha rAga se hone vAlI sarAga ceSTAe~ mAtra puNyabaMdha kA kAraNa nahIM hotI haiM, kintu unase saMsAra kI sthiti kA ghAta bhI hotA hai / saMsAra kI sthiti kA ghAta karane vAlI dAna, pUjA Adi kriyAoM se yadi koI gRhastha puNyabaMdha ke bhaya se vaMcita rahatA hai, to usakA sarAga samyagdarzana bhI saMzaya kI koTi meM A jaaegaa| 3. isa TIkA se yaha bhI spaSTa hotA hai ki ve mahApuruSa kSAyika samyagdRSTi hokara bhI stuti karate the, vaMdanA karate the aura unake caritra, purANa Adi prathamAnuyoga ke granthoM ko bhI bhakti se zravaNa karate the / prathamAnuyoga ko mAtra kahA kisse kahakara jinavANI kI avinaya nahIM karate the| 4. isa TIkA se yaha bhI spaSTa hotA hai ki nizcaya samyaktva unake pAsa gRhastha dazA meM nahIM hotA hai| nizcaya samyaktva yA vItarAga samyaktva eka bAta hai / isa kSAyika samyagdarzana ko vItarAga samyagdarzana kI saMjJA AcArya akalaMka deva I
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne rAjavArtika grantha meM dI hai| AtmavizuddhimAtramitarat' arthAt vItarAga samyaktva meM Atmavizuddhi mAtra rahatI hai| isI vArtika meM likhA hai ki sAta karma prakRtiyoM kA atyanta kSaya hone para usa kSAyika samyagdRSTi ke jo Atmavizuddhi mAtra rahatI hai, vaha vItarAga samyaktva kahA jAtA hai| bahuta samaya se calI A rahI isa jijJAsA kA samAdhAna nahIM mila rahA thA ki kSAyika samyaktva kyoM kahA? paramAtmaprakAza grantha kI yaha TIkA spaSTataH isa samAdhAna ko prastuta karatI hai ki kSAyika samyagdRSTi una bharata Adi ko yaha saMjJA upacAra se hai, paramArtha se nahIM, vAstava meM nhiiN| zrI SaTkhaMDAgama meM isa mArga prabhAvanA' nAma kI bhAvanA ko 'pavayaNappahAvaNadAe' nAma se kahA hai| isakI vyAkhyA meM kahA hai ki- pravacana prabhAvanA se tIrthaMkara nAma karma baMdhatA hai| AgamArtha kA nAma pravacana hai| usake varNajanana arthAt kIrti vistAra yA vRddhi karane ko pravacana kI prabhAvanA aura usake bhAva ko pravacana prabhAvanA kahate haiN| usase tIrthaMkara karma baMdhatA hai| Age aura bhI kahate haiM saddiTThiNANacaraNaM jhAyai sayaM payacchadi vA annnnN| maggapayAsujjutto maggapahAvaNA-paro so hi|| 2 // samyak darzana-jJAna-caraNa ko jo nita dhyAtA dhyAnI hai auroM ko upadeza de rahA vo bhavijana hI jJAnI hai| durlabha se durlabhatama mAraga jinavara kA saba ko ho jJAta zivamAragarata vahI santa hI svayaMjagata meMho vikhyaat||2|| anvayArtha : [ saddiTThiNANacaraNaM] samyagdarzana, jJAna, cAritra ko [ sayaM] svayaM [jhAyai ] dhyAtA hai [ vA ] athavA [aNNaM] anya ko [ payacchadi] pradAna karatA hai [ maggapayAsujutto] mArga ke prakAzana meM udyukta [ so] vaha [hi] hI [ maggapahAvaNAparo] mArga kI prabhAvanA meM tatpara hai| bhAvArtha : he Atman ! samyagdarzana-jJAna-cAritra ko apanI AtmA meM rucipUrvaka dhyAna kA viSaya bnaanaa| yaha isalie kahA jA rahA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna mAtra jJAna kA viSaya na banA raha jAe aura samyak cAritra mAtra kriyA kA viSaya na raha jAe isalie dhyAna meM ina tInoM kI anubhUti kro| nizcaya ratnatraya se svAtmadharma kI prabhAvanA karanA svamArga kI prabhAvanA hai| aura isa ratnatraya ko anya bhavyAtmA ko pradAna karanA jinadharma kI prabhAvanA hai| isa taraha jo jIva udyata rahatA hai vaha mArga ke prakAzana meM udyata hai| vyavahAra aura nizcaya donoM hI mArga haiN| donoM taraha se dharma kA prakAzana karanA hI mArga prabhAvanA hai| kahA bhI hai jar3a jiNamayaM pavajjaha tA mA vavahAraNicchae muyh| ekkaNa viNa chijjai titthaM aNNeNa uNa tccN||
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi tuma jinamata kI prabhAvanA yA pravartana karanA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya meM se kisI ko mata chodd'naa| kyoMki eka ke binA tIrtha kA uccheda ho jAegA aura dUsare ke binA tattva kA uccheda ho jaaegaa| he mokSamArgin ! vyavahAra aura nizcaya donoM prakAra ke mokSamArga kA samAdara kro| vyavahAra mokSamArga jhUThA nahIM hai| vyavahAra ko jhUThA kahane para nizcaya kI prApti kabhI nahIM hogii| jaba kAraNa hI asatya hogA to kArya satya kaise hogA? vyavahAra ko jhUThA kahane se vastu vyavasthA hI bigar3a jaaegii| anekAnta darzana kI rIr3ha hI caramarA jaaegii| anekAnta darzana usI ko kahate haiM jisameM pratyeka guNadharma kA samAdara kiyA jAtA hai| pratyeka pahalU, pratyeka dharma dUsare dharma kI apekSA rakhatA hai| gauNa-mukhya vyavasthA se yaha darzana kisI kA nirAkaraNa nahIM karatA hai| yadi vastu ke kisI eka dharma ko saccA kahoge to ekAntavAda kA prasaMga A jaaegaa| he vijJAtman ! jo kAraNa kArya ko sampAdita kara detA hai, usa kAraNa ko jhUThA kaha denA bahuta bar3I kRtaghnatA hai| AcAryoM kI upakArI dRSTi dekho ki pratyeka dravya ke upakAra kA varNana tattvArtha sUtra meM kiyA hai| kAla dravya, dharma dravya Adi udAsIna nimittoM ko upakAra ke rUpa meM svIkArA hai| upakAra vyavahAra meM hI hotA hai nizcaya meM nhiiN| koI dravya kisI dravya kA kucha nahIM karatA hai, yaha nizcaya naya kA kathana hai| nizcaya naya se eka dravya ke guNa kisI dravya ke guNoM meM antara nahIM kara sakate haiN| nizcaya se koI dravya kisI dravya kA kucha nahIM karatA hai| yaha kathana bhI saca hai aisA mAnanA anekAnta hai aura yaha kathana hI satya hai, aisA mAnanA ekAnta hai| vyavahAra naya se eka dravya dUsare dravya ko prabhAvita karatA hai| nimitta kAraNatA vyavahAra naya se hai| isI vyavahAra kI dRSTi se siddha bhagavAn lokAkAza ke agrabhAga para sthita haiN| adharmAstikAya kA upakAra hai jo zuddha Atma dravya loka ke agrabhAga para ananta kAla taka sthira rahatA hai| isI taraha dharma dravya kA upakAra hai ki vaha siddha bhagavAn lokAkAza se bAhara nahIM ge| isa nimitta kAraNatA ko yadi hama svIkAra nahIM kareMge to vastu tattva kI prarUpaNA adhUrI rhegii| bhagavAn siddha apane guNoM, apanI paryAyoM se satata pariNamanazIla haiM, yaha nizcaya se satya hai to bhagavAn siddha dharmAstikAya ke abhAva meM aura Upara gamana nahIM kara sakate haiM, yaha vyavahAra naya se satya hai| nizcaya mokSamArga abheda, akhaNDa rUpa hai to vyavahAra mokSamArga bheda, vikalpa rUpa hai| donoM kI apanI-apanI upayogitA hai| zrI samayasAra meM nizcaya kI mukhyatA se kathana hotA hai| vahA~ likhA hai ki koI jIva kisI jIva ko duHkha nahIM de sakatA hai, koI jIva kisI ko sukhI nahIM kara sakatA hai| nizcaya naya kI apekSA se yaha kathana satya hai| vahA~ yaha bhI likhA hai ki duHkhI aura sukhI to jIva apane karma ke udaya se hotA hai| yaha bhI saca hai kintu yaha sarvathA satya nahIM hai| jaba hama kisI jIva ko sukhI banAne ke lie sahAyatA kara rahe hoM, usakI hara prakAra se madada kara rahe hoM phira bhI vaha jIva jaba sukhI nahIM ho pAe to usake lie yaha siddhAnta satya hai ki koI jIva kisI ko sukhI nahIM kara sakatA hai| isI taraha duHkha ke viSaya meM jaannaa|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAra naya se AcAra pradhAna granthoM meM kahA jAtA hai ki dUsaroM ko pIr3A mata do| dUsaroM ko duHkhI mata kro| kisI kA dila mata dukhaao| kisI kA vadha mata kro| yaha kathana bhI satya hai| yadi isa vyavahAra ko jhUThA mAnoge to cAroM ora hiMsA, jhuTha Adi pApoM kA hI bolabAlA hogA, phira dharma-adharma meM antara kyA rahegA? jaba hama kisI ko sukhI hone ke lie sahAyatA karate haiM to vaha jIva sukhI hote hue bhI dekhA jAtA hai| DaoNkTara, vaidya ke dvArA rogI jIva nirogI hote hue dekhe jAte haiN| yaha saca hai ki jo jIva apane AtmA meM sAtA ke udaya se sahita hoMge unhIM ko sukha milegaa| yaha saca hote hue bhI AcAryoM ne yaha bhI kahA hai ki dravya, kSetra, kAla, bhAva ke nimitta se karmoM kA udaya hotA hai| kisI jIva ke asAtA karma kA udaya cala rahA hai| kisI nimitta se usake dravya, kSetra Adi meM parivartana kara diyA to karma kA udaya sAtA meM bhI badala jAtA hai| anyathA hAtha, paira dabAne se, anukUla bhojana milane se rugNatA dUra kaise ho jAtI hai? karma siddhAnta meM nokarma(arthAt sahAyaka sAmagrI) ke mAdhyama se karma kI udIraNA kA siddhAnta kahA hai| yaha siddhAnta vyavahAra naya se satya hai| dekho! yazodhara rAjA ko usI kI patnI ne jahara khilA diyA vaha mara gyaa| yahA~ vyavahAra naya se maraNa kA kAraNa viSAkta bhojana aura rAnI bana gaI / isalie yahA~ nokarma kI mukhyatA hai jo vyavahAra naya se saca hai| bhIma ko duryodhana ne viSa khilAyA, use kucha nahIM huaa| isa dRSTAnta meM nizcaya naya se duryodhana bhIma kI asAtA kI udIraNA meM nimitta nahIM bana paayaa| isalie nizcaya kI dRSTi se yaha kathana bhI saca hai ki jaba taka sAtA kA udaya hai koI du:khI nahIM kara sakatA hai| isa viSaya meM yaha bhI ekAnta nahIM hai ki bhItarI karma ke udaya se hI vaise hI nokarma milate haiN| yazodhara rAjA ke tIvra asAtA kA udaya honA thA, yA usakA maraNa honA thA, isalie rAnI ne usako jahara khilA diyaa| yadi aisA ekAnta se mAneMge to akAla maraNa nahIM ho skegaa| yaha siddhAnta viruddha mAnyatA hogii| karma kI udIraNA meM nokarma sahAyaka hai, isa karmakANDa kI avadhAraNA meM asatyatA siddha hogii| hA~, yaha kathaMcit satya hai ki kabhI-kabhI tIvra asAtA kA udaya hotA hai to usI taraha ke nimitta milate jAte haiN| yaha sarvathA satya nahIM hai| ise kathaMcit satya mAnanA hI ucita hai| kabhI-kabhI nimittoM ke dvArA tIvra asAtA kA udaya bhI dUra ho jAtA hai| yaha bhI kathaMcit satya mAneMge tabhI hama syAdvAdI aura anekAnta darzana ke marmajJa bana paaeNge| karmakANDa meM spaSTa likhA hai ki nidrA kI udIraNA kA nimitta bhaiMsa kA dahI Adi bAsA bhojana hai| isase spaSTa hai ki yadi hama aisA gariSTha bhojana leMge to nidrA aaegii| aba hama yadi kaheM ki bhojana se kucha nahIM hotA hai, nidrA to nidrA karma ke udaya se AtI hai, so yaha kathana asatya siddha hogaa| aisI sthiti meM tattvArtha sUtra meM brahmacarya kI rakSA ke lie gariSTha bhojana nahIM karanA Adi aura ahiMsA kI rakSA ke lie dI gaI bhAvanAe~ vyartha siddha hoNgii|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama vicAra kareM ki aisI ekAnta mAnyatA se to bhakSya, abhakSya kA vicAra, sadAcAra kaise pAlana hogA aura kaise usakI rakSA ho skegii| vyavahAra mokSamArga ko mAne binA vrata, samiti, gupti, anuprekSA aura parISahajaya Adi kA matalaba nahIM hogA / vyavahAra ko sarvathA heya aura abhUtArtha mAnane para samasta mUlAcAra Adi grantha aprayojanIya siddha hoNge| isalie kAraNa-kArya vyavasthA ko samajhakara ubhaya mArga para calakara mArga prabhAvanA karanA cAhie / karma ke udaya meM jo honA hai, vaha to hameM dikhatA nahIM hai| yadi karma kA udaya dikhatA hotA to hama nizcinta hokara bhale hI baiTha sakate haiN| karma kA udaya eka jaisA nahIM hotA hai| karma ke udaya anubhAga ke anurUpa phala dete haiN| ina anubhAgoM kA udaya asaMkhyAta loka pramANa hai / dravya se dravyAntara hone para, kSetra se kSetrAntara hone para, kAla se kAlAntara hone para aura bhAva se bhAvAntara hone para karma ke udaya meM kathaMcit parivartana hote haiM / karma kI udaya aura udIraNA meM parivartana bhAvoM ke nimitta se hotA hai| karma ke saMkramaNa, apakarSaNa Adi kriyAoM se kyA phala milane vAle haiM, una phaloM ke parivartana ko dekhakara karma kriyAoM se kyA phala milane vAle haiM yaha hama nahIM jAnate haiM kintu una phaloM ke parivartana ko dekhakara karma parivartana kA anumAna lagAyA jAtA hai| karma ke udaya meM kArya apane Apa hogA, isa ekAnta se hama bhAgyavAdI bana jaaeNge| jo honA hai vaha hI hogA, aisI soca se hama akarmaNya bana jaaeNge| puruSArtha ke binA karmoM kA apakarSaNa, karmoM kI guNazreNI nirjarA kabhI sambhava nahIM hai| saMvara, nirjarA ke binA mokSa trikAla meM sarvathA asambhava hai| isalie mokSa puruSArtha kahA hai, mokSa bhAgya nahIM kahA hai| puruSArtha karane kA eka paurANika udAharaNa draSTavya hai eka dina podanapura meM eka sAdhAraNa manuSya AyA / usane rAjya sabhA meM pahu~cakara ghoSaNA kI- he rAjan ! Aja se sAtaveM dina podanapura ke rAjA ke mastaka para vajrapAta hogA / isalie prANarakSA kA yogya upAya kareM / rAjA ne usa vyakti ke nimittajJAna kI parIkSA lii| usake nimittajJAna ko sahI samajhakara rAjA cintita ho utthaa| usane mantriyoM bulavAyA tathA yaha samAcAra kaha sunAyA / eka mantrI ne kahA- rAjan ! cintA kI kAI AvazyakatA nahIM hai| maiM eka lauha maMjUSA meM Apako surakSita karake samudra meM pravAhita kara dU~gA / dUsarA mantrI bolA- mahArAja ko vijayArdha kI guphA meM kyoM na surakSita rakhA jAya? ina yuktiyoM ko sunakara eka anya mantrI ne kahA- rAjan ! mujhe eka sundara kathA kA smaraNa ho AyA hai, usake AdhAra para merI yukti yaha hai ki- 'nimitta jJAnI ne kahA hai ki- podanapura ke rAjA ke Upara vajrapAta hogaa| kisI vizeSa vyakti para nahIM / ' merI rAya hai ki AgAmI sAta dina paryanta taka kisI anya ko rAjA banAkara siMhAsana para baiThA denA cAhie / yaha yukti zeSa mantriyoM ko bhI ucita lgii| sabhI ne sarvasammati se rAjasiMhAsana para rAjA kA pratibimba rakha diyaa| saba ne usI ko 'podanapura kA rAjA' aisI mAnyatA evaM usI mUrti ko namaskAra bhI karane lage / podanapura ke rAjA zrIvijaya dharmasAdhana meM nimagna ho gaye / rAjA ne nirdhanoM ko dAna diyaa| mandiroM meM zAMtipATha krvaayaa| sarvatra prajAjana pUjA Adi kAryoM meM saMlagna ho ge| dhIre-dhIre saptama divasa bhI A gayA / nimittajJAnI ke anusAra bijalI rAjA ke pratibimba para girI / jaba samasta upadrava zAnta ho gayA to nagara vAsiyoM ne bahuta dhUmadhAma se utsava mnaayaa| usa nimittajJAnI ko sau gA~va upahAra meM dekara padminIkheTa nAma kA kSetra bhI diyaa|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArtha karane se bhAgya bhI badalatA hai| pUrvabaddha karmoM ke anubhAga meM parivartana hotA hai| yadi puruSArtha se aisA na hotA to kabhI jinendra bhagavAn kI pUjA se dhanaJjaya seTha apane putra kA viSa dUra nahIM kara paataa| yadi puruSArtha se aisA na hotA to mainA sundarI apane pati kA kuSTha roga jinagaMdhodaka aura ASTAhnika vidhAna kI pUjA se dUra nahIM kara paatii| yadi aisA na hotA to pANDava kabhI bhI jalate hue lAkSAgRha se bAhara nahIM nikala paate| yadi puruSArtha se aisA na hotA to neminAtha vivAha ke lie jAte hue rAstA badalakara sahasrAra vana kI ora nahIM jaate| yadi puruSArtha se aisA na hotA to gommaTeza bAhubalI kI pratimA ke alaukika darzana nahIM ho paate| yadi puruSArtha se aisA na hotA to duniyA se Ayurveda zAstra, mantra-tantra, jyotiSa zAstra vyartha hokara abhAva rUpa ho jAte / yadi puruSArtha se aisA na hotA to maraNa samaya sAdhaka ko nizalya karane ke lie AcAryoM ko preraNA nahIM denI pdd'tii| yadi puruSArtha se aisA na hotA to koI bhI kSapaka(sallekhanA lene vAlA) bAraha varSa taka niryApakAcArya kI khoja nahIM krtaa| yadi puruSArtha se aisA na hotA to bAraha vrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanA bhAne kA aura aticAra rahita vrata pAlane kI preraNA nahIM dI jaatii| yadi puruSArtha se aisA na hotA to koI bhI durAcAra karane para daNDita nahIM kiyA jaataa| yadi puruSArtha se aisA na hotA to mandira aura jina bimba sthApana kI vidhi-vidhAna ke zAstra nahIM hote| isa puruSArtha ke pIche bhI bhAgya sAtha rahatA hai aura bhAgya ke Age calakara puruSArtha kArya siddhikAraka hotA hai| mArga prabhAvanA meM tatpara kauna hai? yaha punaH kahate haiM micchattaM sohittA vissAsamuppAiyUNa magge y| uvagRhadi paradosaM maggapahAvaNA-paro so hi||3|| pahale jisane dUra kiyA hai nija Atama kA mithyA mala vahI dUsaroM meM bhara sakatA mAraga para calane kA bl| doSa chipAkara guNa prazaMsakara sambala dekara bar3hA rahA sanmAraga kI prabhAvanA kA pATha mauna raha par3hA rhaa||3|| anvayArtha : [micchattaM ] mithyAtva kA [ sohittA] zodhana karake [ magge ] mArga meM[ vissAsaM ] vizvAsa [ uppAiyUNa] utpanna karAke[ya] jo[paradosaM] para doSa ko [uvagRhadi] chipAtA hai[ so] vaha [hi] nizcita hI [ maggapahAvaNaparo] mArga prabhAvanA meM tatpara hai| bhAvArtha : mArga prabhAvaka sAdhu sAdhaka meM upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya Adi guNa bhI hote haiN| mithyAtva aura mUr3hatA ke bhAvoM se bacakara, jinamArga meM vizvAsa utpanna karAke anya ko mArga meM lagAnA bhI prabhAvanA hai| cetanA kA yahI sabase bar3A upakAra hai ki use sanmArga para vizvAsa ho gyaa| sanmArga para lagAkara yadi usa sAdhaka meM koI doSa dikhatA hai to use chipAte hue yukti se sanmArga para sthira karanA bahuta bar3I prabhAvanA hai| isameM sva-para dharma kI bhAvanA vRddhiMgata hotI hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana aura samyagjJAna ke dvArA hI bhavya jIvoM kA sahI samuddhAra hotA hai| AcArya kundakunda jaise mahAn AdhyAtmika, AcArya aise munivaroM kI stuti karate haiM jinhoMne darzana, jJAna ke Alambana se bhavya jIvoM ko pAra lagAyA hai| bhAvapAhur3a meM likhA hai dhaNNA te bhayavaMtA daMsaNa NANaggapavarahatthehiM / visayamayaraharapaDiyA bhaviyA uttAriyA jehiN|| 157 // arthAt jinhoMne viSaya rUpa samudra meM par3e hue bhavyajIvoM ko darzana, jJAna rUpI mukhya hAthoM se pAra utAra diyA hai, vaha munipradhAna bhagavAn indradika se pUjya jJAnI dhanya haiN| dhanya haiM vaha vAriSeNa mahArAja jo apane mitra ko jinadIkSA dekara apane pAsa rakhakara dharmadhyAna karAte rhe| jaba usa mitra ko apanI kAnI strI kI yAda meM vyAkula dekhA to use sthitikaraNa karane kA prayogAtmaka mArga vicaaraa| mAtra upadezAtmaka mArga se pariNati sudharane kA kaI bAra saMyoga nahIM banatA hai| kisI ke lie upadeza se sthiratA A jAtI hai, to koI prayogAtmaka rahasyamaya tarIke se mArga para sthira hotA hai| muni vAriSeNa kA nAma isIlie sthitikaraNa aMga meM liyA jAtA hai ki unhoMne kitanI dhairya se eka AtmA ko jagat kI sthiti kA jJAna karAkara moha se alaga kiyaa| binA bulAe apane ghara meM jAnA aura apanI sundara rAniyoM ko bulAvA bhejnaa| unheM apanA kahakara bhI unase virakta rahanA aura mitra muni kI A~khoM se moha kA paTTA haTAkara vApasa A jaanaa| kitanI bar3I yukti aura kitanA baDA bheda vijJAna hai? jahA~ sthitikaraNa kI bhAvanA hai, vahA~ mArga prabhAvanA avazya hai / mahAn AcAryoM ne, mahAyogiyoM ne yathAsambhava puruSArtha karake mArga ko sudRr3ha aura niSkalaMka banAe rakhane kA prANapraNa se prayAsa kiyA hai| eka AtmA kA kitanA mahattva hai jo mokSamArga para AyA hai, vaha aba isa mArga se Digane na pAe, yahI saccA sthitikaraNa aura AtmA kI prabhAvanA hai| bhAgya ke bharose chor3a denA use rAste meM lAkara bIca meM chor3a denA hai| bhaTakate hue usa rAhI ko jinamArga para bhaTakanA na par3e, aisA puruSArtha karanA hI mArga ke prati saccA lagAva hai| aho! vaha jinendra bhakta seTha kA dharma aura dhArmika ke prati guNAnurAga aura upagUhana guNa kA utkRSTa udAharaNa bhI dekho| cora kSullaka ko apane mandira meM rakha lenaa| yuktipUrvaka usake pApakRtya ko samajha lenA tathA jagat meM jinadharma kI nindA na ho jAe aisA vivekapUrNa samAdhAna dekara dharma ko nindA se bcaanaa| dhArmika kI nindA dharma kI nindA hai| vAstava meM jinendra bhagavAn kA saccA bhakta jinendra bhakta hI hai jo cora ko bhI cora nahIM kahA kyoMki usakA veSa kSullaka kA thaa| samyagdRSTi zramaNa ho yA zrAvaka ho, kisI ke ajJAna dazA meM kie gae duSkRtya kA DhiMDhorA kabhI nahIM piitttaa| he Atman ! muniyoM yA AcArya saMgha ke viSaya meM patra-patrikA aura TI.vI. para nindA prasAraNa yadi tumhAre nimitta se ho to dhyAna rakhanA vaha saca bhI asatya hai| vaha dharma kA bacAva nahIM, dharma kI hAni karanA hai| aisA karane vAlA jIva samyagdRSTi kadApi nahIM ho sakatA hai| upagUhana aMga kA pAlana karake dharmaprabhAvanA kA kArya vahI kara sakatA hai jo apanI mAna bar3hAI, khyAti-pUjA se jyAdA jinazAsana kI prabhAvanA karane kA anupama bhAva rakhatA ho|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga prabhAvanA kA aura bhI kAraNa batAte haiM raiUNa NavaM satthaM jiNNaM rakkhedi puNa pyaasedi| suttatthamaNusaraMto maggapahAvaNAparo so hi|| 4 // jinavANI ke poSaNa hetU nava zruta racanA zruta anurUpa tathA jIrNa zruta kI rakSA bhI nava prakAza kA bhI praaruup| kintu sUtra, pada, artha, bhAva ko nahIM badalatA eka pravAha dharma bar3hAtA prabhAvanA bhI usakI jaga meM hotI vaah||4|| anvayArtha : [NavaM satthaM ] naye zAstroM kI [ raiUNa ] racanA karake [ puNa] punaH[jiNNaM] jIrNa kI [ rakkhedi] rakSA karatA hai aura [ payAsedi] prakAzita karatA hai [ suttatthaM aNusaraMto ] sUtra, artha kA anusaraNa karatA huA [so] vaha [hi] nizcaya se [ maggapahAvaNAparo] mArga prabhAvanA meM tatpara hai| bhAvArtha : mArga kI prabhAvanA jinavANI kI rakSA se hotI hai| jinavANI kI rakSA jIrNa kA uddhAra karane se hotI hai| jo jIrNa-jarjara zAstroM kA uddhAra karake unakA prakAzana karAke bahuta kAla taka ke lie unakA saMrakSaNa karatA hai, vaha atizayapuNya kA bandha karatA hai| purAne zAstroM kI rakSA karane ke sAtha jo navIna zAstroM kI racanA karake sAhitya kI samRddhi karatA hai, vaha jinazAsana kA upakArI sarasvatIputra hai| nae zAstroM kI racanA AgAmI itihAsa ke lie navIna prakAza stambha hotI hai| yaha zAstroM kI racanA sUtrArtha ke anurUpa hI ho| pUrvAcAryoM ke abhiprAya ko guru ke nikaTa rahakara jisane guru vacanoM ko hRdayaMgama kiyA hai, vaha puNyavAna jIva hI isa mahanIya kArya meM apanA yogadAna de sakatA hai| jaina darzana kA sAhitya Aja itanA samRddha isalie hai ki pUrva ke samaya meM prAcIna AcAryoM, muniyoM, manISiyoM ne isameM apanA bahumUlya samaya lagAyA hai| vartamAna meM abhinava racanAoM, prAmANika kRtiyoM aura maulika kAryoM kI bahuta adhika kamI hai| isake dUragAmI pariNAma prabhAvanA meM avazya kamI laaeNge| sAhitya hI samAja kI dharohara hotI hai| sAhitya kA Adara jJAnArjana ke binA nahIM hotA hai| jJAnI, vidvAnoM kI kamI ke kAraNa hI sAhitya kI upayogitA meM kamI A rahI hai| kAvya rasika, siddhAntavettA, anekAntadarzI, nyAyavit, vyAkaraNajJa, sAhitya samAlocaka, adhyAtmamarmajJa jaise vyaktitva jaba taka samAja meM nahIM ubhareMge taba taka dharma prabhAvanA kA kArya prANarahita prANI kI taraha DhakosalA mAtra banA rhegaa| he Atman ! sunA jAtA hai ki siddhAnta grantha SaTakhaNDAgama grantha para, aneka pUjya, vijJa AcAryoM ne TIkA, vyAkhyA likhI thii| Aja apane samakSa vaha vyAkhyAyeM upalabdha nahIM haiN| AcArya zrI vIrasena jI mahArAja ne una samasta kRtiyoM se milAna karake eka navIna vyAkhyA TIkA zrIdhavalA nAma se rcii| isI dhavalA TIkA meM kucha prAcIna pothiyoM ke nAma milate haiN| AcAryoM ke bhinna-bhinna abhimata ullikhita haiN| AcArya vIrasena mahArAja ne prAcIna kI rakSA karate hue navIna TIkA kI racanA kara Aja jo hameM jJAna prakAza diyA hai, usa upakAra kI mahattA kA varNana kisI ke vaza kI bAta nahIM hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise hI aneka AcAryoM ke aneka yogadAnoM kI kRtajJatA hameM rakhanI caahie| vartamAna ke gRhastha vidvAnoM ne jo pUrvAcAryoM kI saMskRta-prAkRta pradhAna kRtiyoM kA hindI bhASA meM anuvAda karake hameM diyA hai, vaha bhI smaraNIya kRtya hai| kucha vidvAnoM ne saMskRta bhASA kA akSarazaH anuvAda na karake kevala bhAvArtha mAtra diyA hai| unameM kucha anuvAda truTipUrNa haiM / anuvAdaka ne apane ekAnta abhiprAyoM ko bhI usameM jor3A hai| pravacanasAra grantha para hemarAja pANDe kA bhASAnuvAda isa dizA meM eka udAharaNa hai| yaha anuvAda bhramapUrNa hai| Aja ke samaya kA pAThaka apane matalaba ke, samajhane yogya pravacana ko par3hane kA zauka rakhatA hai| use gaharAI se vastu sthiti ko samajhane kA mana nahIM hotA hai| jainadarzana kA vAstavika rUpa se adhyayana jisa vyakti kA ho jAtA hai use duniyA apane se bhinna pratibhAsita hone lagatI hai| use anya darzana kI vAstavikatA kA bodha svataH ho jAtA hai| duniyA meM zaraNa yogya kyA hai, apane Apa yaha jJAna ho jAtA hai| he jJAnArAdhaka! jaise jIrNa-zIrNa jina mandiroM kA uddhAra karAne meM apAra puNya kA bandha hotA hai, usI taraha prAcIna jainAcAryoM dvArA praNIta zAstroM kA uddharaNa karAne kA puNya hotA hai| zrI indranandi sUri ne likhA hai ki jIrNaM jinagRhaM bimbaM pustakaJca sudrshnm| uddhArya sthApanaM pUrva- puNyato lbhymucyte||49|| arthAt- jIrNa jinagRha, jIrNa jinabimba, jIrNa zAstra aura darzanIya sthAnoM kA uddhAra karake sthApanA karanA pUrva meM kie gae puNya se prApta hotA hai| mArga prabhAvanA ke lie aura Avazyaka sAmagrI kahate haiM saMjamabaMdhaNabaddho jinnsaasnn-gurujnnaannaannibddho| baddho hoi NibaMdho maggapahAvaNA paro so hi||5|| jinazAsana AjJA kA bandhana guru AjJA kA bhI bandhana saMyama pAlana kA bhI bandhana bandhana mAne bhAgya sghn| bandhana hI nirbandha mukti kA bIja rahA jyoM taru eraNDa prabhAvanA ho jaina dharma kI bhAva yahI hai zuddha prcnndd||5|| anvayArtha : [saMjamabaMdhaNabaddho] saMyama ke baMdhana meM baMdhA huA aura [jiNa-sAsaNa-gurujaNANANibaddho] jinazAsana tathA gurujanoM kI AjJA se nibaddha [baddho] baddha huA jIva bhI [NibaMdho] baMdha rahita hai [ so] vaha [hi] nizcaya se [ magga pahAvaNA paro] mArga kI prabhAvanA meM tatpara hai| bhAvArtha : jinazAsana se baMdhe rahanA mArga prabhAvanA ke lie Avazyaka hai| he bhavya ! jisa mArga kI prabhAvanA meM tatpara
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, pahale usa mArga para to rho| jo jinazAsana kI AjJA hai aura jo gurujanoM kI AjJA hai usa AjJA ko baMdhana mata samajho kintu bandhana rahita hone ke lie Avazyaka sahArA smjho| jinazAsana meM mUlAcAra Adi granthoM ke mAdhyama se jo AcaraNa vidhi kahI hai vahI vidhi dharma hai| vahI bandhana se bacAne kA utkRSTa avalaMbana hai| AjJA kA baMdhana mArga kA mahAn avalaMbana hai| jinazAsana kI AjJA ke anurUpa hI guru AjJA mAnya hotI hai| svayaM unmArga para calane vAle yadi ziSyoM ko vaisI hI sIkha dete haiM to vaha guru AjJA ullaMghanIya hai| unmArga gAmI una ziSyoM kI gurubhakti bhI svArtha sAdhanI hai, paramArthadAyinI nahIM hai| saMyama ke bandhana meM jakar3A huA AtmA nizcaya se mArga prabhAvaka hai| jo dIkSA pradAna karate haiM, vaha guru haiN| jo vidyA adhyayana karAte haiM, vaha bhI guru haiM / jo AcAra-zAstroM kI zikSA dete haiM, vaha guru haiN| prAyazcitta dene vAle AcArya guru haiN| samAdhimaraNa karAne vAle bhI guru haiN| ina guruoM ke bandhana meM baMdhe binA lakSya prApti nahIM ho sakatI hai| guru citta ko zuddha karake sAdhaka ko lakSya kI ora bar3hAte haiN| guru AjJA baMdhana kA yaha vyavahAra jinAjJA hai| jinAjJA nizcaya se AtmahitaMkarI hai| AjJA meM rahanA anuzAsana hai, yahI jinazAsana hai| anuzAsana meM rahe binA jaba laukika parIkSA meM uttIrNa nahIM ho sakate to saMsAra se uttIrNa hone kI bAta jinAjJA ke binA kaise sambhava hai? mArga prabhAvanA meM tatpara zramaNa yA zrAvaka jinazAsana ke anusAra hI calatA hai| jinazAsana kI AjJA meM tatpara rahatA huA koI nayA zAsana banAne kA dambha nahIM rakhatA hai| aho! zuddhAtman ! vicAra karo, isa huNDAvasarpiNI kAla meM caubIsa tIrthaMkara hue haiN| una tIrthaMkaroM ke dvArA tIrtha kA pravartana to huA kintu kisI ne apane anusAra nayA tIrtha nahIM claayaa| sabhI tIrthaMkaroM ne jinazAsana ko Age bar3hAyA hai| jo naye nAma dekara nayI niyamAvalI banAkara apanA prabhAva janatA meM dikhAkara naye mArga ko calAye haiM, ve chadmastha jIva jinazAsana kA viccheda karake gaye haiN| apane nAma ke vyAmoha se apanI alaga pahicAna tIrthaMkaroM jaise mahAn puNyazAlI AtmAoM ne nahIM banAI to tuma kyoM jinazAsana meM nae bheda DAlakara jinazAsana se haTa rahe ho| eka tIrthaMkara ne anya tIrthaMkara ke tIrtha kA kabhI khaNDana nahIM kiyA hai| sabhI tIrthaMkaroM ne eka samAna divyadhvani se jinazAsana ko Age bar3hAyA hai| jinazAsana rUpI ratha ke cAlaka banakara kucha samaya taka caubIsa tIrthaMkaroM ne mokSamArga para dUsaroM ko calAyA hai aura svayaM cale haiN| jisa kisI ne apane ahaMkAra se isa tIrtha para apanI naI chApa lagAne kI koziza kI ve chadamastha jIva to isa jinazAsana se alaga ho gae haiN| ve svayaM mokSamArgI nahIM rahe aura na dUsare jIvoM ke lie mokSamArga meM sahAyaka ho sake haiN| punaH vicAra karo ki 'jina zAsana' meM 'jina' saMjJA una AtmAoM kI hai jinhoMne indriyoM aura kaSAyoM ko jItA hai| jinhoMne AtmA ke duSkarmoM para vijaya prApta karake 'arhan' pada prApta kiyA hai aise mahAn sarvajJa bhagavantoM ke zAsana ko 'jinazAsana' kahA jAtA hai| sabhI tIrthaMkara viziSTa saMjJA, viziSTa puNya ko dhAraNa karate hue bhI 'jina' isa sAmAnya saMjJA meM samAhita ho jAte haiN| isalie yaha jina zabda vyaktivAcI nahIM hai, kriyAvAcI nahIM hai kintu guNavAcI hai|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra ne apane zAsana ko 'vIrazAsana' nAma nahIM diyaa| unhoMne to 'jinazAsana' kI hI mahimA gAI hai| unhoMne divyadhvani ke dvArA isa kalikAla ke jIvoM para mahAn upakAra kiyA hai, isalie bhakta loga unake prathama divyadhvani ke dina ko vIrazAsana jayantI ke rUpa meM manAte haiN| parantu vaha jayantI mAtra paMcama kAla ke 21000 hajAra varSoM ke lie hI hai| aisA hote hue bhI zAsana to 'jinazAsana' hI hai| jinazAsana, jainazAsana, arhatzAsana, AItazAsana Adi nAma ananta catuSTaya guNavAcI AtmAoM ke haiN| yaha vyApaka saMjJA hai| athavA zAsyante vyutpAdyante jIvAdipadArthAH yai stat zAsanam / isa vyutpatti ke anusAra jisase sarvajJa bhagavAn praNIta tattvoM kA yA padArthoM kA kathana kiyA jAtA hai, vaha zAsana hai| isake anusAra anekAntazAsana, syAdvAdazAsana, yuktyanuzAsana Adi nAma jinazAsana ke paryAyavAcI bana jAte haiN| sarvatra AcAryoM kA udghoSa isa taraha kiyA gayA hai| yA to guNavAcaka 'jina' zabda ko vizeSaNa banAyA hai yA padArtha vAcaka, vastu dharmavAcaka 'anekAnta' jaise zabdoM ko vizeSaNa banAyA hai| pAThakabandho ! dekho kucha sandarbha pradhAnaM sarva dharmANAM jainaM jayatu zAsanam- prAcIna maMgalAcaraNa jeNa mittI pabhAveja taMNANaM jiNasAsaNe- mUlA. 86 jeNa attA visujjheja taMNANaM jiNasAsaNe- mUlA. 85 jinazAsana- mAhAtmyaprakAzaH syAt prabhAvanA- ratna. zrA. 18 AdhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vizadAH- ratna. zrA.78 nRsurazrIprasUnasya jinazAsanazAkhinaH- hari. pu. 3/176 cauhi pi samAjoge mokkho jiNasAsaNe dittttho| - darzana pA. 30 Nahi sijjhai vatthadharo jiNasAsaNe jai vi hoi titthyro|- sUtra pA. 23 rAyAdidosarahio jiNasAsaNa mokkhmggutti|- cAritra pA. 39 pAvai tihuvaNasAraM bohI jiNasAsaNe jiivo|- bhAva pA. 78 pariNAmAdo baMdho mukkho jiNasAsaNe diTTho - bhAva pA. 116 so teNa du aNNANI jiNasAsaNa dUsago bhaNido - mokSa pA. 56 jinazAsanavAtsalyabhaktibhAravazIkRtaH- ha. pu. 11/105 jinazAsana satpradIpabhAsuramUrtIn - AcArya bhakti 2 jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam- IryA. bha. 3 jANi kANi vi sallANi garahidANi jiNasAsaNe- bRhat pratikramaNa apadesasuttamajhaM passadi jiNasAsaNaM savvaM ||-smysaar namo'nekAntAya zAntaye- IryApatha bhakti ityAdi sandarbho se AcArya kA 'jinazAsana' ke prati gaharA AsthA bhAva jahA~ prakaTa hotA hai vahIM usakI vyApakatA kA bhAva bhI prakaTa hotA hai| koI bhI guNa, kriyA, dharma jaba vastu ke ekadeza(arthAt kisI hisse meM, thor3e kSetra meM) meM rahatA hai to vaha 'vyApya' kahalAtA hai aura jo sarvadeza meM rahe vaha 'vyApaka' kahalAtA hai| pUrvAcAryoM ne zAsana se pahale jo vizeSaNa kisI eka kriyA, eka guNa, eka dharma kA vAcaka vyApyabhUta nahIM hai| jJAnI sAdhakoM kI isa
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyApaka, vizAla dRSTi se hI 'jinazAsana' ko garimA prApta huI hai aura usake kisI bhI tathya yA kathya ko to kyA usa zIrSaka 'jinazAsana' ko bhI koI pravAdI khaNDita nahIM kara paayaa| saMsAra kI cetana-acetana samasta vastue~ aneka dharmAtmaka haiN| usa vastu kA kathana syAdvAda zailI se kiyA gayA hai| anekAnta kA dyotaka yaha 'syAt' zabda vastu ke vivakSita dharma ko kahatA hai| yaha syAt' zabda ekAnta kA nirAkaraNa karake anekAnta kA nirUpaNa karatA hai| isalie syAt pUrvaka vAda(yA kathana) karanA syAdvAda hai| isa syAdvAda ke dvArA hI samasta padArthoM kA yathArtha vivecana hotA hai| isalie zuddha-azuddha, cetana-acetana, loka-aloka sarvatra vyApta padArthoM meM yaha anekAnta dharma aura syAdvAda zailI kI upayogitA hai| isI kAraNa se AcAryoM ne isa jinazAsana ko anekAnta zAsana yA syAdvAda zAsana kahakara bhI pukArA hai| zAsana ke ye vizeSaNa vyApakatA lie hue haiN| pramANa aura nayoM kI yukti se vastu kA jahA~ vivecana ho vaha yuktyanuzAsana kahalAtA hai| AcArya samantabhadra deva ne jinazAsana ko 'yaktyanazAsana' nAma diyA hai| isI nAma se unhoMne svatantra grantha bhI racA hai| yaha saMjJA bhI vyApaka hai| isI yuktyanuzAsana grantha ke anta meM kahA hai ki bhagavan ! ApakA yaha tIrtha sarvodayI hai| arthAt samasta jIvoM kA abhyudaya, vaibhava bar3hAne vAlA hai, isalie unhoMne ise 'sarvodaya tIrtha' nAma diyaa| sarvodaya zAsana bhI ise hama kaha sakate haiM yaha saMjJA bhI vyApaka hai| mahAn tArkika, jinazAsana ke marmajJa, jinamata ke saMrakSaka, udbhaTa dArzanika AcArya samantabhadra kI cintana dhArA se ye vyApaka nAmakaraNa bhagavAn kI bhaktivaza prakaTa hue| unhoMne ye saMjJAe~, ye nAma jinazAsana kI bhakti meM kulAceM bharate hue nizchala hRdaya se niHsRta kie haiN| isI kAraNa se ina nAmoM ko sabhI AcAryoM ne svIkArA hai| ye sabhI vizeSaNa 'jinazAsana' ke gaurava kA sarvAMgINa vikAsa aura mAhAtmya dikhalAte haiN| jinazAsana meM zramaNa aura zrAvaka donoM dharmasamAna rUpa se vyAkhyAyita haiN| donoM dharmoM kA pAlana karane vAle 'jinazAsana' ke bhakta aura jinazAsana meM dIkSita kahe jAte haiN| zramaNa aura zrAvakoM ke bhakta kI aneka kriyAe~ haiN| una kriyAoM meM 'samAcAra' kI kriyA mukhya hai| 'samAcAra' se tAtparya ApasI vyavahAra se hai| zrAvaka, kSullaka, AryikA, manirAja Adi kI samAcAra kI kriyAoM ke bhinna-bhinna saMjJA zabda haiN| ina zabdoM ko bolate hae patA calatA hai ki yaha kisa pada para sthita hai aura isake sAtha kyA zabda bolakara vyavahAra kiyA jAtA hai? indranandisUri ne sabhI doM para ArUr3ha vyakti ke lie alaga-alaga kriyAvAcI zabda kahe haiN| nirganthAnAM namo'stu syAdAryikANAJca vndnaa| shraavksyottmsyoccairicchaakaaro'bhidhiiyte||51|| arthAt nirgrantha sAdhu ko namo'stu, AryikAoM ko vandanA aura uttama zrAvakoM ko icchAkAra kahA jAtA hai| yadi inameM se kisI eka kriyA ko lekara zAsana nAma diyA jAtA hai to vaha kriyA vyApaka vizeSaNa nahIM bana sakatI hai| kriyA vizeSaNa kA prayoga bhASA sAhitya meM kriyA kI vizeSatA batAne ke lie kiyA jAtA hai| jaise ki vaha zIghra jA rahA hai, to jAne kI kriyA kA vizeSaNa 'zIghra' huaa| vastutaH yaha vizeSaNa kabhI bhI kisI 'saMjJA' ke vizeSaNa nahIM banate haiN| koI bhI saMjJA zabda sadaiva kriyAvAna nahIM rahatA hai| jaise ki 'jAnA' sadaiva nahIM hotA hai, usI taraha sadaiva 'vandanA' kriyA nahIM hotI hai| jisa samaya para vaha kriyA nahIM ho rahI hai, usa samaya para vaha vizeSaNa nirarthaka hai| namana karanA' bhI kriyA hai, yaha kriyA vAcI zabda kabhI jinazAsana ko pUrNa abhivyakta nahIM kara sakatA hai| jaise 'jinazAsana' meM 'jina' zabda sadaiva dravya, kSetra, kAla, bhAva rUpa se avasthita hai, vyApta hai, jaise 'anekAnta
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana' kA anekAnta zabda sadaiva sabhI padArtha meM sarvatra, sarvakAla avasthita hai, vyApta hai, vaise hI 'namana' kriyA sadaiva, sarvatra vyApta nahIM rahatI hai ataH yaha kriyA zAsana kA vizeSaNa banakara kabhI bhI usa zAsana ko gaurAnvita aura mahattvapUrNa nahIM banA sakatI hai| yaha namana kriyA zramaNa meM bhI sadaiva, sarvatra nahIM pAyI jAtI hai| isa kriyA se tIrthaMkaroM, arhantoM, siddhoM kA koI vAstA nahIM hai| zrAvaka Adi sabhI kI ApasI vyavahAra kI kriyAe~ haiN| Aja yadi zramaNa kI namaskAra kriyA para zAsana banane kA Agraha hai to kala AryikA, kSullaka aura zrAvaka bhI apanI-apanI namaskAra kriyA ke nAma anusAra eka aura nayA zAsana banAne kA bIr3A uThA sakate haiN| isa jinazAsana ko yadi inhIM kriyAoM se chinna-bhinna karane meM Ananda A rahA hai to yaha bhI haNDAvasarpiNI kAla kA eka aura doSa smjhnaa| he Atman ! jinazAsana kI AjJA meM baMdhe rahanA hI AjJA samyaktva hai| jinazAsana kI mahimA kA prakAzana karanA hI prabhAvanA hai| AcArya samantabhadra deva ne prabhAvanA aMga meM 'jinazAsana' kI mahimA ko dikhAnA prabhAvanA kahA hai| kisI anya zAsana kI mahimA dikhAnA prabhAvanA nahIM kahA hai| jinazAsana kI isa AjJA meM baMdhe rahanA hI utkRSTa saMyama hai| anAdi se cale Ae isa jinazAsana kI jayakAra karanA hI samyagjJAna hai| AcArya kundakunda, vaTTakera, samantabhadra Adi prAmANika AcAryoM kI paramparA ne jisa jinazAsana kI chAyA meM svayaM zItalatA prAptakara anya aneka bhavyoM ko bhI usI chAyA meM zItalatA prApta karA kara tathA usI chAyA meM biThAkara Anandita kiyA hai, vaha 'jinazAsana' paMcama kAla ke anta taka sadaiva jayavanta rahe, jayavanta rahe, jayavanta rhe| mArga prabhAvanA meM rata vyakti kI aura vizeSatAe~ bhI haiM aNuvIcibhAsakusalo kuvvaMto aNalaseNa saamiyN| samadhamme khalu hirado maggapahAvaNAparo so hi||6|| vikathA vacana nahIM jo karatA Agama ke anurUpa vacana binA gine sAmAyika karatA mana rahatA nirapekSa cmn| sAmya bhAva hai dharma hamArA vaha hI Atama kA sukhakanda nirata rahA jo isI bhAva meM usI zramaNa ko hai aannd||6|| anvayArtha : [aNuvIcibhAsakusalo ] anuvIci bhASaNa meM kuzala [aNalaseNa] binA Alasya ke [ sAmaiyaM kuvvaMto] sAmAyika karane vAlA [khala ] nizcaya se [sama dhamme] samatA dharma meM [Nirado] nirata [hi] hI [so] vaha AtmA [ maggapahAvaNAparo] mArga prabhAvanA meM tatpara hai| bhAvArtha : jo zramaNa yA zrAvaka yadvA, tadvA nahIM bolatA hai| aziSTa, grAmya, asabhya, bhaMDa vacanoM kA prayoga nahIM karatA hai, vaha hI manogupti yA vacanagupti kA abhyAsI hai| vacana gupti kA dhAraka AtmA sadaiva Agama-anurUpa vacana bolane meM kuzala hotA hai| kalaha, hiMsA, vyaMgyAtmaka vacana zailI pApa bandha kI hai| mArga prabhAvaka kI yaha bahuta hI anivArya kazalatA hai ki vaha AgamAnusAra bolane vAlA ho| prabhAvanA aura aprabhAvanA kA mukhya kAraNa vyakti kI vAkapaTatA hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ he bhavyAtman! bar3e-bar3e upavAsa, vrata, tapa karanA eka tarapha aura hita-mita-priya bolanA eka tarapha hai| bar3e-bar3e tapasvI bhI kaSAyAviSTa hokara jaba apriya bhASaNa karate haiM to tapa kI prabhAvanA bhI aprabhAvanA meM badala jAtI hai| vicAra karo! Apane daza dina taka tapa kiyaa| logoM ne ApakI prazaMsA, bhakti karake Apako aura jinadharma ko khUba sraahaa| pAraNA ke dina anta meM zrAvaka ke nimitta, bhojana ke nimitta, ahaMkAravaza kaSAyAtmaka pravRtti kara lI to sArA kiye karAye para pAnI phera diyaa| daza dina taka jo prabhAvanA huI antima dina aprabhAvanA meM badala gii| kaSAya kI pariNati kitanI hAnikAraka aura azubha hai ki samasta zubha pravRtti ko azubha kSaNabhara meM banA detI hai| he sAdhaka! guru mahArAja kahate haiM ki vacana gupti ko ahiMsA mahAvrata kI bhAvanA meM rakhA hai| ahiMsA kI rakSA ke lie bhojana kathA, strI kathA Adi vyartha kathAoM kI vikathA se dUra rho| duniyA ke vyavahAra aura parivAra ke prapaMcoM kI carcA meM ahiMsA mahAvrata kI bhAvanA kamajora ho jAtI hai| mana se azubha vicAra na karanA hI manogupti hai aura vacana meM mana hI mana azubha vyApAra na calAnA hI vacanagupti hai| phira satya mahAvrata kI bhAvanA meM anuvIci bhASaNa kI bhAvanA kahI hai| krodha kA tyAga, lobha kA tyAga, bhIrutA kA tyAga, hAsya kA tyAga ye cAra bhAvanA tyAga rUpa haiM aura anuvIcibhASaNa karanA vidheya rUpa haiN| isalie satya mahAvrata ko pAlane ke lie anuvIci bhASaNa karanA hI zreyaskara hai| guru mahArAja kahate haiM ki bolane se pahale vicAra karo ki hama kisa lie bola rahe haiN| bolanA AkulatA hai| hamArA mukha se nikalA huA eka zabda eka samaya meM hI lokAgra taka pahu~ca jAtA hai| taraMgAyita hote hue usase madhya rAste ke asaMkhya sthAvara, trasa jIvoM kA ghAta bhI sambhava hai| jaba hama nahIM boleMge to hamArA pratyeka pala nirAkula aura sAmAyikamaya hogaa| zramaNa kA sAmya bhAva hI cAritra hai| yaha cAritra hI usakA AbhUSaNa hai| jisa taraha maiM tyAgI hU~ yaha ahaMkAra bhI tyAga denA yogya hai usI taraha maiMne itane ghaMTe kI itanI sAmAyika kI haiM yaha ahaMkAra bhI tyAga denA caahie| sAmAyika Alasya aura pramAda rahita honA caahie| zreSTha sAdhaka sAmya bhAva meM rata rahakara nirantara sAmAyika karatA hai| sAmAyika, sAmAyika cAritra ko nirdoSa banAne ke lie aura vizuddhatara karane ke lie hai| sAmAyika cAritra rUpI dhana kI surakSA ke lie sAmAyika tAlA hai| tAlA tabhI zobhatA hai jaba hameM dhana kI mahattA kA jJAna ho| bar3A tAlA tijorI meM hI zobhA pAtA hai| mArga kI prabhAvanA bahirmukhI vRtti se nahIM antarmukhI pravRtti se hotI hai| kauna mArga prabhAvaka nahIM hai? yaha kahate haiM keNAvi vihANeNa khudhammaM virAhiUNa carai nnggo| aMte samAhirahio maggapahAvaNA-paro nnev|| 7 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma grahaNa kara prabhAvanA ke hetu chor3atA jo nija dharma vo mUrakha jaga-vaidya banA hai rugNa kaha rahA auSadha mrm| jJAnI jana ko hAsya pAtra jo maraNa samAdhi rahita muA anta nahIM khuda kA yadi saMbhalA kyA prabhAvanA artha huaa?||7|| anvayArtha : [ keNAvi ] kisI bhI [ vihANeNa ] vidhAna se [ khalu ] nizcita hI [ dhammaM] dharma kI [virAhiUNa] virAdhanA karake [Naggo] nagna hokara [ carai ] jo pravRtti karatA hai [ aMte ] vaha anta meM [ samAhirahio ] samAdhi rahita hotA huA [ maggapahAvaNA paro] mArga prabhAvanA meM rata [Neva ] nahIM hotA hai| bhAvArtha : jo nagna zramaNa banakara kisI bhI taraha pravRtti karatA hai, jo dharma kI virAdhanA kara detA hai, jo kisI bhI taraha IryApatha samiti ko chor3akara gamana karatA hai, jo eSaNA samiti ko chor3akara mana cAhe bhojana meM manamAne DhaMga se pravRtti karatA hai, jo ekendriya Adi jIvoM kA ghAta karane meM ni:saMkoca hai, jo pratikramaNa, sAmAyika anya logoM ko bhIr3a meM karAtA hai kintu svayaM nahIM karatA hai, jo asnAna vrata, aparigraha vrata ko mahattva na dekara zarIra zRMgAra se logoM kA mana mohatA hai, jo jJAta bhAva se pApa karake bhI khuza hotA hai, vaha munibheSa ko lajAkara mAtra nagnamudrA dhAraNa karake apanA jIvana nirvAha kara rahA hai| aisA nagna sAdhu anta samaya meM samAdhi ke binA hI maratA hai| samAdhimaraNa ke binA prANa tyAgane vAlA mArga kI aprabhAvanA karatA hai| samyaka samAdhimaraNa karane se dharma kI atyadhika prabhAvanA hotI hai| saccI dharmabhAvanA dIna-hIna jIvoM meM kisI sAdhaka kA samAdhimaraNa dekhane se hI A jAtI hai| he zramaNa ! bAhya jinaliMga ko dhAraNa karake tUne kabhI ratnatraya kI bhAvanA nahIM kI, tUne kaSAyoM kA damana karane kI bhAvanA nahIM kI, tUne jIvoM meM dayA bhAva dhAraNa nahIM kiyA, tUne AtmA kI bhAvanA nahIM kI, tUne vairAgya bhAvanA kA cintana nahIM kiyA, tUne striyoM kA avalokana tyAga kara zIla kI rakSA nahIM kI, tUne pUjA-lAbha ke vyAmoha meM ugratapa, upavAsa Adi kiye, tUne mAyAcArI se jinabheSa dhAraNa kiyA, tUne bhItara se mithyAtva, asaMyama kA tyAga nahIM kiyA, tUne kabhI bAraha bhAvanAoM se citta vAsita nahIM kiyA, arihanta, caitya aura guru kI bhakti nahIM kI, tUne Sor3azakAraNa bhAvanAoM meM mana nahIM lagAyA, mada chor3akara, gArava ko nahIM jItA, tUne zruta abhyAsa meM mana nahIM bhAvanAoM se vratoM kI surakSA nahIM kI, tUne jinavara kathita tattva kA abhyAsa nahIM kiyA, tUne paMca parAvartana ke duHkhoM kI bhAvanA anta:karaNa meM nahIM kI, tUne jinaliMga ko dhAraNa karake bhI bhAvazuddhi kA vicAra nahIM kiyA, dhyAna aura svAdhyAya se AtmA kI bhAvanA nahIM kI, tUne jinavANI ke upakAra ko bhaktipUrvaka nahIM bhAyA, tUne jinaliGga kI mahattA ko nahIM jaanaa| are dravya zramaNa! tU abhI taka isI kAraNa se bhAva zramaNa nahIM bana paayaa| aba tU nirantara bhAva zramaNa banane kI bhAvanA kr| bhAva zramaNa se hI zrAmaNya hai| bhAva zramaNa yA bhAva liGgI kA sAtavA~-chaThavA~ aura chaThavA~-sAtavA~ guNasthAna kisI ke dekhane meM nahIM AtA hai| pahale guNasthAna ke AdhAra para jo bhAva zramaNa kI pahacAna batAI thI, vaha karaNAnuyoga ke anusAra jAnanA / guNasthAna kA jJAna pratyakSa jJAna gamya hai / dravyAnuyoga ke anusAra aura caraNAnuyoga
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke anusAra bhAva pAhur3a meM AcArya kundakunda deva ne jo bhAvoM kI pradhAnatA para jora diyA hai, vahI bhAva zramaNa yA bhAvaliGga hai| jo uparyukta kriyAoM aura bhAvanAoM se AtmabhAvanA karatA hai, AcArya kundakunda deva use bhAvaliGgI sAdhu kahate haiN| isa zrAmaNya ke binA aneka bAra kumaraNa huA hai| eka bAra sumaraNa kr| eka bAra samAdhi kI bhAvanA kr| mahAvratoM kI hAni karake, parAzrita hokara, aneka auSadhiyoM kA sevana karake tU kitanA aura jIne kI icchA karatA hai| mUlaguNoM kI mahInoM, varSoM taka virAdhanA karake kAyara kI mauta kyoM maranA cAhatA hai| vIra maraNa kI bhAvanA kr| eka bAra vidhipUrvaka, niryApaka guru ke sAnnidhya meM samAdhimaraNa karane kA utsAha bnaa| eka bAra maraNotsava manAne ke lie taiyArI kr| hajAra varSa taka lAcAra bana kara jIne kI apekSA eka dina zera kI taraha jInA zreSTha hai| are zramaNa ! tU eka bAra sumaraNa karegA to prabhAvanA kA kAraNa bnegaa| sar3a-sar3a kara mara gayA to Age bhI kuyoniyoM meM par3akara sar3anA pdd'egaa| AcArya kundakunda deva samajhA rahe haiM ki aNNe kumaraNamaraNaM aNeyajammatarAI mriosi| bhAvahi sumaraNamaraNaM jaramaraNaviNAsaNaM jiiv|| bhAva pA. 32 arthAt he jIva! isa saMsAra meM aneka janmAntaroM meM anya kumaraNa jaise hote haiM, vaise tU mraa| aba tU jisa maraNa se janma-maraNa kA nAza ho jAya, aisA sumaraNa arthAt samAdhimaraNa kr| dekha! AcArya zAntisAgara jI, AcArya jJAnasAgara jI Adi sAdhakoM ne samAdhimaraNa karake apUrva prabhAvanA kI hai| isa prabhAvanA ke prakaraNa meM samAdhimaraNa kI bAta isIlie kahI jA rahI hai ki prabhAvanA lakSaNa vAlA yaha samAdhimaraNa bahuta durlabha hai| tU prabhAvanA karanA cAhatA hai to suna, jIvana bhara jo prabhAvanA kI hai, usase kaI gunI prabhAvanA, saikar3oM varSoM ke lie isa samAdhimaraNa se hogii| AcArya pUjyapAda deva ne sarvArthasiddhi meM kahA hai'viraktaviSayasukhasya tapobhAvanAdharmaprabhAvanAsukhamaraNAdilakSaNaH smaadhi1rvaapH|' arthAt jo viSayasukha se virakta hai usako tapabhAvanA, dharmaprabhAvanA aura sukha se maraNa Adi lakSaNoM vAlI samAdhi bahuta kaThina hai| aba mArga prabhAvanA nAma kI bhAvanA kA upasaMhAra karate haiM dhammaM caraMtaM du avekkhamANo vacchallabhAveNa sinnehcitto| aNAcaraMtaM karuNAddabuddhI sammaMpayAseja ytNjinnuttN||8|| dharmAcaraNa nirata bhavijana ko neha bhAva se lakhatA hai unakI saMgati kI bhI icchA, vatsala bhAva jhalakatA hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmAcaraNa vimukha jaga jana se karuNA kI buddhi dhAre zrI jinavANI unheM sunAkara upakRta karatA jana saare||8|| anvayArtha : [dhammaM caraMtaM] dharma kA AcaraNa karane vAle ke prati [ du] to [ vacchallabhAveNa ] vAtsalya bhAva se [siNehacitto ] sneha citta huA [avekkhamANo] usakI apekSA karatA hai [ya] aura [ aNAcaraMtaM ] anAcAra karane vAle ke prati [ karuNAddabuddhI ] karuNA se Ardra buddhi vAlA hotA huA [ jiNuttaM ] jinendra bhagavAn dvArA kahe hue [taM] usa upadeza ko [ sammaM ] samyak rUpa se [ payAseja ] dikhAtA hai| bhAvArtha : dhArmika jIva ko sahadharmI jIva do prakAra ke milate haiN| 1.dharma kA nizchala bhAva se AcaraNa karane vAle aura 2. dharma kA AcaraNa nahIM karane vaale| inameM pahale vAle jIvoM ke prati dhArmika kA rujhAna vAtsalya bhAva aura sneha se pUrNa rahatA hai| aise sadharmI kI vaha upekSA na karake apekSA karatA hai| use apekSA bhAva se Age bar3hAtA hai| jo dharma kA samyak AcaraNa na karake anAcAra mArga para bar3hatA hai use karuNA se apanI buddhi aura bhAvoM ko Ardra karake jinendra bhagavAn dvArA kahe hue tattva ko dikhAkara samajhAtA hai| yadi vaha sadharmI samajhane kI mAnasikatA vAlA ho to hI kucha kahe, anyathA nhiiN| usake prati karuNA buddhi rakhakara jaba ucita avasara kahane kA mile to bahuta hI mRdutA ke sAtha kucha samajhAyA jAve anyathA use sudhArane kI jaldI na kre| svayaM hI upadezaka ko yadi vaha bhalAburA kahe to use bhI sunane kI kSamatA rkheN| utAvalI karate hue bAda meM usake bAre meM burA na kheN| dharma mArga para sthitikaraNa karane ke lie svayaM usa bandhu ko bahuta sahiSNu aura hitopadeza meM kuzala honA Avazyaka hai| mArga kI prabhAvanA ke AyAma bahuta se haiM, dRSTi ko samIcIna rkheN|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. pavayaNa vacchalatta bhAvaNA jo kuNadi vacchalattaM dsnnvrnnaanncrnnlggesu| pUyAlAhavimukko pavayaNavacchalatta tssev|| 1 // samyagdarzana jJAna-caraNa meM jo bhavijana rata rahate haiM ve bhavijana pravacana kahalAte unameM vatsala dharate haiN| nizchala vatsala bhAva kahAtA khyAti lAbha nA pUjA cAha pravacana vatsalatA kA dhAraka zramaNa cale tiirthNkrraah||1|| anvayArtha : [jo ] jo [ pUyAlAhavimukko ] pUjA-lAbha se rahita hokara [dasaNa-varaNANa-caraNa laggesu] darzana, zreSTha jJAna cAritra meM lage jIvoM para [ vacchalattaM] vAtsalya [kuNadi] karatA hai [ tasseva] usake hI [pavayaNavacchalatta] pravacana vatsalatva bhAvanA hai| bhAvArtha : he jIvAtman ! pravacana vAtsalya nAma kI yaha solahakAraNa bhAvanAoM meM antima bhAvanA hai| pravacana zabda zAstra ke lie AtA hai aura pravacana zabda sahadharmI bhavya AtmAoM ko bhI kahA jAtA hai| yahA~ mokSamArga para calane vAle sabhI prANI pravacana nAma se kahe haiN| inameM pUjA-khyAti-lAbha kI bhAvanA ke binA nizchala vAtsalya rakhanA pravacana vatsalatva hai| zrIdhavala grantha meM kahA hai ki- una pravacanoM arthAt dezavratI, mahAvratI aura asaMyata samyagdaSTiyoM meM jo anurAga, AkAMkSA athavA 'mamedaM' arthAt yaha mere haiM, yaha buddhi hotI hai usakA nAma pravacana vatsalatA hai| usase tIrthaMkara karma baMdhatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki pA~ca mahAvrata Adi rUpa AgamArtha viSayaka utkRSTa anurAga kA darzanavizuddhatA Adi ke sAtha avinAbhAva hai| arthAt yaha pravacana vatsalatA vizuddhatA Adi ke sAtha avinAbhAva hai| arthAt yaha pravacana vatsalatA darzanavizuddhatA Adi zeSa guNoM ke binA nahIM bana sakatI hai| AcArya akalaMka kahate haiM ki jaise gAya apane bachaDe se akRtrima sneha karatI hai usI taraha dhArmika jana ko dekhakara sneha se otaprota ho jAnA pravacana vatsalatva hai| jo dhArmikoM meM sneha hai vahI to pravacana sneha hai| ___ jo jIva saMsAra sukha se parAGmukha hai, vaha bhavya jIva hI mokSamArgI hai| jo saMsAra sukha kI icchA rakhatA hai, vaha zrAvaka yA zramaNa koI bhI ho mokSamArgI nahIM hai| jisane AtmA ko jAnA hai aura use hI upalabdha karane kA udyama rakhatA hai vaha dharmAtmA jIva samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra meM lage hue sabhI AtmAoM se snehila bhAva rakhatA hai| samyagdarzana Adi AtmA ke guNa haiM, jo inheM apanAtA hai vaha svayaM bhI samyaktva dhAraka dharmAtmA hai| aise dharmAtmA ke prati anurAga vastutaH usake samyaktva Adi guNoM se hI anurAga hai| ye sabhI guNa AtmA meM haiM, isalie AtmA se hI anurAga huaa| jo ina Atmika guNoM meM lIna haiM vaha paMca parameSThI haiN| paMca parameSThI kI vAtsalya bhAva se pUjA, guNAnurAga kI bhAvanA bhI pravacana vatsalatva hai| kahA bhI hai
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ aruhA siddhAyariyA ujjhAyA sAhu pNcprmetttthii| te vi ciTThadi Ade tamhA AdA hu me saraNaM // mokSa pA. 104 arthAt arihanta, siddha, AcArya, upadhyAya aura sAdhu ye pa~ca parameSThI AtmA meM hI tiSThate haiM, isalie AtmA hI mujhe zaraNa hai| isalie paMca parameSThI kI zaraNa meM rahanA AtmA kI zaraNa meM rahanA hI hai| ina paMca parameSThI meM anurAga rakhanA hI AtmA se anurAga karanA hai| paMca parameSThI se vAtsalya apanI AtmA se vAtsalya hai| jo jIva ina Atmika guNoM meM anurAga rakhatA hai, usI ke pravacana vAtsalya kI bhAvanA hai| yaha vAtsalya bhAva zubha rAga hai| prazasta rAga se bhI dharma hotA hai / prazasta rAga ko ekAnta se baMdha kA kAraNa mAnanA bahuta bar3I bhUla hai| isa prazasta rAga se tIrthaMkara nAma karma kA bandha hotA hai / yaha bandha svayaM AtmA ko mukta to karAtA hI hai, anya asaMkhya jIvoM ke lie bhI mukti dilAtA hai| Atman! prazasta rAga unake lie saMsAra kA yA saMsAra ke kAraNabhUta karma bandha kA kAraNa hai jo mokSa cAhate hI nahIM hai| jinheM mokSa kI vAJchA hai unake lie yaha anurAga mokSa kA hI kAraNa hai / yaha anurAga mokSa ke lie bAdhaka nahIM kintu sahAyaka hai| samyagdRSTi jIva kA puNya kAraNa meM kArya kA upacAra karane se dharma hai| kucha loga puNya ko dharma nahIM mAnate haiM aura dharma ko puNya nahIM mAnate haiM / 'zubha kriyA meM puNya hotA dharma nhiiN| vratoM se puNya hotA hai, dharma nhiiN| pUjA Adi se puNya hotA hai, dharma nhiiN| isalie dharma karo, puNya nahIM / puNya to saMsAra kA kAraNa hai aura dharma karmakSaya kA kAraNa hai|' aisI mAnyatA rakhane vAle ekAnta nizcayavAdI jIvoM kA antaraGga abhiprAya kitanA kaluSita hai ? yaha isI bAta se jJAta hotA hai ki ve jIva pUjA karate hue bhI heya buddhi se hI pUjA karate haiN| are! pUjaka ! jaba heya buddhi se hI pUjA karanA hai to apanA samaya kyoM vyartha kara rahA hai ? heya buddhi se kI gaI pUjA se terI AtmA meM puNya kA baMdha nahIM hogA to nizcita hI pApa kA baMdha hI hogaa| kyoMki pApa aura puNya do hI Asravagata padArtha haiM / yadi tujhe puNya heya hai to nizcita samajha le ki tujhe pApa upAdeya ho rahA hai| pApa-puNya se rahita AtmA to unako upAdeya hai jo pApa aura puNya kI samasta kriyAoM ko chor3akara zuddhAtma svabhAva meM sthita haiM / aise zramaNoM kI zuddhopayoga kI karmarahita sthiti ko to tU pA nahIM sktaa| puNya kriyA rUpa zubhopayoga terI mAnyatA meM heya hai to aba tere lie eka mAtra zaraNa azubhopayoga kI hI hai| AcArya kundakunda deva ne bhAva pA. kI gAthA 83 meM puNya aura dharma ko paribhASita kiyA / kahA hai ki pUyAdisu vayasahiyaM puNNaM hi jiNehiM sAsaNe bhaNiyaM / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo dhammo // arthAt jinendra bhagavAn ne jinazAsana meM pUjAdika meM vrata sahita hone ko puNya kahA hai tathA moha, kSobha se rahita AtmA ke pariNAma ko dharma kahA hai|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ so, isa gAthA ko lekara anyathA artha nikAlakara apanI dhAraNAoM ko aura dRr3ha karanA abhiprAya ko nahIM samajhanA hI hai| vicAra karo! yahA~ puNya aura dharma ko alaga-alaga kahate hue bhI usa puNya ko heya to nahIM kahA hai| yaha bhI isa gAthA se abhiprAya nahIM nikalatA hai ki pUjA Adi meM, vrata Adi meM dharma nahIM hai| yaha to apane mana kA artha karanA hai| moha, kSobha se rahita pariNAma kyA apane Apa ho jAtA hai? moha, kSobha se rahita AtmA ke pariNAma ko 'cAritra' pravacanasAra meM kahA gayA hai| isa cAritra kI prApti meM jo kAraNa haiM, una kAraNoM ko bhI anekAntavAdI kAraNa meM kArya kA upacAra karake dharma mAnate haiM, cAritra mAnate haiN| he AtmIya bandho! moha, kSobha se rahita AtmA kA pariNAma pUjA Adi aura vrata Adi ke binA nahIM hogaa| kAraNa ke binA kArya kI kalpanA karanA AkAza meM kusuma dekhanA hai| binA kAraNa ke kArya kA honA binA mAtApitA ke putrotpatti kA harSa mAnanA hai| anekAnta ke dArzanika AcArya kathana vivakSA se kAraNa aura kArya ko alaga-alaga bhI kahate haiM aura kAraNa aura kArya ko ekarUpa bhI kahate haiN| kathaMcit donoM taraha se kathana paddhati ko apanAkara vaha syAdvAda kA nirUpaNa karate haiN| usameM se mAtra ekAnta abhiprAya ko puSTa karane vAle kisI eka kathana ko svIkAranA aura anya ko asatya kahanA ekAnta mithyAtva hai| yadi tuma vAstava meM jAnanA cAhate ho ki dharma kyA hai? to pravacanasAra kI AcArya kundakunda kI yaha gAthA bhI paDho cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti nnihittttho| mohakkhoha-vihINo pariNAmo appaNo hu smo|| arthAt cAritra hI dharma hai| jo dharma hai vaha sAmya bhAva hai| moha aura kSobha se rahita AtmA kA pariNAma hI sAmya hai| aba samajho! ki moha-kSobha se rahita AtmA kA pariNAma kaba hotA hai? AcArya amRtacandra jI aura AcArya jayasena jI kI TIkA ko dekho| vaha kahate haiM ki samasta cAritra mohanIya karma prakRti ke kSaya se AtmA meM jo pariNAma utpanna hotA hai vaha dharma hai, vahI sAmya hai| aba soco ki yaha dharma kahA~ para ho rahA hai? cAritra mohanIya kI sabhI karma prakRtiyoM kA abhAva kauna se guNasthAna meM hotA hai? bArahaveM guNasthAna meM / jise kSINamoha nAma kA guNasthAna kahate haiN| isase spaSTa huA ki dharma to 12ve guNasthAna meM hI hotA hai usase pahale to puNya hI hotA hai isalie chor3a do puNya ko aura prApta kara lo sIdhA 12vA~ gunnsthaan| isa janma meM to yaha sambhava nahIM hai| to isakA artha kyA lagAe~? kyA abhI dharma nahIM hotA hai? aisA bhI nahIM hai| Aja bhI dharma hai| aura Aja bhI dharma dhyAna hai| dharma moha, kSobha ke abhAva kA hI nAma hai| aba jitanA moha, kSobha kA abhAva AtmA meM huA, utanA dharma huaa| yaha abhAva kaise hogA? karane se hogaa| kyA karane se hogA? puNya kriyA karane se hogaa| zubhopayoga se hogaa|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekho ! jaba tuma bhagavAn jinendra deva ke darzana karate ho, unakI pUjana karate ho, unako zraddhA se namana karate ho, to ina kriyAoM se jo thor3I bhI pariNAmoM meM zAnti aaii| thor3A moha, kSobha kA abhAva huA, vahI pariNAma AtmA kA dharma hai| yadi tumane bhagavAn kI pUjA Adi kriyA saMsAra kI viSaya icchA pUrti ke lie kI to vaha dharma nahIM huA kyoMki usase ApakI AtmA ke pariNAmoM meM moha, kSobha(kSubdhatA, vyAkulatA) kI kamI nahIM huii| basa! ApakI kriyA para blema(blame), doSa laga gayA aura turanta usI bhAva pAhur3a kI agalI gAthA 84 meM AcArya kundakunda ne kahA puNNaM bhogaNimittaM Na hu so kammakkhaya nnimittm|| arthAt isa taraha kA puNya bhoga kA nimitta hai, karma kSaya kA nimitta nahIM hai| yadi AtmA se kucha lobha Adi kaSAya kama ho jAtI to karma kSaya kA nimitta bhI ho jAtA kintu vaisA huA nhiiN| isalie puNya phala kI vAJchA saMsAra hai aura AtmA kA kAluSya rahita pariNAma dharma hai| yadi ekAnta se zubhopayoga kI puNyAtmaka kriyAe~, vandanA, pUjana Adi puNya hI detI to svayaM AcArya kundakunda deva usI bhAva pAhur3a meM bhagavAn arihantoM ke caraNa kamaloM kI bhakti karane nahIM baitthte| aura usakA phala aSTa karma kA kSaya nahIM likhte| dekho usI bhAva pAhur3a kI gAthA 153, jo isa prakAra hai jiNavara caraNaMburuhaM NamaMti je prmbhntiraaenn| te jammabellimUlaM khaNaMti varabhAva stthenn||153|| arthAt jo jinendra bhagavAn ke caraNa kamala ko parama bhakti aura anurAga ke sAtha namana karate haiM ve jIva zreSTha bhAvoM ke zastra se janma bela kI jar3a kATa dete haiN| vicAra karo! yaha bhI kundakunda kI vANI hai, jo parama bhakti aura parama(zreSTha) rAga se bhagavAn ke caraNoM ko namana karane kI AjJA de rahe haiN| parama bhakti se arthAt utkRSTa bhakti ke saath| bhakti kabhI binA rAga ke nahIM hotI hai| isalie parama bhakti-rAga ke sAtha namana karane ko kahA hai| kyA heya buddhi se namana karane meM bhakti rAga raha sakatA hai? heya buddhi se namana karanA to jhUThI kriyA, jhUThI pUjA karanA hai| yaha to pUjA karane ke DhoMga se bhI bar3hakara r3hoMga hai| isa gAthA ke bhAvoM se bhI spaSTa hotA hai ki parama bhakti rAga hI zreSTha bhAva rUpI zastra hai| parama bhakti meM phira sAMsArika viSayAbhilASA kA koI sthAna nahIM raha jAtA hai| yaha parama bhakti rAga hI zreSTha zastra hai jo AtmA ke mohanIya Adi karmoM kI sattara kor3A kor3I sAgara taka phailane vAlI bela ko jar3a-mUla se kATa detA hai| eka antarmuhUrta meM itanI apAra karma-sthiti kA kSaya ho jAtA hai| yaha parama bhakti se hI hogaa| heya buddhi se aisA kabhI nahIM hogaa| bhakti se jaba AtmA kI zakti bar3he to vaha bhakti hI dharma hai| bhakti se jaba karma zakti bar3hegI to vaha adharma hai| bhakti zubhopayoga meM hI hotI hai| rAga ke sAtha hI bhakti hotI hai, vItarAgatA ke sAtha bhakti nahIM hotI hai| isa anurAga meM, bhakti meM aura zubhopayoga kI kriyA meM jaba itanI zakti hai ki janma bela kaTa jAtI hai to mAnatuMga AcArya ke 48 tAle TUTa gaye isameM kyA Azcarya kI bAta hai?
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ isalie bhavyAtman ! puNya aura dharma meM antara kathaMcit unake lie kahA hai jo Atma pariNAmoM kI ora dhyAna na dekara mAtra puNya baMdha ke lobha meM pUjA Adi karate haiN| yadi tuma sAMsArika icchA pUrti ke binA pUjA Adi zubhopayoga meM pravRtti kara rahe ho to tumhArA puNya hI dharma hai| dharma puruSArtha se hI mokSa puruSArtha hai| tuma pUjA, vrata Adi kriyAe~ khUba karo aura uddezya karma kSaya kA rkho| uddezya Atma vizuddhi bar3hAne kA rkho| isI uddezya se pratyeka puNya kriyA dharma ho jaaegii| thor3A aura samajho- kAma puruSArtha bhI zrAvaka ke lie hotA hai| jAnate ho yaha puruSArtha nAma taba pAtA hai jaba dharma ke sAtha ho| aba kAma-bhoga kI kriyA meM dharma kahA~ hai? putra kI utpatti ke abhiprAya se yaha kriyA dharma hai aura // kI pUrti ke sAtha yaha kriyA pApa hai, adharma hai| vicAra karo! kriyA eka hI hai kintu abhiprAya vizeSa ke kAraNa vaha dharma aura adharma donoM rUpa hai| jaba putra kI utpatti huI to mAno ki dharma kI prApti huii| aba yadi koI kahe ki putra kI utpatti so to dharma hai aura bhoga kriyA so to adharma hai| isalie bhoga kriyA chor3o, vaha heya hai, putra kI ora dekho, vaha upAdeya hai| kyA use binA bhoga, saMyoga ke putra kI prApti ho sakegI? nhiiN| samyagdRSTi zrAvaka bhI isa kriyA ko putra uddezya kI upAdeya buddhi se karatA hai, heya buddhi se nhiiN| heya buddhi se yadi kriyA karane kA vidhAna kiyA jAegA to saMsArI jIva vAsanA ko bar3hAtA jAegA aura kahegA hama to heya buddhi se saMbhoga kara rahe haiN| aisA anartha mata kara baitthnaa| bhavyAtman ! khyAti-pUjA-lAbha ke binA svAdhyAya, vandanA, dhyAna Adi kriyA ko karake ratnatraya kI vRddhi karanA bhI pravacana vAtsalya bhAvanA hai| guNI janoM se anurAga tIrthaMkara prakRti ke bandha kA kAraNa hai| Age kahate haiM dasavihadhamme NiccaM saagaarnngaarcriyjuttesu| viNao hi jahAjoggaM pavayaNavacchalatta tssev||2|| daza prakAra ke dharma bhAva meM vinaya bhAva se ramatA hai sadvRSTi zrAvaka sAdhu kI yogya vinaya bhI karatA hai| vinaya bhAva vAtsalya bhAva hai jo sAdhaka yaha jAna rahA pravacana vatsala dhAraka sAdhaka tIrthaMkara patha mAna rhaa||2|| anvayArtha : [ dasavihadhamme NiccaM ] nitya hI daza prakAra ke dharma meM aura [ sAgAraNagAracariyajuttesu] sAgAra, anagAra caryA meM yukta jIvoM meM [ jahAjoggaM] yathAyogya [viNao] vinaya [ hi ] nizcita hI [ tassa ] usa jIva kI [pavayaNavacchalatta eva] pravacana vatsalatva bhAvanA hI hai| bhAvArthaH he Atman ! jo apanI AtmA meM daza prakAra ke dharma ko bar3hAtA hai, una dharmoM meM anurAga rakhatA hai vaha apane AtmA se vAtsalya rakhatA hai| sAgAra caryA se yukta gahastha zrAvaka aura anagAra caryA se yukta zramaNa saMgha meM yathAyogya
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinaya rakhanA pravacana vAtsalya bhAvanA hai| daza dharma meM ruci rakhanA hI dharma kI vinaya hai| dharma kI aura dharmI kI vinaya vAtsalya bhAvanA hai| he zramaNa! yadi gRhastha ko yathAyogya ArzIvAda dekara usa gRhastha kI vinaya svIkAra kara lete ho to yahI usa gRhastha kI zramaNa dvArA vinaya hai| aura jaba 'dharmavRddhi' kA AzISa doge to tumhArI AtmA meM bhI dharmAnurAga bddh'egaa| isI taraha yathAyogya kSullaka, AryikA, muni ke viSaya meM jaannaa| apane se guNoM meM bar3e sAdhujana ke lie mAtsarya bhAva se rahita ho vinaya meM pravRtta honA bhI pravacana vAtsalya pravacana vAtsalya aura kyA hai? bhUdesu sANukaM po NokammakammarAyado mukko| suddhappapekkhamANo pavayaNavacchalatta tssev||3|| saba jIvoM meM karuNa hRdaya hai, dayA bhAva se siMcita hai tana no-karma rAga se haTakara karma rAga se vaMcita hai| zuddhAtama kI chaTA nirakhatA pravacana vatsala dhAraka hai tIrthaMkara pada pAne hetu bhAva yahI zubha kAraka hai||3|| anvayArtha : [bhUdesu] jIvoM meM jo [ sANukaMpo] anukaMpA sahita hai [ Nokamma-kammarAyado mukko ] aura jo nokarma tathA karma ke rAga se mukta hai [ suddhappa-pekkhamANo] zuddhAtmA ko dekhane vAlA hai [ tassa eva ] usako hI [pavayaNavacchalatta ] pravacana vAtsalya bhAvanA hai| bhAvArtha : jo sabhI prANiyoM meM anukampA bhAva rakhatA hai, vaha sabhI prANiyoM ke prati vAtsalya bhAva rakhatA hai| jIvadayA se vAsita hRdaya sabhI jIvoM kI rakSA karatA hai| samasta AtmAoM ko vyavahAra naya se dekhakara, jAnakara bhI nizcaya se unakI dayA bhAvanA se rakSA karatA hai| jaba vahI AtmA apane Atma tattva ko dekhatA hai to nizcaya se apanI AtmA para vAtsalya bhAva rakhatA hai| karma aura nokarma se rahita zuddhAtmA kA zraddhAna, jJAna aura AcaraNa karanA nizcaya naya se pravacana vAtsalya hai| jaba yaha AtmA zuddhAtma tattva kI ruci rakhatA hai taba apanI AtmA ko puNya, pApa karma se rahita dekhatA hai| bhAva meM sthira rahane vAle AtmA ke lie hI paNya aura pApa eka samAna hotA hai| lohe kI beDI aura sone kI ber3I donoM kA bandhana chor3ane vAlA zuddhopayogI zramaNa hotA hai| usI ke lie donoM karma samAna hai| jaba taka puNyapApa kI kriyA cala rahI hai taba taka AtmAnubhava nahIM hotA hai| zramaNa pApa kI kriyAoM se to jIvana paryanta taka dUra rahatA hI hai kintu puNya kriyA ko chor3aka jaba zuddha naya se mAtra jJAnamaya AtmAnubhUti karatA hai to vaha puNya, pApa
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ donoM se upayoga haTAkara jJAna naya meM ramatA hai| yahI sthiti zuddhopayoga kI hai| ise hI naiSkarmya kI dazA kahA hai| zramaNa ke lie kahIM zubhopayoga kI kriyA se hI santuSTi na ho jAe isalie use zuddhopayoga meM ramAne ke lie samayasAra Adi granthoM meM prerita kiyA hai| jinhoMne pApa chor3a diyA hai unheM hI puNya kriyA chor3ane ke lie kahA jAtA hai tAki Atma svabhAva kI anubhUti ho| jinhoMne pApa ko nahIM chor3A hai aise zrAvakoM ke lie puNya chor3anA kadApi sambhava nahIM hai| jo zrAvaka pApa chor3ane se pahale hI puNya chor3ane kA zraddhAna karatA hai, vaha akrama se calakara lakSya para pahu~canA cAhatA hai| guru mahArAja ne eka bAra kahA ki batAo! pApa aura puNya eka haiM yA alg-alg| uttara milA- eka haiN| phira guru jI ne pUchA- padArtha kitane haiM? uttara milA- nau / guru jI ne kahA- Apa svavacana bAdhita haiN| jaba ApakI dRSTi meM puNya-pApa vAstava meM eka haiM to padArtha nau kyoM kaha rahe ho? padArtha ATha hote haiM, aisA kahanA thaa| kitanA saTIka tarka guru mahArAja ne diyaa| vAstava meM yadi puNya-pApa eka haiM to do padArtha pRthak-pRthak kyoM kaha rahe haiM? he Atman ! samajha le yaha rhsy| nau padArtha bhI vyavahAra naya se kahe haiN| vyavahAra naya se jaba bhI padArtha kI saMkhyA pUchI jAegI to nau uttara hI milegaa| yadi kaho ki nizcaya se padArtha to ATha haiM, yaha kahanA bhI mUrkhatA hogii| nizcaya se padArtha to eka mAtra AtmA hI hai| yadi padArtha nau nahIM hote to AcArya kyoM kahate ki chaha dravya, aura nau padArtha para zraddhAna karane se samyagdarzana hotA hai| jisake jJAna meM puNya-pApa vyavahAra naya se bhI eka haiM to use nau padArtha para zraddhAna hI kahA~? pApa-puNya ko sarvathA samAna mAna lene vAle ko nau padArtha hI nahIM mAnyatA meM Ae to usakA jJAna samyagjJAna kaise hove? pApa kA pApa rUpa zraddhAna kara, puNya kA puNya rUpa zraddhAna kara tabhI padArtha kA yathArtha zraddhAna khlaaegaa| yahA~ pApa karma yA puNya karma ke Asrava kI bAta nahIM hai kintu pApa kriyA aura puNya kriyA kI bAta kahI hai| puNya karma ke Asrava ko rokane yA nirjarA karane ko nahIM kahA gayA hai kintu puNya kriyA ko rokakara AtmAnubhUti karane ko kahA hai| isI bhAva ko chahaDhAlA meM isa prakAra kahA hai 'jinapuNya-pApa nahiM kInA, Atama-anubhava cita dInA' AcArya amRtacandra jI kahate haiM 'saMnyasatavyamidaM samastamapi tatkamaiva mokSArthinA' arthAt mokSArthI ko samasta zubhAzubha rUpa karma se sannyAsa le lenA caahie| saMnyAsa karma se lenA hai yA kriyA se lenA hai? kriyA se saMnyAsa lenA hI sambhava hai| karma se saMnyAsa lenA apane vaza kI bAta nahIM hai| hA~! itanA avazya hai ki buddhipUrvaka Ane vAle zubhAzubha karma Asrava ko rokA jAtA hai, abuddhipUrvaka to zubhAzubha karma kA bandha hotA hI rahatA hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSArthin ! tuma to vyavahAra aura nizcaya donoM mArga para vAtsalya apanAkara pravacanavAtsalya bhAvanA ko bhaao| yathAvasara donoM pahalU kA Azraya lo aura tIrthaMkara prakRti sadRza puNya karma kA nirAbAdha bandha kro| AcArya kundakunda deva ne samayasAra meM zramaNa ko ina puNya-pApa kriyAoM se dUra hone kI preraNA dI hai, na ki puNya, pApa ke karma bandha se| yaha bAta alaga hai ki kriyA chUTane para karma bandha bhI chUTa jAtA hai parantu puruSArtha kriyA se dUra rahane kA hotA hai, karma se dUra rahane kA nhiiN| puNya-pApa ko eka samAna mAnakara zaddhAtma dhyAna meM lIna hone kI pAtratA zramaNa kI hai| usI zramaNa ke lie kahA gayA hai ki aba tU puNya kriyA kI icchA bhI mata kr| appANamappaNA sa~dhidUNado punnnnpaavjogesu| dasaNaNANamhi TThido icchAvirado ya annnnjhi||194|| arthAt- zramaNa puNya aura pApa ke kAraNabhUta donoM prakAra kI zubhAzubha kriyAoM meM apanI AtmA ko apane saMvedana jJAna ke bala se dUra haTAkara darzana aura jJAna meM sthita hotA huA anya dravyoM meM icchA rahita hotA hai| zuddhopayoga kI isa sthiti meM bhI jJAnAvaraNa Adi pApa karma kA aura sAtA vedanIya Adi puNya karma kA bandha to hotA hI rahatA hai| pApa-puNya kA yaha bandha dazaveM guNasthAna taka anavarata calatA hai| aisI sthiti meM eka zrAvaka yadi puNya karma ke bandha se apane Apako rahita karane kI bAta kahe to vaha hAsya kA pAtra hI hai| pravacana vAtsalya rakhane vAle kA mana sundara hotA hai cittassa ya kAlussaM dhoyadi pvynnvcchlttjlenn| jo samaNo sumaNo so pavayaNavacchalatta tssev||4|| sahadharmI sneha salila se citta kaluSatA ko dhotaa| antaramana se komala itanA sumana zramaNa kA mana hotaa| jisake mana meM premabhAva hai, kSamAbhAva hai, sundara hai sahadharmI vAtsalya bhAva hI pravacana kA nita Adara hai||4|| anvayArtha : [pavayaNa-vacchalattajaleNa] pravacana vatsalatva ke jala se [ jo] jo [cittassa] citta kI [kAlussaM] kaluSatA ko [ dhoyadi] dhotA hai [ so samaNo ] vaha zramaNa [ sumaNo] zreSTha mana vAlA hai [ tassa eva] usakA hI [pavayaNavacchalatta] pravacana vatsalatva hai| bhAvArtha : Atman ! jisakA mana sAdharmI ke prati sadbhAva se bharA rahatA hai, usake citta meM kaluSatA utpanna nahIM hotI hai| sahadharmI ko dekhakara sadaiva harSita aura praphullita hone vAlA hRdaya hI dharma ko jAnatA hai| mana sahita(arthAt samana) to hara koI hotA hai kintu phUla kI taraha mana vAlA(sumana) koI-koI hI hotA hai| zramaNa kA mana sadaiva kusuma kI
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha praphullita rahatA hai tabhI vaha pravacana vAtsalya kI bhAvanA nirantara bhAtA hai| sahaja utpanna hue mAtsarya aura kAluSya janita pariNAmoM ko pravacana vatsalatva ke jala se dhokara apanI AtmA ko nirmala banAe rakhanA kalikAla ke doSa ko jItanA hai| vidharmI se saMvAda aura sahadharmI se visaMvAda honA kalikAla kI viDambanA hai| isIlie AcArya umAsvAmI mahArAja ne tattvArtha sUtra meM acaurya mahAvrata kI bhAvanA meM sadharmI avisaMvAda kI bhAvanA rakhI hai| bhavyaprANin ! AcArya kundakunda deva kahate haiM ki samao savvattha suMdaro loe|' arthAt- zuddhAtmA pariNata AtmA hI loka meM sarvatra sundara hai| aisI sundara AtmA kA dhyAna sundara mana vAlA hI karatA hai| kaluSita citta to vikSipta citta hai| aisA citta AtmadhyAna meM kabhI bhI ekAgra nahIM hotA hai| he zramaNa ! sadharmI kI unnati se mana mailA nahIM krnaa| Atmacintana karanA ki- hamArA svabhAva samatAmaya hai| malinatA karmAdaya se utpanna huA vibhAva pariNAma hai| karma ke udaya se sabhI jIva apanI-apanI upalabdhiyA~ hAsila karate haiN| koI bhI upalabdhi zAzvata nahIM hai| yaha duniyA to baiNDa bAje bajAne vAle kI taraha hai, jisakI bArAta meM gae usI ke sAmane bAje bajAne lagate haiN| yaha duniyA kisI kI na kabhI huI aura na hogii| bar3e-bar3e cakravartI aura tIrthaMkara jaisoM kA nAma yaha duniyA yAda nahIM karatI to tU kitanA sA nAma-pahacAna arjita kara paaegaa| apanI soca ko vyApaka banAkara tU saMkIrNa vicAroM kI galiyoM se bAhara nikl| saMkIrNa vicAroM kI ghaTana nizcaya se AtmahatyA hai| tU ahiMsaka hai- isalie 'jio aura jIne do' kA mantra jApa kr| tere mana kI malinatA avazya dUra hogii| AcArya pUjyapAda deva kahate haiM ki- Atman ! apamAna-sammAna usa citta ke pAsa hote haiM, jisakA citta vikSipta hotA hai| vikSipta citta meM sAmya bhAva nahIM rahatA hai| jisake mana meM sAmya bhAva nahIM, vaha tattva se bahirbhUta hai| 'avikSiptaM manastattvama' AcArya kahate haiM. avikSipta mana hI tattva hai| apane Atmatattva ko mahattva do| jisako apanA mahattva jJAta hai use duniyA meM koI bhI vismayakArI yA mahattvapUrNa nahIM dikhatA hai| apane Atma svabhAva ko vibhAva meM badalakara, apanI AtmA ko karma se lipta karake aura apane svasamaya kI hAni karake tU ratnatraya ko malina kara rahA hai| 'paracintAdhamAdhamA' arthAt para kI cintA AtmA ko adhama se bhI adhama banA detI hai| he ratnatrayapUtAtman ! tU hI tattva hai, tU hI paramAtmA hai, tU hI sarvazaktimAn hai, aisA anubhava meM laa| pravacana vAtsalya kI bhAvanA kaise vicAraka ke mana meM hotI hai, yaha kahate haiM ko vi Na paro Nio No scittaacittdvvmjjhttho| savvANa sokkhakaMkhI pavayaNavacchalatta tssev||5|| koI bhI nA apanA jaga meM koI nahIM parAyA hai sabhI acetana cetana pana meM samatA bhAva suhAyA hai| jo saba kA sukha cAha rahA hai rAga, dveSa se dUra rahe usake mana meM sahadharmI se vatsalatA kA pUra bhe||5||
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayArtha : [ko vi] koI bhI[paroNa] para nahIM hai [NioNo] apanA bhI nahIM hai [ sacittAcittadavvamajjhattho] jo sacitta-acitta dravyoM meM madhyastha hai [ savvANa ] sabhI jIvoM ke [ sokkhakaMkhI ] sukha kI icchA rakhatA hai [tasseva] usake hI [pavayaNavacchalatta] pravacana vatsalatva hotA hai| bhAvArtha : he Atman ! vAtsalya kA artha dUsare se snehapUrNa vyavahAra hai| parantu yaha paribhASA pUrNa aura svAzrita nahIM hai| yadi aisA hogA to jo munirAja ekAkI vihAra karate hue para samparka se dUra nitAnta ekAnta meM rahate haiM, unake pAsa pravacana vAtsalya nahIM hai, yaha siddha hogaa| kintu aisA nahIM hai, kyoMki aisI ugra tapasyA karane vAle zramaNoM ko bhI tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai| bhagavAn AdinAtha, pArzvanAtha Adi jina mahApuruSoM ne pUrva bhava meM tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA hai, vaha aise hI zramaNa rahe haiN| dUsarI bAta yadi isa paribhASA ko hI pUrNa mAna liyA jAya to parAzritA bar3hatI jAegI aura isa kalikAla ke zramaNa yA zrAvaka snehapUrNa vyavahAra meM hI Ananda maaneNge| laukikatA meM AkaNTha DUbA sAdhu bhI kahegA ki mere pravacana vAtsalya kI bhAvanA se ye laukika loga mere pAsa mujhe ghere hue rahate haiN| yaha to abhiprAya ko na samajhane se chala hogaa| laukika vyavahAra meM asaMyamI logoM se samparka pravacana vAtsalya nahIM hai| yadi aisA ho jAve to phira jitanA jyAda sneha hogA utanA hI pravacana vAtsalya kI bhAvanA adhika hogI, kintu aisA nahIM hai| he zramaNarAja! apane sadharmI jana, muni Adi mAtra se samAcAra ke samaya sneha bhAva se yukta honA aura unakI Apatti ko dUra karanA pravacana vAtsalya nahIM hai| vikathA, ha~sI majAka se snehila vyavahAra karanA pravacana vAtsalya nahIM hai| isI prakAra asaMyamI janoM ke prati rAga honA bhI pravacana vAtsalya nahIM hai| Asrava kI paccIsa kriyAoM meM yaha kriyA bhI varjanIya hai| isalie asaMyamI janoM ko lubhAnA aura unase rAga rakhanA bhI pravacana vAtsalya nahIM hai| yaha to atyanta vizuddha bhAvanA hai| vizuddha bhAvanA se Atma vizuddhi bar3hatI hai| rAgAdi se to mana meM saMkalpavikalpa bar3hate haiN| cU~ki para ko nimitta banAkara AtmA meM prasAda guNa (sahaja prasannatA) honA to tIrthaMkara prakRti ke bandha kA kAraNa ho sakatA hai kintu rAgAnvita hokara vyavahAra karanA isa prakRti ke bandha kA kAraNa nahIM hotA hai| jo sabhI jIvoM ke sukha kI kAMkSA karatA hai, bhAvanA karatA hai aura apAya vicaya dharmadhyAna karatA hai, vaha pravacana vAtsalya karatA hai| aisA karane vAla zramaNa yA zrAvaka sacitta, acitta sabhI dravyoM meM madhyastha rahatA hai, usake lie koI apanA nahIM, koI parAyA nhiiN| 'sarvajanahitAya-sarvajanasukhAya' kI udAra vRtti rakhane vAlA AtmA hI isa bhAvanA kA samIcIna pAtra hai| aba vinaya aura vAtsalya meM sambandha dikhAte haiM viNao ya vacchalattaM paropparaM vatthudo du eyttuN|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekkeNa viNA NANNaM tamhA doNNaM vi smaasej||6|| vinaya aura vAtsalya bhAva do, guNa haiM para sApekSita haiM jahA~ eka hai vahIM dUsarA nayana mArga sama aicchika haiN| donoM meM se eka bhAva bhI jisameM usameM dUjA bhI pravacana vatsalatA meM rahate premabhAva guNa pUjA bhii||6|| anvayArtha : [viNao ] vinaya [ya] aura [ vacchalattaM] vAtsalya [ paropparaM ] paraspara meM [vatthudo ] vastutaH [du] to [ eyaTuM] ekArthavAcI haiM [ ekkeNa ] eka ke [viNA] binA [NANNaM] dUsarA nahIM hai [ tamhA ] isalie [doNNaM ] donoM kA [vi] hI [ samAseja ] Azraya lenA caahie| bhAvArtha : bhavyAtman ! vinaya aura vAtsalya vastutaH ekArthavAcI haiN| vyavahAra meM inheM bhinna-bhinna dekhA jAtA hai| vinaya meM laghutA kA vyavahAra hotA hai para usameM vAtsalya bhAva chipA rahatA hai| binA vAtsalya ke vinaya cApalUsI hotI hai| isI taraha jahA~ vAtsalya hai vahA~ vinaya bhI hai| vAtsalya meM bhI ghulanA-milanA hotA hai, jo binA jhuke nahIM hotA hai| bhAvAtmaka stara para donoM eka hI haiM kintu kriyAtmaka stara para thor3A sA bheda dikhatA hai| bar3oM ke andara choToM ke lie vAtsalya honA bhI eka taraha se unakI vinaya karanA hai| jaise mukhya-gauNa bhAva se vastu ke bhItara aneka dharma rahate haiM, vaise hI AtmA ke ye donoM dharma rahate haiN| eka ke binA dUsare kA abhAva hai, isalie kisI eka kA sahArA lene se dUsarA guNa bhI vikasita hone lagatA hai| apanI bhAvanA kA prabhAva dIrghAyAmI inhIM guNoM ke vikAsa se hotA hai| hanumAna ke mana meM rAma-sItA ke lie vinaya aura vAtsalya donoM hI guNa uccatama stara para the, tabhI to sugrIva Adi aneka sevakoM kI apekSA hanumAn kA prabhAva Aja taka abAdhita hai| bhagavAn mahAvIra ke bhItara vizva kalyANa kI apUrva bhAvanA kA prabhAva Aja taka unheM pUjya aura sarvopari banAye hue hai| jagat ke prANimAtra para jaisA vAtsalya bhAva tIrthaMkara prabhu ke bhItara hotA hai vaisA anya kisI ke pAsa nahIM hotA hai| pravacana vatsalatva se rahita kauna hotA hai? yaha kahate haiM jo hIladi sahadhammiM so hIladi dhammamappaNo saahuu| macchario mokkhariU pavayaNavacchalatteNa cudo||7|| tiraskAra sahadharmI kA jo karatA hai, vaha mAnI hai aisA kara nija dharma ghaTa rahA nA jAne ajJAnI hai| IrSyA dAha kaluSatA rakhakara ziva mAraga kA zatru banA kleza bhAvase zivapatha calanA gira-gira pNgugiricddh'naa||7||
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayArtha :[jo] jo [sAhU ] sAdhupuruSa [sahadhammiM] sahadharmI kI [hIladi] avahelanA karatA hai [so] vaha [appaNo ] apane AtmA ke [ dhammaM ] dharma kI [ hIladi] avahelanA karatA hai [ macchario ] mAtsarya se sahita [mokkhariU] mokSa kA zatru [pavayaNavacchalatteNa] pravacana vAtsalya se [cudo ] dUra hai| bhAvArtha : he Atman! yaha vItarAga bhagavAn kA kahA mArga hai| isa mArga para dveSa, mAtsarya kA kiJcita bhI sthAna nahIM hai| jisane abhI vaira bhAva yA IrSyA bhAva nahIM jItA, vaha vItarAga mArga para ArUr3ha kaise ho sakatA hai? vItarAga hone se pahale vItadveSa honA Avazyaka hai| yadyapi rAga, dveSa sAtha-sAtha rahate haiM kintu mokSamArga para dveSa ke binA rAga to raha sakatA hai| yaha rAga prazasta rAga hai jo mokSamArgI ke lie Avazyaka hai| dhyAna rahe ki dveSa kabhI bhI prazasta nahIM bhI kaSAyavaza manasA vAcA zarIreNa prahAra karanA bhI prazasta dveSa nahIM hai| mA~ kA putra ke lie tAr3ana dveSa nahIM kintu rAga kI pariNati hai| guru kA ziSya ke lie tAr3ana bhI dveSa nahIM kintu prazasta rAga kI pariNati hai| dveSa meM hita nahIM hotA hai| rAga ke sAtha hita chipA rahatA hai| aura suno! prazasta rAga bar3hane para ahita nahIM karegA aura usase aprabhAvanA nahIM hogI kintu prazasta nimittoM meM kiyA gayA dveSa bar3hane para ahita karegA aura aprabhAvanA kregaa| prazasta rAga ke sAtha samyagdarzana-jJAna-cAritra banA rahatA hai| sarAga samyagdarzana, sarAga jJAna aura sarAga cAritra zubhopayoga kI dazA meM rahate haiN| sarAga ratnatraya hI vyavahAra mokSamArga hai| isa sarAgatA se vItarAgatA kI prApti hotI hai| kisI kI avamAnanA kA bhAva dveSa se AtA hai| dveSa se hI mAtsarya utpanna hotA hai| he sAdhaka! jIvana kI AdhArazilA se dveSa kI kIlI nikAla pheNko| samiti-gupti-vrata-niyama se phale phUle saMyama vRkSa kI jar3oM meM IrSyA kA kIr3A nahIM lagane do| 'aprabhAvanA se baco to prabhAvanA ho jaaegii|' AcArya gurudeva kA yaha mUlamantra vRddha guru paramparA se AyA hai| pravacana vAtsalya se hI aise sUtra ziSyoM ke hitArtha guru-mukha se ni:sRta hote haiN| AcArya samantabhadra deva kA yaha vAkya sadaiva smaraNIya hai ki- 'na dharmo dhArmikairvinA' arthAt- dharma dhArmika ke binA nahIM hotA hai| dhArmika kI nindA aura avahelanA se to apane Atmadharma kI avahelanA hotI hai| aisA vicAra kara pravacana arthAt sadhArmika janoM se vAtsalya bhAva kI bhAvanA kro| aba isa pravacana vatsalatva kI bhAvanA kA upasaMhAra karate haiM sammattasuddho samadAsamedo vacchallabhAveNa suhovjutto| telokkajIvANasuhAkaraM so kammaM samAyAdi ha mokkhmggii||8|| jo vizaddha samakita bhAvoM se samatA sakha meM Daba rahA prema bhAva saba Atama para rakha zubha bhAvoM meM khUba rhaa| isI bhAva se Atama bAMdhe tIna loka sukhakAraka karma
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisake udaya phaloM meM hotA jagajIvoMko anupama shrm||8|| anvayArtha : [ mokkhamaggI ] jo mokSamArgI jIva [ sammattasuddho] samyaktva se zuddha [ samadAsamedo ] samatA se sahita aura [ vacchallabhAveNa ] vAtsalya bhAva se [ suhovajutto ] zubhopayoga se sahita hai [ so ] vaha [hu ] nizcita hI [telokka jIvANasuhAkaraM] trailokya ke jIvoM ko sukha kA Akara [kammaM] karma kA [samAyAdi] Asrava karatA hai| bhAvArtha : mokSamArgI jIva hI ina Sor3aza kAraNa bhAvanAoM se tIrthaMkara prakRti kA bandha karatA hai| mokSamArga kI prathama sIr3hI samyagdarzana kahI hai| samyagdRSTi jIva avirata avasthA meM bhI bhAvoM kI vizuddhi se tIrthaMkara nAma karma kA bandha karatA hai| samyaktva kI vizuddhi se isa karma prakRti kA Asrava hotA hai| samatva bhAva se sahita jIva zuddhopayoga ke nikaTa hotA hai| pravacana vAtsalya ke zubha rAga se vaha zubhopayogI bhI yadi hotA hai, to isa bhAvanA ke prabhAva se isa mahAn puNya prakRti kA bandha karatA hai| yaha karma sabhI dravya karma meM atizaya puNya vAlA karma hai| isa karma ke phala se tIrthaMkara ke tIrtha kI pravRtti cirakAla taka hotI rahatI hai| isa karma kA udaya arihanta dazA prApta kara lene para terahaveM guNasthAna meM hotA hai| arihanta dazA meM yaha karma apanA sahI phala detA hai| arihanta dazA se pUrva jisa bhava meM isa karma kA udaya AnA nizcita hai, usa manuSya paryAya meM garbha se pahale hI karma kA prabhAva dikhane lagatA hai| sattva dazA meM rahakara bhI karma kA prabhAva itanA tIvra hotA hai ki garbha meM Ane ke chaha mAsa pUrva se hI mAtA-pitA ke AMgana meM ratnavRSTi hone lagatI hai| yaha ratnavRSTi pandraha mAsa taka pratidina tInoM saMdhyA kAloM meM sAr3he tIna karor3a ratnoM kI hotI hai| janma ke samaya indra kA airAvata hAthI se AnA, bAlaka ko sumeru parvata para le jAnA aura abhiSeka karAke vApasa lAnA, mAtA-pitA ko putra sauMpakara harSita hokara tANDava nRtya karanA, tadanantara devoM kA AnA, tapa kalyANaka manAyA jaanaa| yaha saba arihanta avasthA se pUrva kI avasthA meM usa karma prakRti ke udaya nahIM hone para bhI phala dikhane lagate haiN| itanA hI nahIM jo jIva tIrthaMkara prakRti ke sattva ke sAtha naraka paryAya meM duHkha bhoga rahe haiM AgAmI manuSya paryAya kI Ayu bandha kA kAla jaba naraka meM AtA hai to naraka meM anta ke chaha mAsa paryanta deva loga vajrakapATa kI racanA karake unheM naraka ke duHkhoM se bacAte haiN| aise sarvAtizaya puNya bandha kA kAraNabhUta karma kA Asrava samasta bhavya jIvoM ke lie sukha kA bhaNDAra hai| AcArya kundakunda deva ne bhI isa karma kI prazaMsA karate hue bhAva pAhaDa meM likhA hai ki visaya viratto samaNo ch|svrkaarnnaaiN bhaauunn| titthayara NAma kammaM baMdhar3a aDareNa kaalenn|| bhAva pAhur3a 79 arthAt viSayoM se virakta zramaNa solaha kAraNa bhAvanAoM ko bhAkara zIghra hI tIrthaMkara nAma karma kA bandha kara letA hai| AcArya kundakunda deva ne isa kAla meM bhI tIrthaMkara prakRti ke bandha kA ullekha kiyA hai, isalie yaha sambhAvanA kI jAtI hai ki Aja bhI isa paMcama kAla meM tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai| anya kisI ke lie yaha sambhava ho yA na ho kintu viSayoM se virakta zramaNa ke lie yahA~ avazya kahA gayA hai| isa paMcama kAla meM bhI aise viSaya virakta zramaNoM kI itanI pavitra manodazA hai aura paMcama kAla ke anta taka bhI banI rhegii| una vItarAga zramaNoM ke caraNoM meM yaha vItarAga zramaNa praNAma karake isa kRti ko pUrNa karake apAra Ananda kA anubhava kara rahA hai| isa AtmA ko Ananda, kArya kI pUrNatA kA nahIM A rahA hai kintu ina pavitra bhAvanAoM ke Alambana kA A rahA hai, jisase
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhopayoga ke ye kSaNa utkRSTa prazasta bhAvoM se gujarate hue zuddhopayoga ko sparza karane meM sahAyaka hue haiN| AcArya gurudeva ke caraNoM meM 11 pharavarI 1998 ko dIkSA dhAraNa karake guru vAtsalya kI adbhuta chAyA meM isa AtmA ne bhava santApita mana ko atIva zAnti ke prasAda se bhara liyaa| 19 maI 2007 ko pAvana siddha kSetra zrI sammeda zikhara jI ke lie guru caraNoM se dUra hokara 2010 meM bInAbArahA meM virAjamAna guru caraNoM meM punaH Ate samaya mahAvIra jayantI ke bAda baNDA(sAgara) ke zAntinAtha jinAlaya meM dopahara sAmAyika ke uparAnta solaha kAraNa bhAvanAoM ko mUla prAkRtagAthA meM 1 aprela 2010 se likhanA prArambha kiyaa| taduparAnta guru caraNoM meM pahu~cakara 13 dina taka guru sAnnidhya ke sAkSAt prabhAva se AtmA ke sAmAyika cAritra sambandhI labdhisthAnoM ko bar3hAkara punaH gamana karate hue sahajapura, teMdukher3A(rAjamArga) se hokara karelI ke alpa pravAsa meM 27 jUna 2010 ko 130 prAkRtagAthA mAtra likhane kA yaha kArya pUrNa huaa| 2010 I. kA varSAyoga narasiMhapura meM sampanna huaa| taduparAnta 2011 I. ke ghaMsaura(sivanI) varSAyoga meM isa grantha kA anvayArtha, bhAvArtha likhane kA bhAva huA, tAki hindI bhASI samasta bhavya jIvoM ke lie bhI yaha grantha svAdhyAya meM sahAyaka ho| usa dina eka adabhuta saMyoga 11-11-2011 kA thaa| taduparAnta yathAsamaya isa kArya ko gati milatI rhii| 'barelA' nagara meM grISma pravAsa ke samaya taka yaha kArya calatA rhaa| sabhI gAthAoM kA padyAnuvAda karane kA bhAva bhI huA so vaha bhI pUrNa ho gyaa| isa taraha mUla prAkRtagAthA, unakA hindI meM padyAnuvAda, anvayArtha aura bhAvArtha ke sAtha yaha grantha zrutapaMcamI 26-5-2012 ko 'barelA' meM parisamApta huaa| solahakAraNa bhAvanA' se sambandhita yaha grantha sabhI bhavya jIvoM ko apAra puNya kI prApti karAke unheM jinendra bhagavAn ke guNoM kI sampatti se bhara de, inhIM maMgala bhAvanAoM ke sAtha parama pUjya AcArya zrI gurudeva ke kara kamaloM meM samarpita unhIM ke jJAna-vidyA-vAridhi-samprApta-lezazabda-zilpAkRtiracanA 'titthayara bhaavnnaa'| zrutapaMcamI 26-5-12 barelA( jabalapura) (ma.pra.)