Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigama sUtram zrI umAsvAtijI sUtram zrI tattvArthAdhigama tasyopa subodhikA TIkA tathA hindI vivecanAmRtam (bhoga : 9-10) kartA AcArya vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. Supis 0 TAKL
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ r LABELBULBULBULBULBUBE : ) LERR andidisese OM OM hrI~ zrI aha~ namaH . vAcakapravara zrI umAsvAtijI ma. viracita zrI tatvArthAdhigama sUtram E (navama-dazama adhyAyaH) parmapra MADLABLADDOOGLGARALABAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhA lA lA lA EEEEEEEEEEEEEEE eketsetisatisole racayitA Doto.comnalancel pratiSThA ziromaNi-gacchAdhipati-jana-jana ke zraddhA kendra pa.pU. AcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. -NNNNNNNNNNNNNNNN CLASSE6BLACLERABHAB8.66666616/lAlalalalalalalAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhAhA vAhatAhAlalalAhAhAhAhAtAnAtAvAtAvAtAvAdaEGAGGGGAGGAGARGARHGAGANAGARLBABABA ka akbacksate saMpAdaka zrI suzIla gurukRpA prApta pratiSThAcArya pa.pU. AcArya deva zrImad vijaya jinottama sUrIzvarajI ma.sA. # yama .. - prakAzana sahayoga zrI piNDavAr3A jaina saMgha samasta zeTha kalyANajI saubhAgacandajI paidI, piNDavAr3A, sirohI, rAjasthAna zrI supArzvanAtha jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha dAvaNagere (ka ) RRRRRRRRRRRRENER
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pustaka : zrI tattvArthAdhigama sUtram * preraka : pU. munirAja zrI ratnazekhara vijayajI ma. pU. munirAja zrI ravicandra vijayajI ma.. pU. munirAja zrI hemaratna vijayajI ma. pU. munirAja zrI jinaratna vijayajI ma. * pratiyA~ : 500 * mUlya - sadupayoga * prathama AvRtti : zrI vIra saM.2534, zrI vikrama saM. 2064 zrI nemi saM.59 zrI lAvaNya saM. 46 prApti sthAna zrI aSTApada jaina tIrtha suzIla vihAra, varakANA roDa, po. rAnI, ji.pAlI-306 115 (rAja.) : (02934) 222715 * Fax : 02934-223454 zrI saMbhavanAtha jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha vijayavAr3A dvArA anumodita zrI arihaMta dhAma jaina zvetAmbara TrasTa, vijayavAr3A C/o. Sri Sambhavanath Jain Swetamber Murti Pujak Sangh Jain Temple Street, Apo. : Vijaywada-520 001 (A.P.) Tel. : (0866) 2425521 zrI jaina zAsana sevA TrasTa C/o. SHAH DEVRAJ JI JAIN 125, Mahaveer Nagar, PALI-306401 (Rajasthan) 2: Off & Fax : (02932) 231667, Resi. 230146, Mobile: 94141-19667 zrI suzIla-sAhitya prakAzana samiti ___clo. saMghavI zrI guNadayAlacaMdajI bhaMDArI rAikA bAga, purAnI pulisa lAIna, po.jodhapura-342 006 (rAja.) 2:(0291) 2511829,2510621, Fax : 2511674 zrI suzIla guru bhakta maMDala, mumbaI Clo. SHAH JUGRAJJI DANMALJI SHRISHRIMAL C/o. S.K. & Co. 51/53, New Hanuman Lane, Maru Bhawan, Mumbai-400 002 (M.H.) Ph.: 02210122015157. (R) 23712546,Mob.: 9323312546
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ER******************* samarpa vandana hai abhinandana pratipala, jinavara ! guruvara! kRpaanidhaan| RR balihArI gurucaraNa-zaraNa kA, jinapatha-darzaka-jyoti mhaan|| upakRta hai tana, mana, vidyA-dhana, saMyama kI cAdara sukumaar| 'guru suzIla' kI parama kRpA se, unako arpita yaha uphaar|| AsthA ke AyAma guNoM ke nidhAna kavitva ke ajasrota jJAna guNa ota-prota jaina saMgha ke gaurava tapAgacchA ke vaibhava zrI nemi samudAya kI saurabha adbhuta vAtsalya-avicala zraddhA aNi zuddha cAritra ke dhanI ( O ) paramopakArI-bhavodadhitAraka-paramakRpAlu merI jIvana naiyA ke sukAnI parama pUjya gurudeva AcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. ke kara-kamaloM meM savinaya sAdara samarpita. vijaya jinottama suri. kRpA chatra mujha para sadA, rakhanA dIna dyaal| yahI jinottama bhAvanA, rakhanA pUrNa kRpAla|| *********************
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ EX ******************* PASA sadgaru bandunA * zAsana ke samrATa alaukika, divya guNoM ke anupama dhaam| tIrthochAra dhuraMdhara guruvara, nemi sUvIzvara tumheM prnnaam| * sAhitya sudhA samrAT supAvana, kAvya kalA mandira abhivaam| aga jaga meM jagamaga hai guruvara, lAvaNya sUvIzvara tumheM prnnaam| * saMyama ke samrAT kalAdhava, guNagavimA yukta sArthaka naam| amala kamala se zobhita guruvara, kakSa sUvIzvara tumheM prnnaam| * jainadharma ke divya divAkara, sarasvatI ke pAvana dhaam| kavi bhUSaNa tIrtha prabhAvaka, suzIla sUvIzvara tumheM prnnaam| * pratiSThA zivomaNi dharma vakSaka, sAhitya ke sarjaka mhaa| AcArya vijaya suzIla sUrIzvara mahArAja ahaa|| * guru nemi kI tejasvitA, lAvaNya dkss-sudksstaa| sAhitya meM lasatI, jinottama bhakti dhAvA svcchtaa|| **************************** * *******************
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana samrAT pa.pU. AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemi sUrIzvarajI ma.sA. pa.pU. pa. pU. AcArya pravara zra pa.pU. sAhitya samrAT AcArya deveza zrImada vijaya lAvaNya pa. pU. saMyama samrAT 'zrImad vijaya dakSa pratiSThA ziromaNi gacchAdhipati sUrIzvarajI ma.sA. * AcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIla zrI suzIla gurukRpA prApta pratiSThAcArya 7 sUrIzvarajI ma.sA. * AcArya deva zrImad vijaya jinottama # sUrIzvarajI ma.sA. sUrIzvarajI ma.sA.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya zrI suzIla gurudeva kI preraNA se nirmita tIrtha... bhArata bhUSaNa... rAjasthAna zaNagAra... gor3avAr3a gaurava... zrI aSTApada jaina tIrtha suzIla vihAra, varakANA roDa, po. rAnI, ji. pAlI (rAja.) DhAI kroDa se bhI adhika zrI namaskAra mahAmaMtra ke ArAdhaka sva. pU. muni zrI arihaMta vijaya jI ma.sA. pAvana smRti meM nirmita tIrtha zrI arihaMta dhAma vijayavAr3A - haidarAbAda hAive roDa, gunTupallI mAtRhRdayA pU. sAdhvI zrI divyaprabhAzrI jI ma. ke zrI vardhamAna tapa kI 100 olI ArAdhanA ke anumodanArtha nirmANAdhIna zrI zaMkhezvara vihAra - suzIla vATikA (pAlI-sumerapura nezanala hAive roDa naM. 14) pratiSThA ziromaNi pa.pU. AcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. kI aMtima saMskAra bhUmi kI pAvana dharA para nirmANAdhIna zrImatI pyArIbAI cunnIlAlajI surANA cerITebala TrasTa dvArA saMcAlita zrI pArzva - suzIla dhAma surANA nagara, atibele, hosura roDa, baiMgalora (karnATaka) tIrtha preraka mArgadarzana-zubhanizrA zrI suzIla gurukRpA prApta pratiSThAcArya pa.pU. AcAryadeva zrImad vijaya jinottama sUrIzvarajI ma.sA. * tIrtha nirmAtA : bAlarAI nivAsI zrImatI bhaMvarIbAI ghevaracaMdajI surANA parivAra (mAiko lebsa - baiMgalora) M zrI zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAna 'kAtri- zikharI jinAlaya zrI vijaya suzIla suri smRti mandira MANILA divya kRpA jahA~ zrI suzIla guru kI mahera hai / vahA~ sadA lIlA lehara hai| pUjya zrI suzIla gurudeva zrI ke AzIrvAda se nirmANAdhIna tIrtha * zrI muni suvratasvAmI jaina navagraha mandira jaina myujiyama, mahAbalIpuram, cainnaI * zrI zaMkhezvara pArzvanAtha-dharaNendra- padmAvatI tIrthadhAma, rAmanagara, baiMgalora * zrI mahAvIra dhAma karnUla (Andhrapradeza) * zrI trailokya zaMkhezvara pArzvanAtha tIrthadhAma ( cainnaI - baiMgalora hAive ) cainnaI * zrI nAgezvara pArzva - bhairavadhAma pI.bI. roDa, dAvaNagere (karnATaka) * zrI AdinAtha jaina tIrtha, peddamIram (Andhrapradeza)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. pU. zAsana samrATa samudAya ke vaDila-gacchAdhipati parama pUjya AcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. jIvana paricaya janma : vi.saM.1973 bhAdrapada zukla dvAdazI 28 sitambara 1917 cANasmA(uttara gujarAta) mAtA : zrImatI caMcala bena mehatA pitA : zrI caturabhAI mehatA nAma : godar3abhAI parivAra gautra : cauhANa gautra vIzA zrImAlI saMyamI parivAra : pitAjI va do bhAI evaM eka bahana ne jaina bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| dIkSA : vi.saM. 1988 kArtika (mArgazIrSa) kRSNA 2 dinAMka 27 navambara 1931 zrI padamanAbha svAmI jaina tIrtha, udayapura (rAja.) dIkSA nAma : pU. muni zrI suzIla vijayajI ma.sA. bar3I dikSA : vi.saM. 1988 mahAsudIpaMcamI, serisA tIrtha (gujarAta) gaNipadavI : vi.saM. 2007 kArtika mArgazIrSa) kRSNA 6,dinAMka 1 disambara 1950 verAvala (gujarAta) paMnyAsa padavI : vi.saM. 2007 vaizAkha zuklA 3 dinAMka 6 maI 1951 ahamadAbAda (gujarAta) upAdhyAya pada : vi.saM. 2021 mAgha zuklA 3 dinAMka 4 pharavarI 1965 muMDArA (rAjasthAna) AcArya pada : vi.saM. 2021 mAgha zuklA5 dinAMka 6 pharavarI 1965 muMDArA (rAjasthAna) kAladharma : vi.saM. 2061, Asoja sudi-8 maMgalavAra, 11 akTUbara 2005cikapeTa, baiMgalora sAhitya sarjana : sarjana karIba 170 graMtha pustakoM kA lekhana, pustakoM kA anuvAda, granthoM kA sampAdana pratiSThAe~ : 187 se adhika jaina maMdiroM kI pratiSThAe~va aMjanazalAkAe~ (vi.saM. 2021 se vi.saM. 2061 taka) jaina tIrtha nirmAtA : zrI aSTApada jaina tIrtha- suzIla vihAra, rAnI (rAjasthAna) alaMkaraNa : sAhitya ratna, zAstra vizArada evaM kavibhUSaNa-muMDArA (rAjasthAna) jainadharma divAkara - vi.saM. 2027 jaisalamera(rAjasthAna) marudhara dezoddhAraka - vi.saM. 2028 rAnI sTezana (rAjasthAna) rAjasthAna dIpaka -vi.saM. 2031 pAlI-mAravAr3a (rAjasthAna) zAsana ratna - vi.saM. 2031 jodhapura (rAjasthAna) zrI jaina zAsanazaNagAra- vi.saM. 2046 mer3atA siTI (rAjasthAna) pratiSThA ziromaNi - vi.saM. 2050 zrInAkor3A jaina tIrtha, mevAnagara(rAjasthAna) jaina zAsana ziromaNi - vi.saM. 2055 pAlIzahara meM paTTa paramparA - zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra svAmI paramAtmA ke paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmI jI mahArAja kI suvihita paramparA ke 77veM pATa para suzobhita tpaagcchaacaary|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI suzIla gurukRpA prApta - pratiSThAcArya pa.pU. AcAryadeva zrImad vijaya jinottama sUrIzvarajI ma.sA. mitAkSarI paricaya mAtA : zrI dAr3amI bAI (vartamAna meM sAdhvI zrI divyaprajJA zrIjI) pitA : zrI uttamacandajI amIcandajI marar3IyA (prAgvATa) janma : jAvAla saM. 2018 caitra vada-6, zanivAra, 27 mArca,1962 sAMsArika nAma : jayantIlAla zramaNa nAma : pU. munirAja zrI jinottama vijayajI ma. gurUdeva : pa.pU. AcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIlasUrIzvarajI ma.sA. dIkSA : jAvAla saM. 2028 jyeSTha vada-5 ravivAra 15 maI, 1971 bar3I dIkSA : udayapura saM. 2028 ASAr3ha zukla-10, zanivAra 2 julAI 1971 gaNipada : sojata siTI saM. 2046 migazara zukla-6, somavAra, 4 disambara1989 paMnyAsa pada : jAvAla saM. 2046, jyeSTha zukla 10, zanivAra, 2 jUna 1990 upAdhyAya pada : koselAva vi.saM. 2053, mRgazIrSavada-2, budhavAra, 27 navambara,1996 AcArya pada : lATADA vi.saM. 2054 vaizAkha zukla-6, 12 maI 1997 parivAra meM dIkSita dAdA- pU. muni zrI arihaMta vijayajI ma., dAdI - pU. sAdhvI zrI bhAgyalatAzrIjI ma. mAtA - pU. sAdhvI zrI dIvyaprajJAzrIjI ma., bhuA - yU. sAdhvI zrI snehalatAzrIjI ma. bhuA - pU. sAdhvI zrI bhavyaguNAzrIjI ma..
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam (prathama khaNDa se uddhRta) saMsAro'yaM janmamaraNasvarUpa- saMsaraNabhavAntarabhramaNAyAH vindhyATavIva ghanatamisrAvRttAdarzanatatvA bhramaNATavI / karmaklezakardamAnuviddhe'smin jagatIcchanti sarve karmaklezakardamaiH pAraM mokSAyAharnizam gantuma / kathaM nivRttiH dukhaiH ? kathaM pravRttiH sukheSu ca ? jijJAsayAnayA tattvadarzinaH mathnanti darzanAgamasAgaraM tattvAmRtaprAptaye triviSTapairivAtra / zrIjainazvetAmbara-digambarasampradAye zrImadumAsvAtirapi ajAyata mahAn vAcakapravaraH yena tattvacintane kRtvA bhagIrathazramaJcAviSkR tamamRtaM, bhavyadevAnAM kRte mokSAyAtra / umAsvAtistattvArthAdhigama- sUtrANAM racayitAsIt / yo hi vAcakamukhyazivazrInAM praziSyaH ziSyazca ghossnndishrmnnsy| evaJca vAcanApekSayA ziSyo babhUva mUlanAmakavAcakAcAryANAm / mUlanAmakavAcakAcArya: mahAvAcaka zramaNa zrImuNDapAdasya ziSyaH AsIt / nyagrodhikAnagaramapi dhanyaM babhUva vAcaka zrIumAsvAteH janmanA / svAtiH nAmnaH pitApi umAsvAtiH sadRzaM putraratnaM prApya svapUrvapuNyaphalamavApeha / dhanyA jAtA vAtsIjananI / umAsvAtiH svajanmanA'laMcakAra kaubhISaNIgotram nAgaravAcakazAkhAJca / sthAne-sthAne viharato'yaM mahApuruSaH kRtagurukramAgatAgamAbhyAsaH kusumapuranagare racayAmAsa grantho'yaM tattvArthAdhigamabhASyaH / grantho'yaM racitavAn svAntasukhAya prANimokSAya kalyANAya ca / tena mahAbhAgena tattvArthAdhigamasUtreSu spaSTIkRtaM yajjIvAH samyagdarzanajJAnacAritrapUrvakaM vairAgyaM yAvannaivAdhigacchanti saMsArazarIrabhogAbhyAM tAvanmokSasiddhiH durlabhA / samyagdarzanAbhAve jJAnavairAgye'pi dusspraapye| jIvAnAM jagati klezAH karmodaya- pratiphalAni jAyante / jIvAnAM kRtsnaM janma jagati karmaklezairanuviddhaH / bhaveccAnubandha - paraMpareti tattvArthAdhigame vizleSitamasti / karmaklezAbhyAmaparAmRSTAvasthA eva satsvarUpaM sukhasya / pAtaJjalayogadarzane'pi "klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSaH vizeSaH IzvaraH " jainadarzane tu idamapyekAntikam yat pAtaJjalinA puruSajIvaM jJAnasvarUpaM vA sukhasvarUpaM naivAmanyata / kintu jainadarzane tu jIvaH jJAnasvarUpazca sukhasvarUpazcApi klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTAvasthAyAH dhArako vidyate / nirdoSametadeva satyamupAdeyaJca / tattvArthAdhigame dazAdhyAyAH santi yeSu vizadIkRtaM vyAkhyAtaJca jainatattvadarzanam / tattvArthAdhigamasya saMskRtahindIbhASAyAM vyAkhyAyito'yaM granthaH vidvamUrdhanyAcAryaiH
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayasuzIlasUrIzvara - mahodayaiH atIvopAdeyatvaM dhaaryte| jainadarzanasAhitye zatAdhikagranthAnAM racayitA zrImadvijayasuzIlasUrIzvaraH darzanazAstrANAM atIvamedhAvI vidvAn vrtte| ___ urvarIkriyate'nena bhvmrudhraa'khilmnnddlm| jinazAsanaJca svatapateja-vyAkhyAna-lekhanapIyUSadhArA jImUtamiva zrImadvijayasuzIlasUrIzvareNa prathame'dhyAye mokSapuruSArthasiddhaye nirdoSapravRttizca tasyA jaghanyamadhyamottarasvarUpaM vizadIkRtamasti (1) devapUjanasyAvazyakatA tasya phlsiddhiH| (2) samyagdarzanasya svarUpaM tathA tattvAnAM vyvhaarlkssnnaani| (3) pramANanayasvarUpasya vrnnnm| (4) jinavacanazrotRNAM vyAkhyAtRNAJca phlpraaptiH| (5) grNthvyaakhyaanprotsaahnm| (6) zreyamArgasyopadezaH saralasubodhaTIkayA vivkssitH| asya graMthasya TIkA AcAryapravareNa samayAnukUla-manovaijJAnika-vizleSaNena mahattI prabhAvotpAdakA kRtaa| AcAryadevena tattvArthAdhigamasUtrasadRzaH kliSTaviSayo'pi saralarItyA prbodhitH| janasAmAnyabuddhirapi janaH tattvaviSayaM AtmasAtkartuM shknoti| asmin bhautikayuge sarve'pi bhautikaiSaNAgrastA mithyAsukhatRSNAyAM vyAkulAH mRgo jalamiva bhramanti aatmshaantye| AtmazAntistu bhautikasukheSu asmbhvaa| bhavAmbhodhipotarivAyaM granthaH mokSamArgasya pAtheyamiva sarveSAM tattvadarzanasya ruci prvrdhyti| AtmazAntistu tattvadarzanAdhyayanenaiva vartate na tu bhautikshikssyaa| etAdRzI sAMsArikovibhISikAyAM AcAryamahodayasyAyaM granthaH saMjIvanIvopayogitvaM dhAryate sNsaarinnaam| jJAnajijJAsunAM kRte grantho'yaM zAzvatasukhasya puNyapaddhatiriva mokSamArga prshstikroti| AzAse'dhigatya grantho'yaM pAThakAH svajIvanaM jJAnadarzanacAritramayaM kRtvA'nubhaviSyanti apUrvazAntimiti shubhm| phAlguna zuklA pUrNimA jAlora (rAjasthAna) - paM. hIrAlAla zAstrI, ema.e. saMskRtavyAkhyAtA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ************************ prakAzakIya-nivedana, *RRRRRRRRRRRRRRRRR* 'zrItattvArthAdhigama-sUtram' nAma se suprasiddha mahAn grantha Aja bhI zrIjainadarzana ke advitIya AgamazAstra ke sAra-rUpa zreSTha hai| isake racayitA pUrvadhara-paramarSi suprasiddha parama pUjya vAcakapravara zrI umAsvAtijI mahArAja haiN| isa mahAn grantha para bhASya, vRtti-TIkA tathA vivaraNAdi vizeSa pramANa meM upalabdha haiM evaM vividha bhASAoM meM bhI isa para vipula sAhitya racA gayA hai| unameM se kucha mudrita bhI hai aura kucha Aja bhI amudrita hai| isa tattvArthAdhigama sUtra para samartha vidvAn pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. ne bhI sarala saMskRta bhASA meM saMkSipta 'subodhikA TIkA' racI hai tathA sarala hindI bhASA meM artha yukta vivecanAmRta atIva sundara likhA hai| isake prathama aura dvitIya adhyAya kA pahalA khaNDa, tRtIya aura caturtha adhyAya kA dUsarA khaNDa tathA pA~caveM aura chaThe adhyAya kA tIsarA khaNDa, sAtaveM aura AThaveM adhyAya kA caturtha khaNDa subodhikA TIkA va tattvArthavivecanAmRta sahita hamArI samiti kI ora se pUrva meM prakAzita kiyA jA cukA hai| aba zrItattvArthAdhigama sUtra ke navama aura dazama adhyAya kA paMcama khaNDa prakAzita karate hue hameM harSa-Ananda kA anubhava ho rahA hai| paramapUjya AcArya ma. zrI ko isa grantha kI subodhikA TIkA, vivecanAmRta tathA saralArtha banAne kI satpreraNA karane vAle unhIM ke paTTadhara-ziSyaratna pUjya upAdhyAya zrI vinoda vijaya jI gaNivarya mahArAja haiN| hameM isa grantharatna ko zIghra prakAzita karane kI satpreraNA dene vAle bhI pU. upAdhyAya jI ma. haiN| grantha ke svaccha, zuddha evaM nirdoSa prakAzana kA kArya DaoN. DaoN. cetanaprakAzajI pATanI kI dekha-rekha meM sampanna huA hai| grantha-prakAzana meM artha-vyavasthA kA sampUrNa lAbha sukRta ke sahayogI zrI piNDavAr3A jaina saMgha, samasta piNDavAr3A evama zrI supArzvanAtha jaina zvetAmbara mUtipUjaka saMgha dAvaNagere dvArA liyA gayA hai| ina sabhI kA hama hArdika dhanyavAda pUrvaka AbhAra mAnate haiN| yaha grantha caturvidha saMgha ke samasta tattvAnurAgI mahAnubhAvoM ke lie tathA zrI jainadharma meM ruci rakhane vAle anya tattvapremiyoM ke lie bhI ati upayogI siddha hogaa| isI AzA ke sAtha yaha grantha svAdhyAyArtha Apake hAthoM meM prastuta hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tattvArtha bhUmikA * bhAratIya manISI, satyAnveSaNa ke prati anAdi kAla sajaga evaM saceSTa rahe haiM jinakI satyAnveSaNA evaM tvagaveSaNA Aja bhI pUrNata: prAsaMgika hai| AcAryazrI suzIla surIzvara jI mahArAja bhI prAcIna manISiyoM ke padacinhoM kA anusaraNa karate hue apanI navanavonmeSiNI pratibhA se tAttvika granthoM kA praNayana karate hue sAhitya samRddhi meM tallIna hai| zrI tacvArthAdhigamasUtra jainAgama rahasyavettA pUrvadhara vAcaka pravara zrI umAsvAti mahArAja kI kAlajayI kRti hai| yaha grantharatna zvetAmbara-digambara nAmaka ubhayavidha jaina sampradAyoM kA mAnya grantha hai| jaina sAhitya kA saMskRta bhASA meM nibaddha yaha prathama sUtra grantha hai| yaha sUtra grantha dasa adhyAyoM meM vibhakta hai| isake kula sUtroM kI saMkhyA 344 hai| pratyeka adhyAya meM vidyamAna tattva vivecanA sArAMzata: isa prakAra hai prathama adhyAya - isa adhyAya meM 352 sUtra hai| zAstra kI pradhAnatA,samyagdarzana kA lakSaNa samyaktva kI utpatti tattvoM ke nAma, nikSepoM ke nAma, tatvoM kI vicAraNA ke sAtha jJAna kA svarUpa tathA saptanayoM kA svarUpa Adi kA tAttvika sUtrAtmaka pratipAdana hai, jise AcArya pravara suzIla sUrIzvara ne subodhikA nAmaka saMskRta TIkA, sUtrArtha evaM hindI vivecanAmRta dvArA sarala evaM sugama banAne kA prazasta prayAsa kiyA hai| dvitIya adhyAya - isa adhyAya meM 52 sUtra hai| isa meM jIvoM ke lakSaNa aupazamika Adi bhAvo ke 53 bheda jIva-bheda indriya,gati,zarIra,AyuSya kI sthiti ityAdi kA vizada vivecana huA kii| tRtIya adhyAya - isa adhyAya meM kula 18 sUtra hai| inameM sAta pRthviyoM, naraka ke jIvoM kI vedanA evam AyuSya manuSya kSetra kA varNana,tiryaJca jIvoM ke bheda va sthiti Adi kA prAmANika vivecana hai| caturtha adhyAya - prastuta adhyAya meM 53 sUtra hai jinameM devaloka, devoM kI Rddhi aura unake jaghanyotkRSTa AyuSya Adi kA vizada pratipAdana hai| paMcama adhyAya - prastuta adhyAya meM 44 sUtra hai, jinameM dharmAstikAya Adi ajIva tattva kA nirUpaNa va SaDdravya kA bhI varNana hai| padArthoM ke viSaya meM jainadarzana tathA jainetara darzanoM kA varNana hai| jainadarzana SaDdravya mAnateM hai| jinameM eka jIva dravya hai zeSa ajIva dravya hai| SaSTha adhyAya - prastusa adhyAya meM 26 sUtra hai inameM Asrava tattva ke kAraNoM kA spaSTIkaraNa hai| isakI utpatti yAgoM kI pravRtti se hotI hai| ata: puNya ko pRthak na rakhakara Asrava meM hI puNya-pApa kA samAveza kiyA gayA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya - prastuta adhyAya meM kula 34 sUtra hai jinameM dezavirati aura sarvavirati vratoM kA tathA aticAroM kA vizada varNana hai| aSTama adhyAya - prastuta adhyAya meM 26 sUtra hai jinameM mithyAtvAdi janya bandhatattva kA nirUpaNa tAttvika rUpa se kiyA gayA hai| navama adhyAya - prastuta adhyAya meM 49 sUtra hai jinake dvArA saMvara evaM nirjarA tattva kA vizada varNana kiyA gayA hai| dazama adhyAya - prastuta adhyAya meM 7 sUtra hai| isameM mokSa tattva kA vizada varNana hai| upasaMhAra karate hue granthakAra ne 32 zlokoM ke mAdhyama se antima upadeza prastuta kie hai| inameM siddha bhagavAn kA nirmala svarUpAdi vizada rIti se varNita hai| tattvArthAdhigamasUtra para bhASya-TIkAgranthAH 1. zrI tattvArthAdhigama sUtra kI gahanatA evam upAdeyatA ko dhyAna meM rakhate hue zrI umAsvAti mahArAja ne svayaM svopajJabhASya kI racanA kI hai jo ki 'tattvArthAdhigama bhASyam' ke rUpa meM adyAvadhi mudrita sthiti meM prApta hai| tattvArthAdhigama sUtra ke ukta vizada bhASya kA anusaraNa karate hue zrI siddhasenagaNi mahArAja ne eka bar3I TIkA likhI hai| jo ki 18202 zloka pramANa mAnI jAtI hai| tattvArtha para yaha sabase bar3I TIkA hai| zrI tattvArthAdhigama bhASya para 1444 granthoM ke praNetA AcArya haribhadra sUrIzvarajI mahArAja dvArA praNIta TIkA 11000 zloka pramANa hai| AcArya zrI kI yaha TIkA SaSTha adhyAya ke katipaya aMza taka thI jise AcArya yazobhadra sUri jI ne paripUrNa kiyA thaa| isa grantharatna para munirAja cirantanakRta 'tattvArtha TippaNa' bhI nitAnta upAdeya hai| isa grantha ke prathama adhyAya para nyAya vizArada mahopAdhyAya zrI yazovijaya jI ne 'bhASyatarkAnusAriNI' TIkA racI hai| tattvArthAdhigama sUtra ke AdhAra para hI AgamoddhAraka zrI sAgarAnaMda sUrIzvara jI mahArAja sAhaba ne 'tattvArthakartRtvatanmata nirNaya' nAmaka grantha likhA hai| bhASyatarkAnusAriNI TIkA para zAsana samrAT zrImad vijaya nemasUrIzvarajI mahArAja ke pradhAna paTTadhara nyAyavAcaspati zAstravizArada AcArya pravara zrImad vijaya darzana sUrIzvara jI mahArAja ne zrI tattvArthasUtra para vivaraNa ko hRdayaMgama karAne kI bhAvanA se 'gUDhArthadIpikA' nAmaka vizada vRtti kI racanA kI hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana samrATa ke divya paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-sAhitya samrATa AcArya zrImad vijayalAvaNya sUrIzvarajI ne trisUtrI prakAzikA nAma vizada TIkA likhI hai jo ki 4200 zloka pramANa hai| yaha TIkA1. utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat 2. tadbhAvAvyayaM nityam 3. arpitAnarpita siddheH ina tIna sUtroM para AdhArita hai| ina saMskRta vyAkhyA granthoM ke atirikta hindI, gujarAtI Adi bhASAoM meM aneka TIkAeM samprati vidyamAna hai| prastuta praNayana tattvArthAdhigama sUtra kI gambhIratA ko dekhakara AcArya pravara zrImad vijaya suzIla sUrIzvara jI mahArAja sAhaba ne 'subodhikATIkA' saMskRta bhASA meM tathA hindI bhASA meM vivecanAmRta dvArA viSaya kA sugama sarala evaM saphala pratipAdana kiyA hai jisase tattvArtha ko samajhane meM atyanta suvidhA hogii| AcArya zrI apane pratidina ke svAdhyAya meM prastuta tattvArtha sUtra kI AvRtti karate haiN| ata: aneka svAnubhUtiyoM kA sahaja prakAzana bhI Apane prastuta praNayana meM sAdhikAra kiyA hai, jisase viSaya sahaja sugamya ho gayA hai| vartamAna samaya meM pracIna saMskRta vyAkhyAe~ durUha hotI jA rahI hai| adhyayana-adhyApana meM pUrvavat krama parilakSita nahIM ho rahA hai| ata: adhyetA kI AdhArazilA kamajora hotI jA rahI hai| aisI paristhiti meM saMskRta vyAkhyAoM kA saralIkaraNa tathA hindI bhASA meM vivecana paramAvazyaka ho gayA hai| AcArya pravara saMskRta-hindI-gujarAtI tInoM bhASAoM ke jJAtA tathA utkRSTa sAhityakAra hai| ApazrI ne dhArmika anuSThAna,tapastyAgadi jina zAsana prabhAvanA ke mahanIya kAryoM meM nirantara vyasta rahate hue bhI sAhitya-sRjana meM dattacitta rahate hue yaha anupama grantha ratna tattvArtha premiyoM ke lie samarpita kiyA hai| ApakA yaha utkRSTa avadAna zataza: anumodanIya evaM prazaMsanIya hai| yaha grantha ratna jina zAsana kI zobhA hai| sAhitya premI jijJAsu-vRnda isakI upAdeyatA ko vidhivat samajhakara isakA paThana,manana evaM saMgrahaNa kareMge-yaha merA vizvAsa hai| viduSAM vazaMvadaH zambhudayAla pANDeyaH vyAkhyAtA-saMskRtam
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OM hrI~ arhate namaH OM zrItattvArthAdhigamasUtram // tasyAyaM wwwwwwwwwwwwwww navamodhyAyaH fund aSTamAdhyAye bandhatattvanirUpaNaM kRtm| adhunA kramaprAptasya saMvaratattvasya nirjarAtattvasya ca nirupaNaM kriyate * saMvara tattvam * OM sUtram - AzravanirodhaH saMvaraH // 6-1 // Wan subodhikA TIkA // aashrvnirodheti| karmaNAm AgamanamArga Azrava: kthyte| Azravasya dvicatvAriMzad bhedAnAM pratirodhakastAvat sNvrH| samAsenedamatrAvadheyaM yadAzravapratipakSI sNvrH| yathA yathAhi Azravapratirodho bhavati tathA tathA saMvarasidvI: prjaayte| saMvRNoti karmamArgamiti sNvrH| * sUtrArtha :- Azrava kA nirodha (rUkanA) 'saMvara' kahalAtA hai| arthAt saMvara vaha tatva hai, jisase karmo kA Azrava(AnA) rUka jAtA hai||6-1|| * vivecanAmRta * jisa nimitta se karmabandha hotA hai, use Azrava kahate hai| SaSThAdhyAya(chaThe) meM bayAlIsa maulika AzravoM kA ullekha kiyA gayA hai, unakA pratirodhaka tattva 'saMvara' kahalAtA hai| saMkSepa meM yaha dhyAtavya hai ki saMvara, Azrava kA pratipakSI hotA hai| jaise-jaise Azrava kA pratirodha sadhatA jAtA hai vaise-vaise hI 'saMvarasiddhI' sudRr3ha hotI jAtI hai| vastuta: karmoM ke Agamana ko saMvRta (banda) karane vAlA tattva 'saMvara' anvarthasaMjJaka hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 9 / zrItattvArthAdhigamasUtre saMvara ke do prakAra hai- 1. dezasaMvara 2. srvsNvr| dezasaMvara - arthAt amuka alpa prakAra ke AsravoM kA abhaav| sarvasaMvara yAnI sarvapramakAra ke AzravoM kA abhaav| sarvasaMvara caudahaveM ayogI guNa sthAna meM hotA hai| usase nIce ke sayogI Adi guNa sthAnoM meM to dezasaMvara hI hotA hai| dezasaMvara ke binA sarvasaMvara sadhatA nahIM hai| ata: sarvaprathama dezasaMvara ke lie prayatna karanA caahie| Asrava ke 42 bhedoM kA varNana pUrva meM ho cukA hai unakA jitane aMzo meM pratirodha sadha jAtA hai utanA hI saMvara' saphala hotA hai| AdhyAtma kA vikAsa arthAta guNasthAnaka kA krama Asrava kA nirodha ho jAyegA vaise-vaise hI uttarottara guNasthAnaka arthAt adhyAtma vikAsa kI abhivRddhi hotI rhegii| * savaMrapoyAH * Wan sutram - sa gupti samiti dharmAnuprekSAparISahajaya caaritraiH||6-2|| ____sa guptismitiiti| guptizca, samitizca, dharmazca, anuprekSA ca parISahajayazca(parISahANAM jayaH = parISahajayaH) caritraM cetidvansamAse gupti-samiti dharmAnuprekSA parISahajaya cAritrANitai:=gupti-samiti dhrmaanuprekssaapriisshyjcaaritraiH| ebhirguptyAdibhi rUpAyai sa:=savaMra: sudrar3ho bhvti| * sUtrArtha - vaha saMvarasiddhi, gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSahajaya tathA cAritra se hotI hai||6-2|| * vivecanAmRta * jIvAtmA, Asrava kA kartA hai aura ajIva Asrava meM sahAyaka hai| ataeva zAddhakAroM ne dravyasaMvara evaM bhAvasavaMra kA svarUpa prastuta kiyA hai| usameM yoga pravRtti ko rokane ke lie (nirodha ke lie) Atma pariNAma ko 'dravyasaMvara' samajhanA caahie| dravyasaMvara ke vyavahAra naya kA svarUpa 'tattvArthAdhigama' ke sAMtave adhyAya meM prarUpita hai| kaSAya pariNAma ko rokane ke lie AtmA kA mohanIya karma sambandha meM upazama kSayoparAma tathA kSAyika bhAvarUpa jo vizuddha pariNAma hotA hai, use 'bhAvasaMvara' kahate hai| ukta donoM dravyasavaMra va bhAvasaMvara ke aneka bheda ho sakateM hai tathApi zAddhoM meM usake 14
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre guNasthAnaka ke rUpa meM caudaha bheda batAe gae hai| usameM jisa jisa guNasthAna ke jitanI dravyasaMvaratA tathA bhAvasaMvaratA dvArA jo bandhavicchedatA prApta hotI hai, usakA vistRta svarUpa karmagranthAnuzIlana se jAnanA caahie| ukta kathana se yaha bhI spaSTa samajha lenA paramAvazyaka hai ki 'jaba taka Asrava cAlU rahatA hai taba taka saMvara nahIM hotA hai'-aisA nahIM hai kintu jisa bhAva se jitanA Asrava rUkA hai, usa bhAva se tathA rUpa saMvara tattva paripuSTa hotA hai tathA tapa-tyAga Adi ke anuSThAna se pUrvasaMcita karma kA kSaya bhI hotA hai| savaMra kA svarUpa, vastuta: eka hI prakAra kA hai tathApi upAya bheda se zAddhakAroM ne isa sUtra meM mukhya chaha bhedoM kA pratipAdana kiyA hai - 1. gupti 2. samiti 3. dharma 4. anuprekSA 5. parISahajaya 6. cAritra guptyAdi kA vizada vivecana svayaM granthakAra ne AgAmI sUtroM meM kiyA hai||6-2|| * nirjarAyAH upAyaH * OM sutram - tapasA nirjarA ca // 6-2 // Wan subodhikA TIkA tpseti| tapaso dvAdaza bhedA granthakAreNAsmin navamA'dhyAye (ekonavizati- vizaMti tamasutrAbhyAm) vkssynte| tapasA saMvaraH krmnnaaN| nirjarA ca bhvtH| amodho'yaM tapasaH pryogH| dvAdazavidhatapobhi rnijarAsaMvarau bhvt:| tapasi nirjarAprAdhAnyam, ca + kArAt sNvrgrhnnaam||6-3|| * sUtrArtha - tapa se saMvara aura nirjarA donoM hote hai||6-3|| * vivecanAmRta * tapa, jaise savaMra kA upAya hai vaise hI nirjarA kA bhI upAya hai| sAmAnyatayA tapa laukika sukha kI prApti kA sAdhana mAnA jAtA hai phira bhI nizcita rUpa se vaha AdhyAtmika sukha kA sAdhana hai kyoMki tapa eka prakAraka hote hue bhI bhAvanA bheda se sakAma niSkAma nAmaka do prakAra kA hotA hai| sakAma tapa, laukika sukha kA sAdhana hai tathA niSkAma tapa adhyAtmika, sukha kA sAdhana hai| navatattvaprakaraNa kI vyAkhyA meM kahA gayA hai ki nUtana karmoM ke Agamana ko jo rokatA haivaha 'saMvara' hai| isako 'dravyasavaMra' kahate hai| karmoM ko rokane ke lie jIvAtmA jaba zuddha upayoga,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 AtmapariNAma dhArA kA upayoga karatA hai taba, use 'bhAva saMvara' kahate haiN| isI ke upAya hetu mukhya cha: bheda tathA tadanantara 27 bheda sAdhana svarUpa batAye gae hai| yathA samii gatti-parIsaha, jai dhammo bhAvaNA crittaannii| paNati duvIsa dazavAra, sa paMca bhe ehiM smvnnaa|| (navatacvAprakaraNa) * vizeSa - yadyapi gupti Adi se bhI saMvara ke sAtha nirjarA bhI hotI hai kintu tapa se nirjarA adhika hotI hai| ata: tapa meM nirjarA kI pradhAnatA hai tathA gupti Adi meM saMvara kI pradhAnatA hai||6-3|| * guptervyAkhyA * 9 sUtram samyagyogani graho guptiH||6-4|| subodhikA TIkA ___ smygiti| samyag prakAreNa manovacokAyAbhiH kRto yoga nigraho guptiriti| zAddhoktavidhinA manovAk + kAyakRtayoganigrahaH karttavyo na tu tadvidhimatsRjyAta evoktmsmygiti| guptiddhidhA- kaayguptirvaaggupti-mno-guptishceti| tatra zAddhAgamavidhiviruddha kAyika ceSTAnirodha-viSayako niyama: kaayguptiH| zAddhaviruddhavAcikaceSTA-nirodhaniyamo vaagguptiriti| zAddhavidhiviruddha mAnasikaceSTAviSayAnirodhaniyamo mnoguptirbhnntiiti| * sUtrArtha - samyak (prazasta) rUpa se yoga vigraha ko 'gupti' kahate hai||6-4|| * vivecanAmRta * samyak prakAra se mana, vacana, kAyA rUpI trikaraNa se zAddhAjJAna ke anusAra tattat mAnasika, vAcika evaM kAyika yoganigraha'gupti' kahalAtA hai| gupti ke tIna prakAra hai- 1 kAyagupti- AgamazAddha kI vidhiyoM ke anusAra calane-phirane, khAne-pIne, sone-jAgane Adi kAyika ceSTAoM ko jo saMyamita(pratirodhita) karane ke niyama hai, use 'kAyagupti' kahate hai| 2. vAg gupti - zAddha pratipAdita vidhi ke anusAra-vANI-vyavahAra ko saMyamita karanA, sAvadya-vAcika vyavahAra se viramaNa, vANIsaMyama ko hI vAgagupti' kahate hai| zAddhAnusAra 'vAgagupti' kI sAdhanA satyavrata ko paripuSTa evaM vANI ke saundarya ko nikhAratI hai| 3. manogupti - zAddhIya vidhi ke viruddha mAnasika ceSTAoM ko lezamAtra bhI gatizIla hone
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre se rokanA, sAvadya saMkalpa-vikalpoM se virata karanA 'manogupti' kahalAtA hai| manogupti ke samyag ArAdhanA se mAnasika jAgRti hotI hai, udAra mAnasikatA kI abhivRddhi hotI hai, AtmajAgRti meM paramasahAyaka mAnasika sambala evaM mAnasa-sauMdarya nikharatA hai| guptitrayI, savaM kI pramukha sAdhayitrI hai| ata: jijJAsuoM tathA mumukSuoM ko samyak prakAra se, niSThApUrvaka guptitrayI ko apane AcaraNa kA abhinna aMga banAnA caahie| * vizeSa - jJAna-zraddhA yukta yoganigraha hI samyak hai| arthAta samyagjJAna tathA samyagdarzana pUrvaka kRta 'yoganigraha' samyak hai| ata: samyagjJAna aura samyagdarzana ke binA yoganigraha gupti nahIM klezarUpa mAtra hai| prastuta sUtra meM nigraha kA artha kevala nivRtti nahIM hai apitu-pravRtti-nivRtti ubhayasvarUpa hai| zAddhaniSiddha yAgoM ko nivRtti tathA zAddhavihita yoga kI prvRtti| kAyotsarga ityAdi dvArA kAyavyApAra kI nivRtti yA zAddha vihita anuSThAnoM meM zAddhIya vidhi ke anusAra pravRtti ko 'kAyagupti' kahate hai| maunavrata Adi dvArA vacana vyApAra kI nivRtti yA zAddhokta vidhi ke mutAbika svAdhyAya evam upadezAdika meM vacana pravRti ko vAg gupti(vacana gupti) kahate hai| ArtadhyAna tathA raudra dhyAna svarUpa azubha vicAroM se nivRti yA dharma dhyAna ke zubhadhyAna meM mana kI pravRtti, yA phira zubha-azubha ubhayavidha vicAroM kA tyAga 'manogupti' kahate hai| * sArAMza - pUrvakathita (adhyAya cha sUtra 1) yogoM ko samasta prakAra se rokanA arthAt nigraha karanA yaha vAstavika rUpa se saMvara nahIM hai| jJAnavRddhi se zraddhApUrvaka, mana, vacana tathA kAyA ko unmArga se rokanA 'gupti' hai tathA evaM prakAraka gupti hI saMvara kA upAya kahI jAtI hai| ata: tAttvikArtha yaha hai ki mana, vacana, kAyA ke sAvadha vyApAroM (ceSTAoM) kA nirodha karanA hI 'gupti' padArtha hai||8-5|| * paJcasamiti-varNanam * OM sutram - IryA-bhASaiSaNAdAna-nikSepotsargaH smityH||6-5|| // subodhikA TIkA // iiryaabhaasseti| pUrvasmAt sUtrAdasmin sUtre'samyak' pdsyaanuvRttiH| samyag padasya pratyekaM 1. yaha manogupti yoga nirodha avasthA meM hotI hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 yogH| tasmAdevAya niSkRSTArthaH saMbhavati-samyag IryA, samyag bhASA, samyag eSaNA, samyagAdAnanikSepasamyagutsargarUpA: paJcasamitayo bhvntiiti| satyAvazyake + gamane dRSTipUte mArge zanaiH-zanai: pUrNajAgRtipUrvaka caraNagati: iiryaasmitiH| zAddhAnusArAnavadyasaMbhASaNaM bhASAsamitiH / udgamotpAdanadoSaparihArapUrvakadharmasAdhanagrahaNAnnapAna pravRti ressnnaasmitiH| Avazyaka kArya rajoharaNapAtra zvetavaddhAdInAM kASThAsanAdInAM vastUnAM parimArjanapUrvakagrahaNasthApanapravRttirAdAnanikSepaNa smitiH| sthAnaM pramRjya vizodhya mUtra-purISAdI nA mutsarjanam utsargasamiti: kthyte| * sUtrArtha - samyag IryA, samyag bhASA, samyag eSaNA samyag AdAna nikSepa aura utsarga ye pA~ca samitiyA~ hai| * vivecanAmRta * prastuta sUtra meM pUrva sUtra se 'samyaka' pada kI anuvRtti hotI hai| 'samyaka' pada kA anvaya pratyeka pada ke sAtha hotA hai| ataeva yaha artha suspaSTa hotA hai- samyag IryA, samyag bhASA, samyag eSaNA, samyag AdAna nikSepa tathA samyag utsarga nAmaka pA~ca samitiyA~ hotI hai| samyak pravRtti kA hI apara nAma samiti hai| samasta samitiyoM kA samAveza IryA-Adi pA~ca meM ho jAtA hai| samiti ke satpravRtti svarUpa hai tathA gupti, pravRtti-nivRtti ubhaya svarUpa hai| ata: gupti meM samiti kA samAveza ho jAtA hai phira bhI bAla jIvoM ko zIghra evaM spaSTa bodha ho etadartha hI samitiyoM kA pRthag varNana kiyA gayA hai| - mana vacana tathA kAyA ke vyApAroM kI viveka sameta pravRti ko 'samiti' kahate hai| yaha pUrvokta guptikA apavAda mAnA hai| zrI samavAyAGga sUtra meM tIna guptiyoM ko cAritra kA utsarga mArga aura ina guptiyoM kA apavAda mArga pA~ca samiti ko kahA hai kyoMki vaha kevala utsarga ko kAyama rakhane ke lie hai| isake lie zAstroM meM udAharaNa AtA hai ki kisI bhI makAna kA bIma tar3aka gayA ho to aisI sthiti meM khambhA lagAnA-sarvathA ucita rahatA hai| isI prakAra utsarga mArga ko kAyama rakhane ke lie hI apavAda mArga AzraNIya hai, anyathA varjanIya hai| samitiyoM kA kramika vivecana sArAMzata: isa prakAra samajhanA cAhie IryAsamiti - IryA-gamana (gti)| kisI bhI prANI ko kisI prakAra kaSTa-pIr3A nahIM ho| aisI vivekitA pUrvaka sAvadhAnI ke sAtha gati karanA 'IryAsamiti' hai| cAritra saMyama kI rakSA uddeza karake Avazyaka kArya ke lie yuga pramANa bhUmikA kA nirIkSaNa pUrvaka jahA~ lokavarga kA gamanAgamana 1. yugamAtra=caturhasta pramANaM zakaTorddhisaMsthitaM (AcArAGga zruta. 2, a.3, 3u.1, sUtra-11pU) yuga arthAt bailoM kI gAr3I meM jor3ane kI 'dhurii'| vaha cAra hAtha lambI hotI hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre hotA ho tathA sUrya kA prakAza par3atA ho aise mArga meM bhI sAvadhAnI pUrva dhImI gati se jAnA 'IryAsamiti' kahalAtA hai| ___ bhASAsamiti - bhASA bolnaa| satya hitakArI hita, mita sambhASaNa bhASA samiti kA viSaya hai| sva-para kalyANa se samanvita guNayukta vacana bolanA 'bhASA samiti' kA abhinna svarUpa hai| bhASA samiti ke paripAlanArtha kaisI vANI kA prayoga kiyA jAnA cAhie, usa sandarbha meM kahA hai mahuraM niuNaM thovaM, kajjAvaDiyaM agbviymtucchN| puvviM, maisakaMliyaM, bhaNaMti jaM dhamma sNjuttN|| (upadeza mAlAyAm) ___ vicakSaNa purUSa-madhura, nipuNa, alpa, kArya pUrNa karane ke lie mAna-abhimAna rahita, udAra, vicAra pUrvaka tathA dharmayukta vacana bolate hai| * eSaNA samiti- essnnaa=gvessnnaa| jIvanayAtrA ke lie Avazyaka nirdoSa cIja vastuoM kI sAvadhAnI pUrvaka yAcanA ke lie pravRtta hogaa| arthAt cAritra-saMyama ke nirvAha ke lie AvAsa vaddha, pAtra, AhAra, auSadha-ityAdi vastuoM kI zAddhokta vidhi ke anusAra gaveSaNA karanA hI eSaNA samiti' hai| ukta kathana kA sAMrAza yaha hai ki zAddhokta vidhi ke anusAra gaveSaNA kara ke doSa rahita AhAra Adi kA jo grahaNa karanA hI vaha 'eSaNA samiti' hai| * AdAna-nikSepa samiti - aadaan-grhnn|| nikSepa rkhnaa| vastumAtra ko yatna pUrvaka pramArjana karake lenA yA rkhnaa| cAritra-saMyama ke upakaraNoM ko, netra se dekhakara, tathA rajoharaNAdi se pramArjana karake grahaNa karanA cAhie tathA bhUmi kA bhI nirIkSaNa-pramArjana karane ke pazcAt koI vastu rakhanA- 'AdAna-nikSepa samiti' hai| * utsarga samiti - utsarga = tyaag| anupayogI cIja-vastu ko jIvAkula rahita 'nirvadya' bhUmi meM DAlanA/tyAganA caahie| arthAt- zAstroktavidhi ke anusAra jamIna kA pramArjana (kITAdi rahita) karake mala Adi kA tyAga karanA 'utsargasamiti' hai| zAstroM meM pA~ca samiti evaM tIna guptiyoM ko 'aSTapravacanamAtA' ke nAma se sambodhita kiyA gayA hai| jisa prakAra mAtA, bAlaka ko janama detI hai tathA usakA pAlana-poSaNa va saMrakSaNa bhI karatI hai ThIka usa prakAra pA~casamiti tIna gupti svarUpa aSTapravacana mAtA, pravacana=saMyama ko janma detI hai rakSaNa-poSaNa karatI hai, itanI hI nahIM apitu use zuddha bhI banAtI hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 gupti evaM samiti ke binA saMyama-cAritra nahIM ho pAtA tathA grahaNa kie hue cAritra-saMyama ke rakSaNa-poSaNa bhI sambhava nahIM ho paate| ata: ye saMyama kI sabala ArAdhanA meM pramukha kAraNa hai| ataeva 'aSTapravacanamAtA' anvarthanAma se zAddhakAroM ne mahimANDita kiyA hai||8-5|| * dharmasya varNanam * OM sUtram - uttamakSamAmArdavA''rjava-zauca-satya-saMyama-tapasyAgA'-kincinya brahmacaryANi dhrmH||6-6|| Wan subodhikA TIkA // uttmeti| uttamapadena kSamAdInAM dazavidha dharmANAM sAdhudharma prasaGge utkRSTatvaM dyotyte| utkRSTakSamAmArdavArjavAdidharmAH panca mahAvrata dhAriNAM kRte eva snti| gRhasthadharmAvalambinAmaNuvrata dhAriNAM viSaye tu eteSAM jaghanyatvameva sNsuucyte| arthAt zrAvakANAM zravikANAM ca viSaye kSamAdidharmA jaghanyaprakArakA bhaavnti| kSamAdiguNasAdhanairevakrodhAdikaSAyANamupazamanaM bhvti| etAvatAkSamAmArdavAdayo'pi saMvaropAyA eva santIti jnyeym| kSamA tAvat sahiSNutA krodhanigrahasvarUpA bhvti| mRdobhAva: karma vA maardvm-| Arjavam- RjoH bhAva: saralateti pryaay:| zaucam-zuddhiH AdhyAmika zuddhiriti yAvat / zAstrasammataM yathArthavacanaM satyam / mAnasika-vAcika-kAyika-trikaraNairviSaya yoganigrahaH sNymH| sAmAnyata: saMyamasya sptdshbhedaaH| tApayatIti tapa:- karmakaSAyAn saMtApyAtmavizuddhi tanotIti tpH| bAhyAbhyantara zuddhi pUrvakaM yogyapAtrebhya: sadguNa jJAnAdipradAnaM tyaakdhrmH| anAsaktirAkivyanyam / maithunavRttityAgapUrvakaM brahmaNi Atmani crnnN-brhmcrym| * sUtrArtha - kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiJcanya tathA brahmacarya-yaha dazavidha dharma uttama hai| * vivecanAmRta * utkRSTa kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga Akincanya tathA, brahmacaryayaha daza prakAra kA yati (muni) dharma hai| vratadhAriyoM ke do bheda hai- sAgAra (sAdhudharma), gRhasthadharma tathA anagAra (sAdhudharma) prastuta sUtra meM uttama pada dvArA yaha dyotika kiyA gayA hai ki uttama kSamA Adi dazavidha dharma sAdhu-sAdhviyoM ke hI haiM kyoMki utkRSTa kSamA Adi dazavidha dharma anagAra(sAdhu-sAdhvI) ke hI hote hai| gRhastha zrAvaka-zrAvikAoM ke sandarbha meM kSamA Adi dharma jaghanya prakAraka hotA hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 9 ve kSamA Adi guNoM ke sAdhana se hI krodhAdika doSoM kA upazamana, abhAva ho sakatA hai| ata: guNa 'saMvara ke upAya svarUpa hai| kSamA Adi dazaprakAra ke jaba ahiMsA tathA satya Adi mUla guNoM ke sAtha zuddha AhArAdi prakarSa, uttara guNayukta ho taba ve yatidharma kahalAteM hai / anyathA ve guNa yati dharma rUpa nahIM ho sakateM hai / 9 / 1 mUla guNa tathA uttara guNarahita yadi kSamAdi guNa ho to use sAmAnaya dharma kaha sakateM hai parantu yati dharma kI uccakoTi meM usakA samAveza nahIM ho sakatA hai / isa dazavidha yati dharma kA saMkSipta varNana isa prakAra hai - 1. kSamA sahanazIlatA ko kSamA kahate hai / sahanazIlatA, titikSA, sahiSNutA, krodhanigraha tathA kSamA ye ekArthavAcI zabda hai| kSamA = sahiSNutA / zArIrika va mAnasika pratikUlatA meM kisI (vyakti vizeSa) ke nimitta banane para bhI krodha na karanA, kSamA (sahiSNutA) kA svarUpa hai| yadi koI krodhAtura ho jAya to bhI usa samaya yaha vicAra karanA cAhie ki kyA isameM merI bhUla hai? yadi apanI hI bhUla ho to tatkAla zAnta ho jAnA caahie| apanI bhUla nahIM ho to vicAra karanA cAhie ki isameM itanI buddhi nahIM hai ki yaha merI bAta ko samajha ske| isalie usako tuccha buddhi jAnakara ke usako kSamA karanA caahie| + krodha ke Aveza meM mati aura smRti bhaMga ho jAtI hai tathA zatrutAdi aneka prakAra ke doSa utpanna ho jAteM hai| ataeva ahiMsA vrata ke lopa kA kAraNa samajha ke kSamAguNa ko dhAraNa karanA caahie| * yadi koI kaTuvacana kahe yA parokSa meM nindA kare to bhI jAnanA cAhie ki inakA svabhAva hI aisA hai| hameM apane zAnta va ahiMsaka svabhAva meM leza mAtra bhI parivartana nahIM lAnA caahie| kSamAbhAvanA se ahiMsA - pratiSThita hotI hai| kisI bhI ahita yA aniSTa kArya kI upasthiti ke samaya apane pUrvakRta karma ke vipAkoM kA udaya samajhakara zAntacittatA banAe rakhanI caahie| isa prakAra ke aneka utkRSTa cintanoM ke dvArA apanI udAra kSamAvRtti kA paricaya denA caahie| kSamA ke sAdhanA ke sandarbha meM pA~ca bindu anivAryataH dhyAtavya hai
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 1. doSa kA sadbhAva-asadbhAva 2. krodha ke doss| bAla svbhaav| svkrmody| 5. kssmaagunn| * doSa kA sadbhAva-asadbhAva * jaba koI bhI vyakti hameM apriya kahe hamAre doSoM kA upakhyAna kare to yaha vicAra karanA cAhie ki yaha vyakti jo doSa batA rahA hai, ve hamAre andara haiM athavA nahIM? yadi vicAra karane para hameM lage ki ye doSa hamAre andara vidyamAna haiM to socie vaha jhUTha kahA~ kaha rahA hai? usa para grodha karanA kaise ucita ho sakatA hai? nahIM kadApi nhiiN| yadi vicAra karane para mAlUma ho ki ye doSa hamAre andara nahIM hai to usakA ajJAna samajha kara kSamA karanA caahie| usakI ajJAnatA ko hI doSI samajhanA cAhie usakA (vyakti kA) doSa nahIM / yadi krodhAveza meM, unmattadazA meM koI kucha baka rahA hai taba bhI hameM apanI viveka jAgRti kA paricaya dete hue kSamAdAna denA caahie| vastuta: yadi usa para krodha kiyA bhI jAe to vaha nitAnta nirarthaka hI siddha hogaa| kSamAbhAva hI sarvottama hai| * krodha se utpanna hone vAle-dveSa, kleza, kalaha, vaimanasya zarIra hAni, hiMsA, smRti bhraMza(viveka kA nAza) tathA vratoM ke vinAza ke sandarbha meM tatkAla vicAra karanA caahie| krodha, zarIrarastha bhaMyakara zatru hai jabaki 'kSamA' vizvamaitrI evam ahiMsA kA amara sndesh| krodha se bAhya jIvana para, apane zarIra para tathA AdhyAtmika jIvana para viparIta asara hotA hai1. bAhyajIvana meM nukasAna - krodha ke Aveza meM jIvAtmA anya ke sAtha dveSa karatA hai| pariNAma svarUpa donoM meM paraspara vaimanasya bhAvanA jAgatI hai| donoM kA jIvana azAnta ho jAtA hai| krodhita vyakti kA viveka naSTa ho jAtA hai| paraspara tIkSNa kaTu vyaMga bANoM kA prayoga hotA hai| nikRSTa se + nikRSTa avarNavAda bolI kA viSaya banatA hai| krodhAveza upakArI ke upakAra ko bhulA detA hai| sarvathA ayogyavartana kA nagnanRtya prArambha ho jAtA hai| aisA karane se apanI pratiSThA ko dhakkA, kalaMka lagatA hai| pariNAma svarUpa samAja meM kuTumba meM yA sampradAya meM mahatva nahIM raha jAtA hai| krodhI asaMyata bhASI kahIM Adara prApta nahIM kara sakatA sarvatra use pada-pada para anAdara prApta hone lagatA hai| krodha rUpI agni, prIti, vinaya tathA viveka ko bhI jalAkara rAkha kara detI hai| krodhI kA sArA jIvana nIrasa ho jAtA hai| krodha kA pariNAma pazcAttApa evaM viSAda hI hotA hai| Antarika
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre jIvana kI to bAta hI kyA kreN| krodha se bAhyajIvana ke naitika sabhI AdhAra TUTa jAteM hai| jIvana, mUlyahIna ho jAtA hai| 2. zArIrika nukasAna - krodha, zarIra ke lie bhI ghAtaka hotA hai| mAnasika roga vizeSajJoM kA kahanA hai ki aneka saptAhoM taka kaThina parizrama karane se zarIra jitanA Ahata, kSatigrasta hotA hai usase adhika eka bAra krodha karane se ho jAtA hai| krodha, hamAre rUdhira meM viSAktatA lAtA hai| krodha, jaTharAgni ko manda kara detA hai| isa krodha ke kAraNa mandAgni, ajIrNa tathA kSaya Adi roga utpanna hoteM hai| krodhita mAtA kA stanapAna karane vAle zizu para bhI viparIta asara par3atA hai| vahIM dIrghajIvI nahIM rhtaa| bhojana ke samaya krodhAveza se paripUrNa vyakti ajIrNa ke zikAra hoteM hai| ajIrNatA, AyaSya kSINa kara detI hai| krodhI vyakti apanI sArI khuziyA~ gumA baiThatA hai| 3. AdhyAtmika nukazAna - krodha karane se AdhyAtmika dRSTi se sarvAdhika nukasAna hotA hai| krodhI kI Atma-pariNati azubha bana jAtI hai| phalata: kaThora sAdhanA karane para bhI yathocita utkRSTa lAbha nahIM mila pAtA hai| krodha se samutpanna azubha Atma pariNati ke kAraNa nitya naye, naye karma bana jAte hai tathA pUrva baddha zubhakarma bhI azubha bana jAteM hai| krodhI vyakti ko vaimanasya va krUratA kI bhAvanA ke kAraNa kisI prANI kI hiMsA karane meM bhI dera nahIM lagatI hai| krodha ke Aveza meM 'maiM kauna hU~'? yaha bhAna bhI krodhI ko nahIM rhtaa| merA karttavya kyA hai ?akartavya kyA hai? ityAdi viveka kA vinAza hote hI sAdhaka apane vratoM kA bhaGga kara DAlatA hai| aviveka pUrvaka bola mUDhajIva (bAlajIva) kA svabhAva hai| aisA mAnakara bAlajIva ke prati kSamA bhAva rakhanA nitAnta Avazyaka hai| yadi koI vyakti ApakI parokSanindA karatA hai to bhI Apako Aveza meM Ane kI koI AvazyakatA nahIM hai| kisI dUsare ke dvArA yaha bAta sunakara ki vaha ApakI 'parokSa nindA' karatA hai, asaMyata honA kaise ThIka kahA jA sakatA hai? parokSa nindaka ke prati bhI sadaiva kSamA bhAvanA banAye rkheN| sAtha hI yadi parokSa nindA ke rUpa meM kahI jA rahI burAI kA yadi lezamAtra bhI apane meM ho to AtmAvalokana karake Atmaparizodhana kI dizA meM sabala prayatna kareMyahI vivekI vyakti kI pahacAna hai| dhIratA va kSamA saphalatA kI kuMjI hai| kucha loga pratyakSa meM hI yadi nindA karateM hai, doSAropaNa karateM hai taba bhI dhairya pUrvaka, zAlInatA se unakA nivAraNa, spaSTIkaraNa karanA cAhie / mUDhasvabhAvI vyakti bhI sAdhaka kI sAdhanA 1. zrI udayaratna jI mahArAja ne bhI krodha kI sajjJAya meM kahA hai krodhe kroDapUravataNuM saMjama phala jaay| krodha sahita tapa je kare, te lekhe navi thaay||
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] zrItattvArthAdhigamasUtre ko apratyakSa rUpa se sudRr3ha banAteM hai / isIlie to kahA hai 'niMdaka niyare rAkhiye, AMgana kuTI chavAya / ' nindaka ke prati krodha karanA, sAdhaka ke lie acchA nahIM hai / nindaka para kSamA bhAva rahanA, sAdhaka kI utkRSTatasAdhanA kA namUnA hai| 4. svakarmodaya krodha kA koI nimitta sAdhaka ke samakSa upasthita ho to vicAra karanA cAhie ki yaha to svayaM ke karmoM kA udaya hai / prastuta viSaya yA vyakti to nimitta mAtra hai| usake prati mujhe kruddha nahIM honA cAhie / maineM jo karma kieM hai, usake pariNAma svarUpa yaha nimitta rUpa meM AyA hai / merA azubha karma hI mujhe satA rahA hai to isa niraparAdha para maiM krodha kyoM karU? yaha bhAvanA sAdhaka kI sAdhanA meM AdhyAtmika utkarSa lAtI hai| svakarmodaya mAnakara, AtmagarhA, AtmanindA karate, hue krodha ke nimittoM para lezamAtra bhI krodha, dveSa, vaimanasya na rakhate hue sAdhaka kSamA (ahiMsA) ke unnata zikhara para ArUr3ha hone lagatA hai| 5. kSamA guNa - kSamA bhAvanA kI guNa gauravamayI paramparA kA, mahApurUSoM ke jIvana meM samAgata vibhinna kSamA ke utkRSTa dRSTAntoM kA cintana, manana tathA anuvartana karate rahane se bhI krodha kA Avega, krodha kA saMvega rUka sakatA hai| [ kSamA bhAvanA kI satata ArAdhanA se sva- para zAnti kA abAdha, nirUpadrava mArga prazasta hotA hai| kSamA kI sAdhanA se pUrvabaddha azubha kAryoM kI nirjarA hotI hai| sadguNa saurabha se Atma-sadana mahaka uThatA hai| 'kSAntihInA zobhante 9 / 1 kSamA samastoM kA AdhAra hai| kSamA ke binA samasta guNa, nirAdhAra hone ke kAraNa suzobhita nahIM ho pAteM hai| kahA bhI hai na 1. krodhAd bhavati saMmohaH, saMmohAt smRti vibhramaH / smRtibhraMzAd buddhinAzoM, buddhinAzAt praNazyati // sarve, nirAzrayAH / ' guNAH (upa. bhava . ) ( gItA a. 2, zloka 63) arthAt krodha se mUr3hatA AtI hai| mUr3hatA se smaNa zakti kA vinAza hotA hai / svaNazakti ke vinAza se, buddhi - viveka kA vinAza ho jAtA hai| viveka kA vinAza hote hI sAdhaka kI sAdhanA bhaMga ho jAtI hai, sAdhaka svayaM vinaSTa ho jAtA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 13 2. mArdava - mArdava = mada, mAna kA nigrh| citta meM mRdutA tathA vyavahAra meM namratA vRtti ko 'mArdava' kahate haiN| mArdava guNa ko dhAraNa karane se yA isakI ora aharniza cittavRtti ko AkRSTa karane se jAti, kula, rUpa, aizvarya, zrutavijJAna, iSTavastu kI prApti tathA vIryAdi aSTa prakAraka madoM se hone vAlI citta kI unmattA, ahaMtA ityAdi doSoM kA nigraha hotA hai| isakA vizada spaSTIkaraNa isa prakAra samajhA jA sakatA hai- bAhya tathA Abhyantara sampatti kA mada bAhya tathA abhyantara sampatti kA mada nahIM karanA, ahaMkAra vRtti nahIM rakhanA, apane se zreSTha janoM ke prati zraddhA, vinaya bahumAna tathA choToM ke prati vAtsalya rakhanA, ityAdi vyavahAra niyamoM ke pAlana se 'mArdava' kI abhivyakti hotI hai| 'maiM kucha ha~ ' aisI vRtti bar3oM ke prati uddhata bartAva, bar3oM kI upekSA, svaprazaMsA tathA paranindA ityAdi se mada-mAna kI abhivyakti hotI hai| mada aura mAna - ye donoM zabda ahaMkAra ke svarUpa hote hue bhI artha kI dRSTi se kucha bhinnatA rakhateM hai| jaise kisI bhI prakAra- 'maiM kucha hU~' aisI vRtti 'mAna' kahalAtI hai| kintu uttama jAti Adi ke kAraNa 'maiM kucha hU~'-aisI vRtti 'mada' kahalAtI hai| jAti kula, rUpa, aizvarya, vijJAna, zruta, lAbha tathA vIrya (zakti) ke rUpa meM mada ATha prakAra hai| + mAtA kA vaMza-jAti hai| * pitA kA vaMza-kula hai| + zArIrika saundarya rUpa hai| * dhana-dhAnya Adi bAhya sampatti-aizvarya hai| + autpAtikI Adi cAra prakAra kI buddhi vijJAna hai| * jinokta zAstra ke adhyayana se prApta jJAna zruta hai| + iSTa vastu kI prApti ko lAbha kahate hai| mada evaM mAna kA parityAga karane se mAdarvadharma vikasita hotA hai| jIvAtmA mAna-mada ke kAraNa svaprazaMsA tathA para nindA meM nirata rahatA hai| isake kAraNa isa loka meM aneka anarthoM ko prApta kara azubha karmoM se pravatta hokara paraloka meM bhI anarthapariNAma bhogatA hai| mAna-mada ke kAraNa hI ahaMkArI jIvAtmA, anya kathita hitakArI bAtoM ko nahIM sunatA hai yA sunakara anasunI kara detaa| sunakara apanAne kI bAta to bahuta dUra hI rahatI hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 91 14 ] zrItattvArthAdhigamasUtre mumukSu janoM ko mada evaM mAna kA prayatna pUrvaka parityAga karanA caahie| 3. Arjava - Arjava RjutA (srltaa)| mana, vacana tathA kAyA kI pravRtti meM saralatA AnA 'Arjava' kahalAtA hai| vicAranA, kahanA tathA karanA-ina tInoM kI vizuddha saralatA ko Arjava kahate haiN| kUTakapaTatA, zaThatA tathA mAyAcAritA se rahita vizuddha vinamra vRtti se Arjava dharma kI prApti hotI hai| 4. zauca - lobha kA abhAva - anAsakti bhAva ko zauca kahate hai| dharma ke upakaraNoM para bhI mamatvabhAva arthAt Asakti bhAva nahIM rahanA caahie| lAbha Asakti se jIvAtmA karma rUpI mala se malina hotA hai| lobha kI Asakti se jIvAtmA zuddha banatA hai| alobha anAsakti, vastuta: zauca (zuci) hai| 5. satya - mithyA doSarahita hitakara vacana ko 'satya' kahate haiN| arthAt Avazyaka hone para hI sva-para hitakArI, zuddha tathA saMkSipta vacana bolanA caahie| 6. saMyama - mana, vacana, kAya-nAmaka trikaraNa yogoM kA nigraha karanA hI 'saMyama' kahalAtA hai| sAmAnyata: saMyama ke sattaraha bheda haiM- pA~ca avratarUpa AsravoM kA tyAga, pA~ca indriyoM kA jaya (jItanA) cAra kaSAyoM kA parityAga tathA mana, vacana kAya daNDa se nivRtti| athavA pRthvIkAya, apkAya, tejakAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya (beindriya) trIndriya (te indriya) caturindriya (caurindriya), paMcendriya, prekSya, upekSya apahyatya, prabhujya, kAyA, vacana mana tathA upakaraNa- isa prakAra sattaraha prakAra kA saMyama hotA hai| 1. pRthvIkAya ke jIvoM ko duHkha ho - aisI pravRtti ko mana, vacana aura kAyA se karanA, karAnA yA anumodana karane kA tyAga karanA hI 'pRthvIkAya saMyama' kahalAtA hai| 2-9. isa prakAra paMcendriya saMyama taka bhI samajhanA caahie| 10. netra se nirIkSaNa karake viveka pUrvaka uThanA-baiThanA-ityAdi sajaga ceSTA ko 'prekSya saMyama' kahate hai| 11. sAdhuoM ko zAddhokta anuSThAnoM meM jor3anA tathA svakriyA ke vyApAra se rahita gRhastha kI upekSA-karanA 'upekSya saMyama' kahalAtA hai| anAvazyaka vastu kA tyAga(agrahaNa) athavA jIvAdiyukta abhakSya bhikSA Adi ko paraThava denA (tyAga denA) 'apahRtya saMyama' kahalAtA hai| 13. rajoharaNa (oghA) se pramArjana karake baiThane Adi kI kriyA ko 'pramRjya saMyama' kahate haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 15 14-16. azubha yAgoM se nivRtti tathA zubhayAgoM meM pravRtti karanA, 'kAya saMyama' kahalAtA hai| 17. pustakAdi upakaraNa bhI jarUrata ke anusAra hI rakhanA tathA unakA sAdara saMrakSaNa karanA ityAdi 'upakaraNa saMyama' kahalAtA hai| ye saMyama ke sattaraha bheda hai| 7. tapa - zarIra tathA indriyoM ko tapa dvArA saMyamita karake 'Atmazuddhi' karane vAlA tatva 'tapa' kahalAtA hai| tapa do prakAra kA hotA hai- AbhyAntara aura baahy| isakA varNana sUtra 19-20 meM vizada rIti se kreNge| 8. tyAga - bAhya abhyantara upadhi zarIra tathA asana-panAdi AzrayIbhUta doSoM kA parityAga karate hue yogya pAtra ko jJAnAdi sadguNa pradAna karanA 'tyAgadharma' kahalAtA hai| arthAt bAhya tathA abhyantara upadhi meM bhAvadoSa kA, mUrchA kA tyAga, tyAgadharma hai| anna pAna-bAhya upadhi hai| deha-zarIra abhyantara upadhi hai tathA krodhAdi kaSAya abhyantara upadhi hai| anAvazyaka upakaraNoM kA parityAga karanA- atyanta sImita upakaraNoM kA avalambana-anAsakti bhAva se lenA tyAga kA abhinna aMGga hai| 9. AkiJcanya - deha para tathA sAdhanA ke upakaraNoM para mamatA kA abhAva AkiJcanya dharma hai| arthAt zarIra, vastu (pustakAdi) ziSya Adi meM kisI prakAra kA mamatva na rakhanA AkiJcanya dharma kahalAtA hai| mamatva parigraha hai tathA mamatva kA parityAga- AkiJcanya hai| AdhyAtmika dRSTi se mamatva tathA amamatva ke AdhAra para hI vastu ke hone yA na hone kA nirNaya hotA hai| jise vastu para to kyA apane zarIra para bhI lezamAtra mohana ho vaha 'AkiJcanya' kI zreNI meM AtA hai| bhale hI usake para saMyama kI ArAdhanA meM atyanta sahAyaka kucha upakaraNa vidyamAna hoN| 10. brahmacarya - brahmarca kA sAdhAraNa pracalita artha hai- maithunavRtti kA prityaag| yadyapi brahma yAnI AtmA meM carya=ramaNa karanA hI 'brahmacarya' hai| iSTa vastu meM rAga kA aura aniSTa vastu meM dveSa kA tyAga karake AtmA meM ramaNakaranA brahmacarya hai| aisA hote hue bhI yahA~ maithunavRtti kA tyAga vivakSita hai| maithunavRtti ke tyAga rUpa brahmacarya kA pAlana karane ke lie vasati Adi nava ke tyAga svarUpa navaguptiyoM kA (nau vADoM kA) tathA brahmacarya vrata kI pA~ca bhAvanAo kA kA pAlana anivArya hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 pAkSika aticAra meM caturtha mahAvrata ke viSaya meM (brahmacarya ke viSaya meM) nau vADoM ke nAma kA nirdeza gAthA dvArA spaSTa hai - vasahikaha nisiljiMdiya, kuDDitarapuvvakIlie pnnie| aimAyAhAra vibhusaNAI nvbNbhcer-guttiio|| bhAvArtha - vasati Adi nau guptiyoM(nau vADoM) kA bhAva sArAMza isa prakAra hai| 1. vasati - jahA~ strI, pazu, napuMsaka rahate ho- aisI vasati (AvAsa) meM nahIM rahanA caahie| 2. kathA - kAmavardhaka strI kathA nahIM karanI caahie| 3. niSadyA - jisa sthAna para strI baiThI huI ho usa sthAna para usa strI ke uThane ke 48 minaTa, taka purUSa (sAdhaka) ko nahIM baiThanA caahie| 4. indriya - strI ke aMgopAMgoM kA, indriya kA nirIkSaNa nahIM karanA caahie| 5. kuDyAntara - jahA~ dIvAra ke sahAre se, pAsa ke ghara (kakSa) Adi se pati-patni ke saMbhoga sambandhI AvAja, yA ratyAlApa sunAI de raheM ho, usa sthAna kA tyAga karanA caahie| 6. pUrvakriDita - gRhasthAvasthA meM kI gaI kAmakrIr3A kA smaraNa bhI nahIM karanA caahie| 7. praNIta AhAra - atyanta snigdha tathA madhura dUdha, dahI Adi ke AhAra kA tyAga karanA caahie| 8. apraNIta AhAra - atimAtra bhojana kA bhI tyAga karanA caahie| apraNIta AhAra kA tAtparya atimAtra bhojana se hai| arthAt UnodarI vrata kA sadaiva pAlana karanA caahie| 9. zarIra tathA upakaraNoM kI sAja-sajjA kI abhilASA bhI nahIM rakhanI caahie| ukta nava (nau) guptiyoM kA aharniza paripAlana nitAnta Avazyaka hai| brahmacarya kI pA~ca bhAvanAoM kA paripAlana bhI anivAryata: honA cAhie // 8-6 // dharmAnantaraM saMvarakAraNeSvanu prekSollekhatvAt anuprekSArUpeNa dvAdaza bhAvanAsvarUpaM vizadIkaroti Wan sUtrama - anityAzaraNa saMsAraikatvAnyatvAzucitvAsrava saMvara nirjarAlokabodhidurlabha - dhrmsvaakhyaattttvaanucintnmnuprekssaa||8-7||
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 17 Wan subodhikA TIkA hai anityaashrnneti| dvAdazAnuprekSA bhavanti, tAsAM nAmAni cathayam anityAnuprekSA, azaraNAnuprekSA, saMsArAnuprekSA, ekatvAnuprekSA, anyatvAnuprekSA azucitvAnuprekSA, AsravAnuprekSA, saMvarAnuprekSA, nirjarAnuprekSA, lokAnuprekSA, bodhidurlabhAnuprekSA, tathA dharmasvAkhyAtattvAnuprekSA ceti| tAttvikadRSTyA sUkSma vicAro'nuprekSA / etA dvAdazAnuprekSA lokeSuzAddheSu ca dvAdaza bhAvanAnAmabhi: prasiddhAH snti| etAbhiH dvAdaza bhAvanAbhiH krodha-mAna-mAyA-lobhAdInAM kaSAyANAM rAgadveSAdi kutsita pravRtInAM nirodho bhvti| etasmAdeva kAragAta etA: bhAvanA: jIvanazuddhi kArikA: snti| ime saMvaropAyasvarUpA: sadaiva sAdhakairanuSTheyAH / * sUtrArtha - anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha tathA dharmasvAkhyA tatva kA puna: puna: cintana karanA hI 'anuprekSA' hai| * vivecanAmRta * anuprekSA ke bAraha bheda hai anityAnu prekSA 2. azAraNAnuprekSA 3. saMsArAnuprekSA 4. ekatvAnuprekSA 5. anyatvAnuprekSA 6. azucitvAnuprekSA AsravAnuprekSA 8. saMvarAnuprekSA nirjarAnuprekSA 10. lokasvarUpAnuprekSA 11. bodhidurlabhAnuprekSA 12... dharmasvAkhyAtAnuprekSA anuprekSA kA tAtparya hai- gahana tattvika vicAra, jo bAraha bhAvanAoM ke nAma se jaina saMskRti meM prAya:loka vidita hai| isake dvArA rAga-dveSa kaluSita pravRttiyoM kA nirodha hotA hai| ata: saMvara ke upAya svarUpa bAraha bhAvanAeM paramopayogI hai| bAhya evam Abhyantara samasta prakAra ke pradArthoM kA anitya Adi ke dvArA cintana/citavana karanA hI anuprekSA hai| anityAdi dvAdaza anuprekSAoM (bhAvanAoM kA saMkSipta) varNana isa prakAra hai 1. anityAnuprekSA - kisI bhI prApta vastu ke viyoga se du:kha na ho / ata: usa para se mamatva haTAne ke lie, cAhe zarIra ho, ghara ho yA kuTumba-kabIlA Adi ho| ve sabhI anitya hai, vinAzavAna haiN|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 arthAt kuTumba, kacaMna, kAminI, kAyA kIrti - ityAdi padArthoM kI anityatA kA cintana karanA hI anitya bhAvanA hai| saMsAra meM jahA~ saMyoga hai vahA~ avazya viyoga hai| isa prakAra sarvaprakAra kA saMyoga anitya hai| saMsAra ke samasta sukha kRtrima hone ke kAraNa vinAzazIla hai / kevala jIvAtmA aura jIvAtmA kA sukha hI nitya hai| 18] phala isa prakAra kI vicAraNA se bAhya vastu para abhiSvaga - mamatva bhAva nahIM hotaa| isase jaba vastu / padArthoM kA viyoga hotA hai taba duHkha kA anubhava nahIM hotA hai| aisA cintana karane se tatviyoga janita du:kha nahIM hotA, isako hI anityAnuprekSA ( anityabhAvanA ) kahate haiM / 2. azaraNAnuprekSA - saMsAra meM hamArI rakSA karane vAlI zaraNa nahIM hai| koI hamArA rakSaNa karane vAlA, hameM zaraNa pradAna karane vAlA nahIM hai| ise hI 'azaraNabhAvAnuprekSA' ( azaraNabhAvanA ) kahate haiN| jaise - mahAraNya meM kSudhAtura siMha dvArA satAye hue mRga bacce kA koI sahAyaka nahIM hotA hai, vaise saMsArarUpI mahAraNya meM paribhramaNa karate hue janma, jarA aura mRtyu Adi aneka vyAdhiyoM se grasta jIvAtmA kA dharma ke binA koI zaraNa nahIM hai| 5 arthAt jIvAtmA ko rogAdi tathA anya koI duHkha Ane para bhautika sAdhanoM ke snehI, du:kha se bacAne ke lie samartha nahIM hote tathA aneka bAra to dekhane meM aisA AtA hai ki ve tathAkathita snehIjana adhika du:kha-savardhana ke kAraNa banate hai| vastuta: aise samaya para to deva, gurU aura dharma hI rakSaNa karate haiM, sAntvanA pradAna karateM haiM / phala - isa saMsAra meM maiM 'azaraNa hU~' isa prakAra vicAra karate hue saMsAra ke bhaya utpanna hone se saMsAra para aura saMsAra ke sukhoM para anurAga nahIM hotA hai tathA jagata meM zrI jinazAsana hI zaraNasvarUpa hai| aisA dhyAna meM Ane se usakI ArAdhanA ke lie pravRtti hotI hai| arthAt bhAvallA pragaTa hotA hai| isa vicAra zreNI ko hI azaraNabhAvanA ( anuprekSA) kahate haiN| 3. saMsArAnuprekSA - saMsAra bhAvanA arthAt saMsAra svarUpa kA cintana karanA / yaha saMsAra harSa viSAda, sukha tathA duHkhAdi dvandva viSayoM kA upavana (bagIcA) hai| isa anAdi janma-maraNa kI ghaTamAla meM jIvAtmA kA koI vAstavika svajana yA parajana nahIM hai / janmAntara meM saba prANiyoM ke sAtha, aneka prakAra kA sambandha ho cukA hai| kevala rAga-dveSa aura moha santapta jIvAtmAoM ko viSaya-tRSNA ke kAraNa paraspara Azraya duHkha kA anubhava hotA hai| isa saMsArI tRSNAoM ko tyAgane ke lie sAMsArika vastuoM se udAsIna rahanA hI saMsAra bhAvanA hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 19 ukta saMsAra bhAvanA kA vizeSa spaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki- jIvAtmA naraka, tiyaJca, manuSya aura devagati-ina cAra gati svarUpa-isa saMsAra meM paribhramaNa karate hue ananta du:khoM ko sahana karate hai| isa saMsAra ke kisI bhI kone meM tathA saMsAra kI koI vastu meM AMzika bhI sukha nahIM hai| itanA hI nahIM mAtra du:kha hI duHkha hai / yaha saMsAra vividha duHkha jAloM kA mahAraNya hai| aSTakarma ke saMyoga se jIvAtmA ko saMsAra meM paribhramaNa avazya karanA par3atA hai kyoMki karma kA saMyoga rAga aura dveSa hai| arthAt saMsAra ke du:khoM se bacanA ho to rAga-dveSAdika doSoM kA vinAza karanA caahie| phala - rAga aura moha ke vaza meM vartamAna jIvAtmA caurAsI lAkha jIva yoni meM paribhramaNa karake paraspara bhakSaNa, vadha, bandha, asatya-Aropa tathA apriya vacanAdika se tIvra du:khoM ko anubhUta karateM hai| ata: yaha saMsAra du:kha svarUpa hI hai| saMsAra bhAvanA se saMsAra kA bhaya utpanna hotA hai| isase adhyAtma pramukha stambha rUpa nirveda guNa utpanna hotA hai| etat sambandha meM bhASyagrantha meM kahA hai _ 'sAMsArika sukha jihAsAlakSaNo nirvedH|' arthAt saMsAra sukha ke vinAza kI icchA nirveda guNa karatA hai| nirveda guNasampanna jIvAtmA apane saMsAracakra kA Atyantika vinAza karane kA samyak prayatna karatA hai| 4. ekatvAnuprekSA - saMsAra meM jIvAtmA akelA hI janma letA hai aura akelA hI mRtyu prApta karatA hai| akelA hI apane kiye hue karmarUpI bIja sukha-du:khAdi phaloM ko anubhava karatA hai| roga-vyAdhi, janma jarA aura maraNAdi du:khoM ko dUra kare, aisA koI bhI svajana sambandhI nahIM hai| mumukSu jIvoM ko rAga-dveSa ke prasaMgoM se nirlepa hone ke lie jIvAtmA akelA aura asahAya hai| arthAt jIva akelA hI hone ke kAraNa nija zubhAzubha karmoM kA phala bhI akelA hI bhogatA hai| anya svajana sambandhI, usake karmoM ke phala ko bAMTa karake bhI nahIM le sakate hai| paraloka meM se jIvAtmA yahA~ akelA hI AtA hai tathA yahA~ se paraloka gamana bhI akelA hI karatA hai| anya koI bhI usake sAtha paraloka nahIM jAtA hai| bhale hI jIvAtmA ne apane svajanasambandhiyoM ke lie pApa kie ho to bhI pApoM kA phala to apane ko (jIvAtmA ko) hI bhoganA par3atA hai| usameM sambandhiyoM kI koI bhAgIdArI nahIM hotI hai| phala - apane anta:karaNa (hRdaya) ko ekatva bhAvanA se vAsita banAne se svajana kA rAga, Asakti miTatA hai tathA para jana ke prati dveSa bhAvanA bhI dUra ho jAtI hai| isa prakAra nissaMga bhAva Ane se mokSa ke lie vizeSa pravRtti sabala hotI hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 5. anyatvAnuprekSA - jar3a padArtha apanI AtmA se bhinna hai kyoMki AtmA kA svabhAvacaitanya hai| ye bhautika padArtha, yaha zarIra-AtmAtirikta saba kucha mujha se (AtmA se) anya hai aisI vicAraNA hI anyatvAnuprekSA (bhAvanA) kahalAtI hai| manuSya mohaveza ke kAraNa zarIra tathA anya cIja-vastuoM kI prApti tathA aprApti meM hI apanI unnata tathA avanata dazA ko mAna kara yathArtha kartavya bhUla jAtA hai| AtmA se dehAdi sabhI anya padArtha bhinna hai| AtmA nitya hai, ve anitya hai| indriyAdi anya padArtha jar3a hai| maiM caitanya hU~ (AtmA cetana hai) tathA ananta avinAzI rUpa hU~-ityAdi sAMsArika vastuoM kI anityatA tathA AtmA kI nityatA kA cintana karake anyatva bhAvanA sudRr3ha hotI hai| ukta anya bhAvanA kA vizeSa varNana isa prakAra hai - vizva ke samasta prANI tathA vastueM eka dUsare se bhinna haiN| karma yoga se ye paraspara ekatra hote hai aura phira jIva kA ina se alagAva bhI ho jAtA hai| jaise-bhinna bhinna deza se Ae hue musAphira, alpa samaya taka musAphira khAne meM sAtha rahakara phira bichar3a jAteM hai vaise hI jIvAtmA ke sambandhI bhI samayAnusAra bichar3a jAteM hai| deha bhI AtmA se bhinna hai| zarIra (deha) vinAzI hai| jabaki jIvAtmA avinAzI hai, ajara amara hai| zarIra jar3a hai, AtmA cetana hai| zarIra badalate rahate hai kintu jIvAtmA to eka hI rahatA hai| isa saMsAra meM paribhraNa karate hue adyAvadhi (Aja taka) ananta zarIra badala cuke hai kintu jIvAtmA to vahI (eka hI) hai| zAddhoM meM zarIra aura AtmA kI bhinnatA aneka pramANoM se pramANita hai| phala - isa anyatva bhAvanA se deha-zarIra Adi jar3a padArthoM para svajana ityAdi cetana padArthoM para rAga na ho tathA pUrvakRta(baddha) rAga dUra ho tathA mokSArtha pravRtti ho-yahI uttama zreyaskara lakSya sadhatA hai| 6. azucitvAnuprekSA - deha-zarIra meM azuci kA arthAt apavitratA kA vicAra karanAazucibhAvanA hai| ___ sabase adhika moha zarIra para hotA hai| isa moha ko dUra karane ke lie deha kI apavitratA kA cintana/citavana karanA hI azucitvabhAvanA hai| yaha zarIra azuci (apavitratA) se utpanna hotA hai, azucikA sthAna hai-shriir| yaha sampUrNa zarIra azucimaya hai| yaha citavana, yaha dRSTi azucitvAnuprekSA kahalAtI hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ zarIra, azuddha, apavitra hai| usake sAta kAraNa hai| sAta kAraNoM ke nAma isa prakAra hai 1. bIja azuci 2. upaSTaMbha azuci 3. utpatti azuci 4 utpattisthAna azuci 5. azucipardAthoM kA nala 6. azucikAraka / isa pramukha sAta kAraNoM kA saMkSipta varNana 21 1. bIja azuci - zarIra mAtA-pitA ke raja - vIrya - saMyoga se umpanna hotA hai| rUcira (raja) aura vIrya ye donoM padArtha azucimaya hai| zarIra kA bIja (utpatti kA kAraNa ) azuci hone se zarIra azuci hai| 2. upaSTabhaMga azuci - zarIra AhArAdika se paripuSTa hotA hai| AhAra mukha-vivara se hotA huA 'gale ke zleSmA lAra se lipaTa kara zleSmAzaya meM pahu~catA hai| vahA~ zleSA (kapha) AhAra ko pravAhI rUpa meM banA hotA hai| vaha pravAhI atyanata azucimaya hotI hai phira vaha ( pravAhI) pittAzaya meM AtI hai| vahA~ para vAyu se usake do vibhAga ho jAteM hai| jitane pramANa meM pravAhI kA pAcana ho jAtA hai utane pramANa meM usakA raca banatA hai tathA jisakA pAcana nahIM huA rahatA hai, khala (nAkAma kacarA) mala-mUtra ityAdi azuci padArtha rUpa meM utsarjita hotA hai| pravAhI AhAra meM banA huA rasa zarIra kI sAta dhAtuoM meM se pahalI dhAtu hai| rasa se rUdhira dUsarI dhAtu hai| rUdhira meM se mAMsa tIsarI dhAtu hai| mAMsa se meda ( carbI ) cauthI dhAtu hai / meda se asthi (haDDI) pA~cavI dhAtu hai| asthi se majjA chaThI dhAtu hai tathA majjA se vIrya (zukra) sAtavIM dhAtu hai| ye sAta dhAtu purUSoM meM hotI hai tathA ddhI meM majjA se rasa (raja) banatA hai mAtra yahIM antara hai| ubhayaliGga dhAtueM sAta hI hotI hai| ye rasa ityAdi azuddhi hai| ina sapta dhAtuoM para hI zarIra TikatA hai / ata: rasa ityAdi sAta dhAtu deha kA upaSTaMga (TikAva) hai| rasa ityAdi ke azuci hone ke kAraNa zarIra azucimaya hai| 3. utpatti azuci - zarIra svayaM azuci kA bhAjana (sthAna) hai kyoMki mala-mUtra ityAdi ane azuci padArthoM zarIra bharA par3A hai| vastutaH zarIra kA nirmANa mAtA ko kukSi meM hotA hai| mAtA kA udara atyanta azuci padArthoM se bharA huA hai / ataeva zarIra kA utpatti sthAna bhI azucimaya hai| 4. utpatti sthAna azuci - zarIra kI utpatti, jisa sthAna para hotI hai, vaha bhI azucitA se paripUrNa hotA hai tathA zarIra svayaM azucitA se bharapUra rahatA hai| ata: ise upattisthAna azucitA se bhI saMyukta karate hue zAddhoM meM vivecita kiyA gayA hai| 5. azucipadArthoM kA nala - jisa prakAra nala khulate hI jala nikalatA hai vaise hI zarIra se mala, mUtra rUpI azuci aharniza nikalatI hai / ata: ise kucha vivacakoM ne azuci padArthoM kA nala bhI kahA hai tathA yaha bAta yathArtha hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 6. azakya pratIkara - yaha zarIra kI azucitA ko dUra karane ke lie cAhe ki prayatna kiye jAye phira bhI isakI azucitA sarvathA dUra nahIM hotI hai| yena, kena prakAreNa, athavA sarvaprakAra se prabala prayatna karane para bhI zArIrika azucitA atikArya hai| ataeva ise azakya pratikAra kahA hai| 7. azucikAraka - yaha azuddhi gandagI se paripUrNa zarIra yatra, tatra, sarvatra azucitA hI phailAtA hai| ataeva ise azucikAraka bhI kahA hai| azucitA ke ye pramukha sAta kAraNa hai| sUkSmatA se aura bhI anusaMdhAna karane para aneka kAraNa manISiyoM dvArA pratipAdita kie jA sakate haiN| AsravAnuprekSA - Asrava (koM kA Agamana) ke kAraNa jIva isa saMsAra meM anAdikAta se paribhramaNa kara rahA hai parantu karmoM kA Agamana(Asrava) kina kAraNoM se hotA hai, unake kaluSita kaTu pariNAma kyA-kyA hai? Asrava dvAroM ko banda kiye binA dharma kA suphala aprApya hI rahatA hai| Asrava isa loka tathA paraloka donoM meM hI ananta kaSTa dAyaka hotA hai| duHkha, pIr3A, avasAda evaM viSAda ke kAraNa AtmA zivasukha se vaMcita rahatI hai| hamArI indriyA~ jaba taka bahirmukhI rahakara vibhinna viSayoM ke sAtha sampRkta rahatI hai taba taka Asrava rUka nahIM sakatA hai| indriyA~ pA~ca hai| inameM pratyeka ke vizaya meM isa prakAra vimarza prakAra kiyA jA sakatA hai - tvagindriya - tvam crm| hamAre zarIra ke Upara AvRta carma 'tvaka' hai| ise sapazanendriya bhI kahate hai| kisI bhI prakAra kI sparzAnubhUti isI indriya ke kAraNa hotI hai| sparzana-sukhAnubhUti ke cakkara meM pha~sakara hI (sparzanendriya meM Asakta) hAthI bandhana meM pha~satA hai tathA svatantra vicaraNa se vaMcita hokara parAdhIna hokara mahAvata ke aMkurAdi kI mAra evaM zrRMkhalA bandhana kI dardabharI anubhUti karatA hai| isa prakAra aneka udAharaNoM ke dvArA anubhava siddha hai ki atyAsakti pUrvaka sparzendriya sukha ke abhilASiyoM kA ihaloka tathA paraloka bigar3a jAtA hai tathA zatadhA, sahasradhA vinipAta(patana) hotA hai| rasanendriya - rsnaa-jihvaa| jisase hama rasoM kA grahaNa karate haiM, use rasanendriya kahate hai| rasanendriya ke prati atyAkRSTa jIvoM kI bhI pUrvavat dazA hotI hai| unakA bhI yaha bhava tathA parAbhava donoM vinaSTa (bekAra) ho jAte hai| ___ rasanendriya kI lolupatA ke kAraNa macchalI kA~Te meM pha~sakara mRtyu ko prApta karatI hai| rasanA ke AsvAda ke lie nirantara chaTapaTAne vAle jIvoM kI vipatti kA kAraNa bhI svAda lolupatA hI hotI hai| ata: jJAniyoM dvArA nirdiSTa mArga kA anusaraNa karake rasanendriya nigraha karanA caahie| anyathA viveka bhraSToM kA zatadhA tapana to sahaja sambhAvya hai| ghrANendriya- ghrANa naasikaa(naak)| jisa indriya se sugandha yA durgandha kI upalabdhi hameM (jIvoM ko) hotI hai, use ghrANendriya kahate hai| ghrANendriya ke prati atyAsaktibhAva rakhane vAlA jIva
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 1 zrItattvArthAdhigamasUtre [ 23 bhI saMkaTApanna hotA hai / kahate hai ki sarpa ko pakar3ane vAle sapere aisI auSadhi ko usake vivara ke Asa-pAsa rakha dete hai, jisakI sugandha use atipriya hotI hai / ata: vaha usa sugandha ke vazIbhUta apane bila se nikala kara sugandhi kI ora matta - sA hokara bar3hatA hai, kintu ghrANendriya kI lolupatA bhUta huA vaha saperoM dvArA pakar3a liyA jAtA hai tathA nAnA prakAra ke kaSToM kI anubhuti karatA hai| ata: ghrANendriya nigraha na karane vAle sAdhakoM kI kyA dazA hotI hai etadarbha bhI muhurmuhu karanA caahie| anyathA iha loka tathA paraloka donoM vinaSTa ho jAteM hai / cakSurindriya- cakSu = netra ( A~kha ) / jisa indriya se hama rUpa, raMga kA grahaNa karateM hai, use cakSurindriya kahate hai / cakSu = netra indriya se viSayAkRSTa jIva sarvadA patita hote haiM / dvIdarzana ke nimitta se arjuna cora ke samAna yA phira dIpa kI dIpti ke sauMdarya para pramatta bane pataMgo kI taraha jIva mRtyu mukha meM nipatita hote haiN| ata: cakSurindriya se viveka pUrvaka avalokana, darzana hI upayogI hai| Asakti=dIvAnagI vinipAta kA hetu hai, karma Asrava kA nidhAna hai / ubhayatra vinAza kA mUla hai| ata: cakSurindriya saMyama nitAnta anivArya hai / zrotrendriya - zrAtra=karNa (kAna) karNendriya se gIta, saMgIta kI svaralaharI, nAda mAdhurya ke prati atizaya AkRSTa jIva taraha-taraha ke kaSToM kI anubhUti karatA hai / veNunAda kI madhurima tAna kA dIvAnA hiraNa to zikArI ke jAla meM pha~sakara mRtyu kI Agosa meM samA jAtA hai| ata: zrotrendriya viveka, karNendriya nigraha nitAnta Avazyaka hai| isa prakAra AsravadvAra rUpI indriyoM ke prati saceta rahate hue inakA sAvadyatA kA cintanamanana karate hue jAgRta sAghu saMvara- sAdhanA kA utkRSTa mArga prazasta karateM hai / Asrava karmoM ke Agamana kA nirodha karane ke lie utkRSTa sAdhanA svarUpa indriya nigraha sahita AsravAnuprekSA nitAnta dhyAtavya hai| saMvarAnuprekSA - AsravoM kA nirodha karanA 'savaMra' kahalAtA hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga Asrava ke hetu hai / Asrava ke kAraNoM ke parityAga kA vicAra karake tapa, samiti, gupti caritra, parISahajaya dharmapAlana Adi vizuddha AcaraNoM se saMvara sadhatA hai| isalie saMsAra paribhramaNa ke kAraNa bhUta Asrava ko rokane kA eka mAtra 'sAdhana saMvara' hai| usakI saceta hokara anuprekSA karanA bArambAra cintana manana, nirIkSaNa karanA hI 'saMvarAnuprekSA' hai| nirjarAnuprekSA - karmoM kA AMzika kSaya 'nirjarA' kahalAtA hai| nirjarA kA pradhAna dvAdazavidha tapazcaraNa hai| samiti, gupti, zramaNadharma, parISaha aura upasargoM ko samabhAva se sahanA, - vijaya, indriya-nigraha Adi se bhI nirjarA hotI hai| isa prakAra nirjarA ke kAraNa evaM svarUpa kA nirantara cintana karanA 'nirjarAnuprekSA' kahalAtA hai| ise jaina dharmAnuyAyI nirjarA bhAvanA ke nAma se bhI jAnate hai| kaSAya
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 vastuta: du:khoM, vipattiyoM, parISa hoM tathA upasargoM ko sambhAvapUrvaka dhairya se, jJAnapUrvaka sahana karane se nirjarA hotI hai| ajJAnapUrvaka niruddezya, nirarthaka, adhairya se ro-rokara kaSTa sahana se bhI udaya meM Aye hue pUrvabaddha karmoM kI nirjarA to hotI hai kintu yaha 'akAma nirjarA' hai, usase karmakSaya ke anupAta meM naye karmoM kA bandhana aura adhika sudRr3ha ho jAtA hai kintu jJAna pUrvaka soddezyaka, samabhAvapUrvaka kaSTa sahana, parISaha-upasarga-vijaya se 'sakAma nirjarA' hotI hai| yahI yahA~ upAdeya hai| pUrvakathita (sakAma) nirjarAnuprekSA ke lie nAnA prakAra ke karma vipAkoM kA (azubha karmodaya kAla meM) cintana karanA aura akasmAt pUrvabaddha karmodaya ke kAraNa prApta kaTu vipAka(ati du:kha) ke samaya samAdhAnavRtti sAdhanA, samabhAvapUrvaka sahanA jahA~ taka sambhava ho, vahA~ svaicchika tapa-tyAga pUrvaka saMcita karma bhoganA ucita hai| ___ lokAnuprekSA - tattvajJAna kI sudRr3hatA evaM vizuddhi ke lie SaDdravyAtmaka loka kA satata cintana karanA yA loka ke saMsthAna jar3a, cetana ke svarUpa tathA paraspara sambandhoM-asambandhoM kA vicAra karanA bhI lokaanuprekSA yA lokabhAvanA hai| loka svarUpa kA uktaprakAra se cintana karane se sAdhu tAttvika jJAnAtmaka vizuddhi prApta karatA hai| bodhidurlabhAnuprekSA - caturgati rUpa saMsAra anAdi hai| ata: saMsArI prANI narakAdika cAro gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai| isa paribhranti kAla meM ratnatrayI ke atirikta sabakI prApti aneka bAra huI hai| prApta mokSa mArga meM apramattabhAva kI sAdhanA ke lie du:kha pravAha meM mohanIya karmoM ke tIvra AghAtoM ko sahate hue jIva ko zuddha bodhi aura zuddha caritra milanA durlabha hai| yahI mAkSa prApta karane kA tathA samasta du:khoM se mukta hone kA pradhAna sAdhana hai| isake binA sArI tapazcaryA, vrataniyamakriyA Adi kA AcaraNa karmakSaya yA mokSaprApti kA karaNa nahIM hai apitu bhavabhramaNa kA hI kAraNa hai| ata: mokSamArga (ratnatrayI) ko prApta karake sAdhu ko sadaiva bodhi durlabhatA kA cintana karanA caahie| kathaM tAvat pariSahA: pariSor3havyA ityeva spaSTI kartu sutrayatiOM sUtram - mArgAcyavana nirjarArtha pariSor3havyA priisshaaH||6-8|| ___ subodhikA TIkA maargcyvneti| sagyamdarzanajJAna cAritraratnatrayasvarUpamokSamArgAnna cyutirbhavet, upArjita karmaNAM ca nirjarA bhaved-ityetadartha pariSahA: ssoddhvyaa:| ayaM bhAva:-yaH khalu parISahAd bhItiM bhajate sa
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 25 tu mokSamArga sabhyak prakAreNa sAdhayituM na kssmte| na tu tapazca sudRr3hatayA karmanirjarArtha tatparo bhavituM shknoti| parISahA iti-| anvartho'yaM zabdo jainAgama zAddheSu vyvhvt:| pariSahyante-iti priisshaaH| ete pariSahA jetavyA: mumukssubhiH| atra sutre pariSahavijayasya dve prayojane kathite sta: mokSa mArgApracyava: karmanirjarA c| saMvarasya sAdhanamapi pariSahavijayena bhavatyeveti na vismartavyam / yena kenApi nimittena kAraNena vA mokSamArgasAdhanasvarUpe tapazcaraNe dharmArAdhane ca vighnabAdhopasthiti rjAyate sA mumukSuNA sahiSNutayA SoDhavyA / * sUtrArtha - samyag darzana-samyagjJAna-samyagcaritrasvarUpa mokSamArga se pathabhraSTa/cyuta na hone ke lie tathA karma nirjarA ke lie pariSahoM ko samatApUrvaka sahana karanA caahie||6-7|| * vivecanAmRta * mokSamArga ke sAdhaka ko sudRr3ha nirbhaya honA caahie| ratnatrayI svarUpa mokSamArga kA sAdhaka pariSahoM se kadApi bhayagrasta nahIM hotA hai| vaha sadaiva pUrNaniSThA evaM sambala ke sAtha samAgata pariSahoM ko nirUdvigna bhAva se samatApUrvaka sahana karatA hai| prastata sutra meM pariSaha jItane ke do prayojana nirdiSTa haiM- 1. mokSamArgApracyava 2. krmnirjraa| pariSahavijaya ke sAtha-sAtha saMvara sAdhana bhI anivAryata: hotA hI hai- ise kadApi bhUlanA nahIM caahie| jisa kisI bhI nimitta/ kAraNa se sAdhaka ke mokSamArga yA tapazcaraNa Adi sAdhanA meM vighnabAdhA utpanna hotI haiM unheM sahana karanA hI pariSaha hai| pariSaha-vijaya-sAdhAraNa kArya nahIM hai| sAdhanA ke patha meM aneka bAdhAyeM AtI hai| jaina dharma evaM darzana meM sAdhaka para Ane vAlI pIr3A/vedanA ke lie do pAribhASika zabda pracalita hai- upasarga aura prissh| upasarga evaM pariSaha sAdhanA kI kasauTI hai| ve tIna prakAra ke hote hai- devakRta, manuSyakRta tathA tiyaJcakRta / ina sabhI upasargoM meM sAdhaka ko samabhAva pUrvaka avicalita rahate hue sahana karanA caahie| sAdhaka ko dUsare prakAra kI pIr3A paSihoM se hotI hai| svIkRta dharmamArga se acyuta rahane tathA karmabandhana-nirjarA ke lie jo vedanA/kaSTa sAdhaka samabhAva pUrvaka sahana karatA hai, use pariSaha kahate hai samavAyAMga sUtra meM bAisa pariSaha isa prakA batAe gae haiM- bAvIsa parIsahA paNNattA taM jahA 1. digiMchAparIsahe 2. pivAsAparIsahe 3. sItaparIsahe 4. usiNaparIsahe 5. daMsamasagaparIsahe 6. acelaparIsahe 7. araiparIsahe 8. itthIparIsahe 9. cariyAparisahe 10. nisIhiyAparIsahe 11. sijAparIsahe 12. vahaparIsahe 13. jAyaNAparIsahe
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 14. alAbhaparIsahe 15. taNaphAsaparIsahe 16. jallaparISahe 17. sakkArapurakkAraparIsahe 18. paNNAparIsahe 19. aNNAparIsahe 20. daMsaNa ( aMdasaNa) parIsahe 21. akkosaparIsahe 22. . rogaparIsahe caahie| samavAyAMga sUtra sthAna - 22 uttarAdhyayana sUtra ke dUsare adhyayana parIsahapravibhakti kA bhI etadartha vizada adhyayana karanA * dvAviMzatiH parISahAH yadyapyanekA: parISahAstathApi pramukhatayA dvAviMzatiH pariSahAn varNayituM yatate 9 / 1 5 sUtram - kSutpipAsA zItoSNa daMza mazaka nAgnyAratiddhIcaryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanA lAbha rogatRNa-sparzamalasatkAra- puraskAra prajJAdarzazanAni // 8-8 // subodhikA TIkA kSutpipAseti / dharmasAdhanAyAM vighnakArakA dvAviMzati pariSahAH pramukhAH santi / te cetthamkSudhA-pipAsA-zItoSNadaMzamazaka - nayArita ddhIca nizadyA zayyAkroza vadha-yAcanA'lAbha rogatRNasparza- mala-satkAra puraskAra - prajJAnA'darzana svarUpAH santi / ete sarve'pi ratnatrayarUpadharme bAdhakAH snti| etAvatA rAgadveSa- parityAgapUrvakakamete pariSahAH pariSoDhavyAH santi / karmaprakRtibhya evaiteSAmudayaH / paJcAnAM karmaprakRtInAM svarUpaM tAvadittham - jJAnAvaraNadarzanAvaraNa- cAritrAvaraNa- vedanIya - mohanIyAntarAyANi / * sUtrArtha- pariSaha bAIsa prakAra ke hai - kSudhA (bhUkha) pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, nagya, aratiddhI caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra, puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana / * vivecanAmRtam * dharmasAdhanA meM vighna upasthiApita karane vAle ananta pariSaha hai kintu kSudhA ( bhUkha ) pipAsA (pyAsa) zIta, uSNa, daMzamazaka, naya, arati, ddhI, caryA niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra puraskAra, prajJA- ajJAna - adarzana nAma bAIsa pariSahoM ke rUpa meM hI samasta pariSahoM kA samAveza hone kI bAta AcAryoM ne spaSTatayA prastuta kI hai| bAIsa pariSahoM para sAdhaka ko rAga-dveSa rahita hokara vijaya prApta karanI caahie|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 27 bAIsa pariSahoM ko sAmAnyatayA isa prakAra samajhA jA sakatA hai (1-2) kSuthA-pipAsA pariSaha - bhUkha-pyAsa kI amita pIr3A /vedanA hone para bhI sAdhumaryAdA ke upayukta AhAra-pAnI na milane para bhI sadoSa AhAra-jala Adi ko grahaNa na karanA tathA samatApUrvaka vedanA ko sahana karanA- kSudhA-pipAsA pariSaha kahalAtA hai| (3-4) zIta-uSNa pariSaha - sardI yA garmI ke adhika par3ane para vyAkula hokara akalpanIya sadoSa maryAdAtIta vaddhAdi yA agni Adi kA sevana na karate hue pUrNa samatAbhAva se sardIgarmI ko sahana karanA zIta-USNa pariSaha kahalAtA hai| (5) daMza-mazaka pariSaha - yadi kisI sthAna vizeSa para yA Rtu meM macchara, DAMsa, khaTamala Adi jantuoM kA prakopa adhika ho to bhI use samabhAva se sAdhumaryAdA ke anusAra sahana karanA daMza-maza-pariSaha kahalAtA hai| (6) acela(naeya) pariSaha - yadi vaddha phaTa gaye hoM, jIrNa-kSIrNa ho yA cora curA le gayA ho to bhI dInatA prakaTa na karate hue samabhAva se vaddhAbhAva ko sahana karanA naNya yA acela pariSaha kahalAtA hai| (7) arati parISaha - svIkAra kie gae mArga meM nAnA prakAra kI kaThinAiyoM tathA asuvidhAoM ke kAraNa, aruci, glAni yA cintA na karanA apitu naraka-tiyaJca gati ke du:khoM ko sahana karane kA smaraNa karake dhIratApUrvaka, pariSaha ko sahana karanA-'arati pariSaha' kahalAtA hai| (8) strIparISaha - puruSa yA ddhI sAdhaka kA apanI sAdhanA meM viparI liGga ke prati kAmavAsanA yA AkarSaNa paidA hone para usakI ora AkarSita na honA, mana ko sudRr3ha rakhanA yA koI ddhI-puruSa sAdhaka ko athavA koI puruSa ddhI sAdhikA ko viSaya bhoga ke lie AkRSTa kare to mana ko vahA~ se mor3akara AtmArAma meM, saMyama meM ramaNa karAnA 'ddhIparISaha' kahalAtA hai| (9) caryA-parISaha - eka jagaha sthAI rUpa se nivAsa karane se moha-mamatva ke bandhana me par3ane kI AzaMkA balavatI ho jAtI hai| ata: rugNatA, azakyatA, ativRddhatA kI sthiti ko chor3akara naukalpI vihAra karanA, vihAra yAtrA meM Ane vAle kaSToM ko samabhAva se sahana karanA- 'caryAparISaha' kahalAtA hai| (10) niSadyA-parISaha - akAraNa bhramaNa na karanA apitu apane sthAna para hI vRddha rugNa Adi kI sevA meM dIrghakAla taka rahanA par3e to mana meM khinnatA na lAnA, athavA vihAra karate samaya rAste meM baiThane kA sthAna, Ubar3a-khAbar3a, pratikUla, kaMkarIlA, vRkSamUla girikandarA, ekAnta zmazAna yA sUnA makAna mile to usa samaya kAyotsarga karake yA sAdhanA ke lie Asana lagAkara baiThe hue
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] zrItattvArthAdhigamasUtre sAdhaka para akasmAt siMha, vyAghra, sarpa, vyantaradeva Adi kA upadrava ho jAe to AtaMka yA bhaya ko akampa-bhAva se jItanA, Asana se vicalita nahIM honA-'niSadyA parISaha' kahalAtA hai| (11) zayyAparISaha - zayyA kA artha- AcAraMga sUtra ke anesAra vasati' hai| sAdhu ko kahIM eka rAta rahanA par3e to vahA~ priya yA apriya sthAna yA upAzraya milane, para harSa-zoka na krnaa| sarda-garma-jaisI paristhiti ko samabhAva se sahanA- 'zayyA parISaha' kahalAtA hai| (12) AkroSaparISaha - kisI grAma meM pahU~cane para sAdhukriyA, veSabhUSA Adi dekhakara IrSyAvaza koI ajJa vyakti yadi Aveza meM Akara yadi kucha apriya kahe, mithyA doSAropaNa kare to, samabhAva se sahana karanA Akroza parISaha' kahalAtA hai| (13) vadha parISaha - krodhAveza meM Akara agara koI manuSya, sAdhu ko mAre-pITe lAThI Adi se prahAra kare taba bhI sAdhu, roSa na kare apitu samatAbhAva meM rahatA vicAra kare ki yaha ajJAnavaza aisI ceSTA kara rahA hai| yaha zarIra para prahAra kara rahA hai kintu merI AtmA ko koI kSati nahIM pahuMcA sakatA hai| isa prakAra se samatAbhAva pUrvaka sahana zakti kA paricaya denara hI vadhaparISaha' kahalAtA hai| (14) yAcanA parISaha - AhAra, auSadha Adi kI AvazyakatA hone para aneka gharoM se bhikSA mA~ga kara lAne meM mana meM kisI prakAra kI lajjA glAni, dInatA, abhimAna Adi kA bhAva nahIM lAnA cAhie ki maiM ucca kula kA hokara kaise bhikSA mAMgU? varan yaha vicAra karanA cAhie ki maiM sAdhu hU~ bhikSu hU~ bhikSAvRtti merA kartavya hai, merI sAdhanA kA sahAyaka aGga hai| saMyama yAtrA ke samucita nirvAha ke lie yaha sAdhu kI AcAra saMhitA kA abhinna aGga hai| isa prakAra kA AcaraNa hI yAcanA parISaha kahalAtA hai| (15) alAbhaparISaha - yAcanA bhikSAvRtti ke samaya yadi vidhipUrvaka abhISTa evaM kalpanIya vastu kI prApti na hone para bhI antarAya karma kA kSayopazama mAnakara tyAga vRtti kA paricaya denA caahie| alAbha parISaha ko sahana karane meM dInatA, hInatA yA khinnatA kA bhAva kadApi nahIM honA caahie| alAbha parISaha ko sahaja rUpa se sahana karanA hI utkRSTa sAdhuvRtti kA paricAyaka hai| (16) rogaparISaha - zarIra meM kisI prakAra kaSTa hone para advignatA rahita sahanazIlatA kA paricaya denA- rogaparISaha kahalAtA hai| (17) tRNa-sparza - saMstAraka Adi kI nyUnatA hone para yA saMlekhanA-saMthAre ke samaya sUkhe tRNa ghAsa Adi para zayana karane usakI kaThoratA yA cubhana ko sahana karanA tRNa sparza parISaha kahalAtA hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 29 (18) jalla parISaha - grISmakAla meM zarIra para pasInA, maila Adi hone para usa vedanA ko samatApUrvaka sahanA jallaparISaha kahalAtA hai| (19) satkAra puraskAra parISaha - vaddhAdi ke dAna se athavA vandanA se kisI ne satkAra kiyA to kisI prakAra kA garva na mahasUsa krnaa| sammAna yA jaya jayakAra se prasanna honA tathA apamAna se khinna na honA- 'satkAra-puraskAra-parISaha' kahalAtA hai| (20) prajJAparISaha - apanI prakhara prajJA para bhI garva na karanA yA prajJA (buddhi) kI utkRSTatA na hone kA kheda na karanA 'prajJAparISaha' kahalAtA hai| (21) ajJAna parISaha - jJAnAvaraNIyAdi karmodayavaza yadi kisI sAdhu ko bahuta parizrama karane para bhI jJAna na prApta ho, smaraNa na rahe samajha meM na Ae taba bhI kisI prakAra khinna nahIM honA, samatAbhAva kI sAdhanA ko banAe rakhanA hI ajJAna parISaha kahalAtA hai| (22) adarzana parISaha - muni ko apane samyag darzana meM sudRr3ha rahanA caahie| anya darzanoM ke vidvanoM kI prasiddhi yA upalabdhi se AkarSita nahIM honA caahie|apne samyag darzana meM niSThApUrvaka tallIna rahanA caahie| mithyAdarzana yukta vicAra na karanA hI 'adarzana parISaha' kahalAtA keSAM keSAM guNasthAna vartijIvAnAM kiyAna kiyAn pariSahaH iti vizadIkarotiOM sUtram - suukssmsNpraaychdmsthviitraagyoshcrtudsh||6-10|| // subodhikA TIkA phu suukssmsNproyeti| sUkSma sampArayaguNasthAnavatAM chadmasthavItarAgasaMyaminAJcokteSu dvAviMzati pariSaheSu caturdaza pariSahA: sjaaynte| tayathA-kSudhApariSahaH pipAsApariSahaH, zItapariSahaH, uSNapariSahaH, daMzamazaka pariSahaH, caryApariSahaH, prajJApariSahaH, ajJAnapariSahaH, alAbhapariSahaH, zayyApariSahaH, vadhapariSahaH, rogapariSahaH, tRNasparzapariSahaH, mlprisshshceti| yasmin caritre lobhakaSAyo'timando bhavati sa suukssmsmpraayH| caritramidam upazamazraNyAM kSapakazreNyAM vA praapyte| upazama zreNI,dazamaguNasthAnaparyantaM bhvti| * sUtrArtha - sUkSma saMparAya (sukSmakaSAya) vAle tathA chadmastha vItarAgI saMyamiyoM ke bAIsa parISahoM meM se kula caudaha parISaha hotI hai- 1. kSudhA parISaha 2. pipAsA parISaha 3. zItaparISaha
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 4. USNaparISaha 5. daMzamazakaparISaha 6. caryAparISaha 7. prajJAparISaha 8 ajJAna parISaha 9. alAbhaparISaha 10. zayyAparISaha 11. vadhaparISaha 12. rogaparISaha 13. tRNasparzaparISaha 14. mala parISaha / * vivecanAmRta saMparAya kA artha hai- kaSAya / jaba lobha rUpI kaSAya kI atyanta mandatA hotI hai tathA kaSAyAtmakatA nitAnta halkI ho jAtI hai to use 'sUkSmasaMparAya' kahate haiM / sukSmasaMparAya vAle evaM chadmastha vItarAgI saMyamiyoM ke mAtra caudaha parISaha hote hai / jisa caritra meM lobha kaSAya atimanda hotA hai vaha 'sUkSma saMparAya' kahalAtA hai| yaha dazama guNasathAna kI saMjJA hai| jaba taka kevala jJAna nahIM huA ho parantu kaSAya karma zAnta yA kSINatara / laghutara ho cuke hoM aise gyArahaveM tathA bArahaveM guNasthAna ko 'chadmastha vItarAga' kahateM haiN| pUrvokta tInoM hI guNasthAnoM meM mAtra caudaha parISaha prApta hote haiN| 5 sUtram - ekAdaza jine // 6- 11 // subodhikA TIkA ekaadsheti| vedanIya karmodayAt ete ekAdaza guNAH utpadyante / ete ekAdaza pariSahA: trayodazaguNasthAna vatAM caturdaza guNasthAna vatAmapi jinAnAM saMbhavanti / te cethayam santikSudhApariSaha-pipAsApariSaha - zItapariSaha - uSNapariSaha - daMzamazakapariSaha - caryApariSaha - zayyApariSaha -vadhapariSaha-rogapariSaha-tRNasparzapariSaha-malapariSahA // 8-11 // * sUtrArtha - vedanIya karmoM ke udaya ke kAraNa jina bhagavAn terahaveM tathA caudahaveM guNasthAna vAloM ke ye gyAraha pariSaha hote haiM - 1. kSudhApariSaha 2. pipAsA pariSaha 3. zItapariSaha 4. USNapariSaha 5. daMzamakaparISaha 6. caryApariSaha 7. zayyApariSaha 8. vadhapariSaha 9. rogapariSaha 10. tRNasparzapariSaha 11. malapariSaha / * vivecanAmRta vedanIya karma kA udaya terahaveM guNasthAnI jinezvara bhagavAn meM bhI pAyA jAtA hai| ataeva ye gyAraha pariSaha jina bhagavAn meM bhI hote hai| digambara sampradAya meM prastuta sUtra kI vyAkhyA yA vivecanA karate hue 'santi' tathA 'na santi' kriyA pada jor3akara bhI kI gaI hai| 'santi' kriyA pada jor3ane para jina bhagavAn meM gyAraha pariSaha hote haiM tathA 'na santi' jor3ane para ye gyAraha pariSaha bhI jinezvara bhagavAn ke nahIM hote hai - aisA bhAva prakaTa kiyA gayA hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 31 OM sUtram - vAdarasaMparAye srve||6-12|| # subodhikA TIkA vAdarasaMparAya iti| navamaguNasthAnaparyantaM sarve'pi dvAviMzati pariSahAH sNjaaynte| vAdara nAma sthuulkssaayH| yAvat sthUlakaSAyodaya: prApyate tAvat navamaguNa sthAnaM vAdarasamparAya: kthyte| vAdarasamparAye sarveSAmapi pariSahAnAM saMbhAvanA bhvti| dvAviMzati pariSahAnAM sambhAvanA nAnAjIvApekSayA vartate na tu eka jIvApekSayA athavA kAla bhedAt ekasyApi jIvasya sarve pariSahA bhvitumrhnti| vastuta: ekasmin kAle ekasya jIvasya ekonaviMzatipariSahA eva bhavitumarhanti na tu tato'dhikA: kintu kAla bhedAt sarve'pi dvAviMzati pariSahA bhvitumrhnti| * sUtrArtha - vAdara saMparAya (sthUlakaSAya) paryanta arthAt navama guNasthAna paryanta sabhI (bAIsa) pariSaha sambhava hai| * vivecanAmRta * navama (nauveM) guNa sthAna taka samasta bAIsa pariSaha utpanna hote| vAdara kA tAtparya haisthUla kssaay| jaba taka sthUla kaSAyoM kA udaya rahatA hai taba taka navama guNasthAna vAdasaMparAya kahalAtA hai| bAdarasamparAya meM sabhI pariSahoM kI saMbhAvanA banI rahatI hai| bAIsa pariSahoM kI saMbhAvanA aneka jIvoM kI apekSA se hai eka jIva kI apekSA se nhii| athavA kAla bheda se eka jIva ke 19 pariSaha hI ho sakate hai, usase adhika nhii| OM sUtram - jJAnAvaraNe prjnyaajnyaane||6-13|| subodhikA TIkA // jJAnAvaraNa iti| jJAnAvaraNakarmodayAt prajJApariSahaH ajJAna pariSahazca bhvtH| buddharjJAnasya vA mada:-prajJApariSahaH kthyte| alpajJatAyA: kAraNaM jJAnAvaraNa karma eva vidyte| jJAnAvaraNakSayopazamAt AvirbhUtA buddhiH prajJA tvnyt| * sUtrArtha - jJAnAvaNa karma ke udaya se prajJA pariSaha tathA ajJAna pariSaha nAmaka do pariSaha hote hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 * vivecanAmRta * buddhi yA jJAna kA mada 'prajJA pariSaha' kahalAtA hai| alpAjJatA kA kAraNa jJAnAvaraNa karma hotA hai| jJAnamada, alpajJatA athavA ajJatA kA hI sUcaka hai| jJAnAvaraNa kSayopazama ke kAraNa AvirbhUta buddhi (prajJA) to pRthaka hai- vaha prajJA pariSaha nahIM hai| prajJA evaM prajJApariSaha ko eka samajhanA nitAnta cintanIya hai| prajJA evaM prajJApariSaha meM paryApta antara hai| jJAnAvaraNa ke kSayopazama se udbhUta buddhi 'prajJA' kahalAtI hai| jabaki prajJA arthAt jJAna kA mada(ahaMkAra) honA prajJA pariSaha kahalAtA hai| ataeva jJAnAvaraNa karmodaya ko prajJA pariSaha kA kAraNa batAnA sarvathA tarkasaMgata hai| OM sUtram - darzanamohAntarAyayora + drshnaalaabho||6-14|| Wan subodhikA TIkA drshnmoheti| darzanamohanIyakarmaNaH antarAyakarmaNa: codaye sati adarzana pariSahaH, alAbhapariSahazca bhvtH| adarzanaM nAma atattvArtha shrddhaanm| eSA pariNatidardarzanamAhodayAt sNjaayte| * sUtrArtha - darzana mohanIya karma tathA antarAya karma ke udaya ke kAraNa kramaza: adarzana pariSaha tathA alAbha pariSaha hote hai| * vivecanAmRta * adarzana kA tAtparya hai- atttvshrddhaan| yaha sthiti darzanamoha ke kAraNa hI upasthiti hotI hai| kabhI-kabhI utkRSTa tapasvI santoM ko bhI atattvazraddhAna arthAt adarzana bhAva se gujanA par3atA hai| jaise koI ghora tapasvI santa, yadi isa prakAra se socatA hai ki zAstroM meM tapazcaryA ke phalasvarUpa aneka RddhiyoM evaM siddhiyoM kA vaNana prApta hotA hai kintu mujhe kaI varSoM se ghora tapasyA karane para bhI koI Rddhi-siddhi prApta nahIM huI hai| ata: zAstralikhita,pralobhana mAtra hai| vAstava meM tapazcaraNa se aisA kucha prAptavya nahIM hai| isI prakAra yadi kabhI lAbhAntarAya ke kAraNa AhAra lAbha na hone para yadi santa meM vyAkulatA ho alAbha pariSaha kahate haiN| OM sUtram - critrmohnaannyaaritstriinissdyaakroshyaacnaa-stkaar-purskaaraaH||6-14||
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre subodhikA TIkA caritramohaiti / caritramohanIya - karmodayAd ete sapta pariSahAH bhavanti - nayapariSaha - aratipariSaha - strIpariSaha - niSadyApariSaha - Akroza pariSaha - yAcanApariSaha - satkAra puraskAra pariSaharUpAH / 9 / 1 1 33 * sUtrArtha - caritra moha ke udaya se naeyapariSaha aratipariSaha, straparISaha, niSadyApariSaha, AkrozapariSaha, yAcanApariSaha tathA satkAra - puraskAra pariSaha hote haiN| * vivecanAmRta nirgrantha liGga dhAraNA tathA tadartha AI huI vipattiyoM ko nayapariSaha kahate hai / aniSTa padArthoM ke yoga meM apratIti sparUpa bhAva hona ke kAraNa ko aratipariSaha kahate hai / brahmacaryavrata bhaGga karane kI apekSA se striyoM kI ceSTAoM ko sahane kI sthiti ko strIpariSaha kahate hai / sthira sukhAsana kI kaThinatA kA anubhava niSadyApariSaha kahalAtA hai| susAdhu ke viSaya meM ajJAnI manaSyoM dvArA lagAe gae mithyA Aropa 'AkrozapariSaha' kahalAte haiN| saMkleza=vipatti ke samaya usa vipatti ko dUra karane ke lie apane lie vastu ko mAMganAyAcanA pariSaha kahate hai / yogyatA arhatA ke rahane para bhI yogya pada yA sammAna ko nahIM prApta kara pAnA-'satkAra- puraskAra pariSaha' kahate haiN| ye sAtoM pariSaha cAritra moha ke udaya ke kAraNa hote hai| 5 sUtram - vedanIye zeSA: // 6-13 // subodhikA TIkA vedanIya iti / zeSA:= avaziSTAH, ekAdaza pariSahA : vedanIya karmodayAd bhavanti / ete jine bhavanti-iti puurvmuktm| ekAdaza pariSahAnAM nAmAni cethayam prajJA pariSahaH ajJAna pariSahaH, adarzanapariSahaH, alAbhapariSahaH, nAgya pariSahaH, aratipariSahaH, strIpariSahaH, niSadyA pariSahaH, AkrAza pariSahaH, yAcanApariSahaH, satkAra - puraskAra pariSahaH / etebhyaH zeSA ekAdaza pariSahAH / yathA- kSudhApariSahaH, pipAsApariSahaH, zItapariSahaH, zayyApariSahaH, vadhapariSahaH, rogapariSahaH, tRNasparzapariSahaH, malapariSahazceti / * sUtrArtha - pUrvokta pariSahoM ke atirikta bace ekAdaza pariSaha vedanIya karma ke udaya se hote haiN| * vivecanAmRta prajJA pariSaha, ajJAna pariSaha, adarzana pariSaha, alAbha pariSaha, naya pariSaha, aratipariSaha, strIpariSaha, niSadyApariSaha, Akroza pariSaha, yAcanA pariSaha tathA satkAra - puraskAra pariSaha ke
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 9/1 atirikta zeSa ekAdaza pariSaha vedanIya karmodaya hAne ke kAraNa hote hai / ye pariSaha kAraNa ke astitva meM rahane ke kAraNa jina bhagavAn meM bhI saMbhava hai - aisA pUrva meM bhI pratipAdita kiyA gayA hai| 5 sUtram - ekodayA bhAjyA yugpdekonviNshteH||6-17|| subodhikA TIkA ekAdaya iti| eteSu dvAviMzatipariSaheSu ekasmin jIve, ekAsmin kAle ekAd Arabhya ekonaviMzati paryantaM pariSahA yathA sambhavaM sambhavanti na tu tato'dhi kA: / yugapad dvAviMzati saMkhyAkAH pariSahAH kathaM na bhavantIti cAtra jJeyam / parasparaviruddhatvAt zItoSNa pariSahau na sambhavata: ekasmin jIve ekasmin kAle / evameva caryA - zayyA - - niSadyAsu esmin jIve, ekasmin kAle dvayorabhAvo bhvissyti| yato hi caryA-zayyA - niSadyAsu ekasmina jIve ekasmin kAle ekasyAH eva stvaat| * sUtrArtha - pUrvokta bAIsa pariSahoM meM se eka kAla meM eka jIva meM eka se lekara unnIsa - taka ke yathAsambhava pariSahoM kI upasthiti hotI hai| * vivecanAmRtam * bAIsa pariSahoM meM se yathAsambhava prApta eka se lekara unnIsa pariSahoM taka eka jIva eka kAla meM sambhAvya hai| bAIsa ke bAIsa pariSaha kadApi eka jIva meM, eka kAla meM prAptavya nahIM hai| eka sAtha bAIsa pariSaha kyoM nahIM ho sakateM ? isa sambhAvita prazna ke uttara meM kahA gayA hai| ki zIta-USNa meM paraspara virodhitA hone ke kAraNa tathA caryA - zayyA - niSadyA pariSadoM meM se eka kAla meM eka hI ho sakatI hai| zeSa do kA abhAva hI rhegaa| 5 sUtram - sAmAyikachadopasthApya parihAra vizuddhi sUkSmasaMparAya yathAkhyAtAni caaritrm||6-19|| subodhikA TIkA saamaayiketi| pancavidhaM cAritram / tad yathA sAmAyika saMyamaH chedopasthApya saMyamaH, parihAra vizuddhi saMyama:, yathAsaMkhya saMyamazceti / saMsAra hetu bhUtakarmabandhayogyakriyANAM nirodhaM kRtvA AtmasvarUpalAbhAya samyag jJAna pUrvakaM pravRttiryatra kriyate taccAritram /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 35 * sUtrArtha - cAritra pA~ca prakAra kA hotA hai- 1. sAmAyika cAritra 2. chodopasthApya cAritra 3. parihAra vizuddhi cAritra 4. sUkSmasaMparAya cAritra 5. yathAkhyAta cAritra / * vivecanAmRtam * jAgatika prapanca ke kAraNasvarUpa karmabandhoM ko rokane ke lie, tathA AtmasparUpa kI prApti ke lie jo samyagjJAnapUrvaka pravRtti kI jAtI hai- use cAritra kahate haiN| inake nirdeza-svAmitva Adi kA vizada varNana Age kiyA jaaegaa| cAritra ke pA~ca prakAra batAe gae haiM - 1. sAmAyika cAritra 2. chedopasthApya cAritra 3. parihAravizuddhi cAritra 4. sukSma saMparAya cAritra 5. yathAkhyAta caaritr| sAmprataM cAritranirUNAnantaraM tapo vrnnyti| pUrva tAvat saMvarakAraNeSu tapasa: parigaNitatvAt bAhyatapa: svruupm| Wan sUtram - anazanAvamaudayavRtti parisaMkhyAnarasaparityAga-vivikta-zayyAsana kAyaklezA bAhyaM tapaH // 16 // subodhikA TIkA jaina mAnyatAnu sAreNa SaDvidhaM bAhyaM tpH| taccettham-anazanam,avamaudAryam vRttipari saMkhyAnAm rasaparityAgaH, viviktazayyAsanam, kAyA klezasvarUpamityabhiprAyeNAha ashneti| yAsmin tapasi bAhya kriyAyAH prAdhAnyaM bAhyadravyApekSAsahitatvAda anyairapi vilokyate tacca bAhyaM tpH| etad bAhyatapa: yadyapi sthUlApekSi tathApi Abhyantaratapa: pussnnaati| ato jegIyate'sya maahaatmym| 1. anazanam - viziSTAvadhiparyantamathavA yAvajIvaM srvaahaarprityaagH| atra prathametvarika: dvitIyazca yaavtktthiko'sti| 2. amaudAryam - UnodarIti yaavt| yAvatI kSudhA tato'lpa bhojanama (aahaarH)| 3. vRttiparisaMkhyAnam - vividhepadArthAnAm lAlasA prityaagH| 4. rasaparityAgaH - dugdha-dadhi-ghRta-madya-madhu navanItAdi vikAravardhaka rasAnAM prityaagH| 5. viviktAzayyAsanaM - bAdhArahitamekAsmin sthAna vaas:| .
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 6. kAyAkleza: - dharmArAdhanAyai svecchApUrvakaM zarIra kleshm| kAyAklezo'neka vidha: jainAgameSu prtipaadit:| . * sUtrArtha - anazana, avamaudarya, vRtti parisaMkhyAna rasa parityAga, viktazayyAsana tathA kAyAkleza ye cha: tapa haiN| * vivecanAmRtam * karmavAsanAoM ko kSINa karane kA amAgha sAdhana hai- 'tp'| jaina mata ke anusAra cha: bAhya tapa hai| bAhya tapa use kahate haiM jisameM zArIrika kriyA kI pradhAnatA ho tathA dravyoM kI apekSA hone ke kAraNa anyoM ko parilakSita hotA ho| sthUla evaM anya janoM dvArA jJAta hone para bhI bAhya tapa, Abhyantara tapa kI paripuSTi ke lie nitAnta mahatpUrNa hai| bAhya tapa ke cha: prakAra haiM - 1. anazana - anazana kA artha hai- AhAra kA tyAga karane se mana ke viSaya vikAra dUra ho jAte haiN| viSaya nivRtti hone se mana meM pavitratA AtI hai, zarIra bhI roga-mukta rahatA hai| upavAsa karane se manuSya nIroga, sabala, svastha evaM tejasvI banatA hai| usakA manobala samRddha hotA hai| gItA meM bhI kahA hai- viSayA vinivartante, nirAhArasya dehinH| anazana tapa ke bheda anazana kA artha hai- aahaartyaag| yaha eka dina kA bhI ho sakatA hai, cha: mahIne kA bhI aura jIvana paryanta kA bhii| bhagavatI sUtra meM isake vividha bheda ke sandarbha meM isa prakAra kahA haiaNasaNe duvihe paNNatte taM jahAM-ittirie ya Avakahie ittarie aNegavihe paNNattetaM jahAM-cauttha bhatte,chaTThabhatte, jAva chammAsie bhtte| - bhagavati sUtra 25/7 anazana tapa ke do prakAra hai1. itvarika - kucha nizcata kAla ke lie| 2. yAvatkatthika - jIvana paryanta ke lie|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 37 itvarika tapa ko sAvakAMkSa tapa bhI kahate hai kyoM ki nizcita avadhi ke pazcAt bhojana kI AkAMkSA rahatI hai| yAvatkAtthika tapa ko niravaMkAkSa tapa bhI kahate hai kyoMki isameM jIvana paryanta AhAra kA parityAga hotA hai, sAtha hI isameM jIvana ke prati bhI koI AkAMkSA zeSa nahIM rahatI hai| itvarika tapa ke chaha bhedoM ke sandarbha meM uttarAdhyayana sUtra draSTavya hai jo so ittario tavo so samAseNa chvviho| seDhi tavo payaratavo ghaNoM ya taha hoi vaggo y| tatto ya vagga vaggo paMcama chaTThao pairANa tvo| maNa icchiyacittattho nAyavvo hoi ittrio|| mana vAMchita phala pradAtA itvarika tapa saMkSepata: chaH prakAra kA hai 1. zreNI tapa 2. prataratapa 3. ghanatapa 4. vargatapa 5. varga-varga tapa 6. prakIrNa tp| yAvatkathika anazana tapa ke bhI do bheda kahe gae haiM- pAdopagamana tathA bhakta prtyaakhyn| uvavAI sUtra meM kahA haiAvakahie duvihe paNNattepAovagamaNe ya bhattapaJcakkhANe y| - uvavAI sUtra uttarAdhyayana meM bhI kucha bhinna apekSA se isake do bheda prastuta kie gae hai jA sA arUNasaNA maraNe duvihA sA viyaahiyaa| sa viyArama viyArA kAyaciTuM paI bhve|| ___ - uttarA0 30/12 maraNakAla paryanta anazana tapa ke kAya ceSTA kI apekSA se do bheda hai- savicAra aura avicaar| - -- --- jisa anazana tapa meM zarIra kI ceSTA hilanA,calanA, bAhara bhramaNa karanA Adi, kAya vyApAra cAlU rahate hoM vaha 'savicAra anazana' kahalAtA hai tathA jisameM zarIra kI samasta kriyAe~ baMdha hokara deha bilkula sthira niSpaMda-sI ho jAtI hai vaha anazana kI sthiti- 'avicAra anazana' kahalAtI hai| 2. avamaudarya (UnodarI) - AhAra, upadhi aura kaSAya ko nyUna (kama) karanA avamaudarya UnodarI tapa kahalAtA hai| yaha do prakAra kA hotA hai- 1. dravya UnodarI 2. bhAva uunodrii|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 91 3. vRttiparisaMkhyAna tapa - jaise bhaMvarA udyAna ke phUloM se kiJcit kiJcit rasa grahaNa kara tRpta ho jAtA hai usI prakAra sAdhu ko bhI thor3I-thor3I sAmudAnika(sAmuhika) bhikSA lAkara zarIra nirvAha tathA saMyama yAtrA nirvAha karanA bhikSAcarI tapa/vRttipariMsakhyAna tapa kahalAtA hai| sAdhu kI bhikSA ko gocarI tathA mAdhukarI bhI kahateM hai| dazavaikAlika sUtra meM kahA bhI hai vayaM ca vittiM labbhAmo Na ya koi- uvhmmi| ahAgaDesu rIyaMte, puphphesu bhamaro jhaa|| - dazavai: a0 1 gA0 4 'vRtti saMkhyAna tapa' gRhasthoM ke lie Avazyaka AhArya dravyoM kI parisaMkhyA ke sandarbha meM hai| sAdhuoM ke lie yaha bhikSAcarI tapa sparUpa hai| 4. rasaparityAga - jihvA ko svAdiSTa lagane vAlI tathA inidrayoM ko prabala, uttejita karane vAlI vastuoM kA tyAga karanA 'rasaparityAga tapa' kahalAtA hai| zAstroM meM isake caudaha prakAra varNita hai| 5. pratisaMlInatAtapa (viviktAzayyAsana)- indriya, zarIra, mana aura vacana se vikAroM ko utpanna na hone dekara unheM AtmasvarUpa meM saMlIna karanA yA karmAsrava ke kAraNoM kA nirodha karanA pratisaMlInatA tapa kahalAtA hai| isake cAra bheda haiM 1. indriya-pratisaMlInatA 2. kaSAya-pratisaMlInatA 3. yoga-pratisaMlInatA 4. vivikta-pratisaMlInatA 6. kAyakleza - dharmArAdhanA ke lie svecchApUrvaka apanI kAyA ko kaSTa denA kAyA klezatapa kahalAtA hai| kAyA kleza tapa aneka prakAra kA hai| sthAnAMga sUtra meM kAyAkleza tapa ke sAta prakAroM kA ullekha karate hue kahA hai ThANAie ukuDuyAsaNie paDimaTThAi viiraasnnie| NesaNijje daMDAie lagaMDa saaii|| - sthAnAMga-7/554 sUtra uvavAI sUtra meM savistAra caudaha bhedoM kA varNana prApta hotA hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 39 * AbhyantaratapaH * OM sUtram - prAyAzcittavinayavaiyAvRtyasvAdhyAya-vyutsargadhyAnAnyattaram // 20 // subodhikA TIkA praayshcitteti| Abhyanata + ratapasa: SaDbhedA: prAyazcittaM, vinayo, vaiyAvRtyaM svAdhyAyo vyutsargo dhyaanmiti| dhArita vrateSu pramAdajanitadoSANAM zodhanaM praayshcitm| vinayo nAma jJAnAdi sadguNeSu aadrbhaavH| vaiyAvRtyaM-yogyasAdhanAn ekatrIkRtya sevaashushrussaakrnnm| vinayo mAnasiko dhrmH| vaiyAvRtyaM nAma shaariirikdhrmH| vinayavaiyAvRtyayorayanameva bhedH| jJAna prAptaye vividha + prakAra kA gamAdInA + madhyayanaM svaadhyaay:| ahaMtA-mamatA parityAgo vyutsrgH| citta vikSepatyAgo dhyaanm|| * sUtrArtha - prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya vyutsarga aura dhyAna - ye cha: Abhyantara tapa haiN| * vivecanAmRtam * Abhyantara tapa ke cha: bheda hai- prAyazcitta vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna / grahaNa kie gae vratoM kI pAlanA meM pramAda Adi ke kAraNa Agata doSoM kA parimArjana | zodhana karanA- prAyazcita kahalAtA hai| jJAna, saMyama Adi guNoM ke prati Adara bhAva rakhanA- 'vinaya' kahalAtA hai| yogya sAdhana se yA svayaM dattacitta hokara sevA zuzruSA karanA- 'vaiyAvRtya' kahalAtA hai| vinaya aura vaiyAvRtya meM yahI antara hai ki vinaya mAnasika dharma hai aura vaiyAvRtya zArIti dharma hai| jJAna prApti ke lie vividha prakAra se Agama-zAstroM kA adhyayana karanA hI 'svAdhyAya' kahalAtA hai| ahaMtA tathA mamatA kA tyAga karanA- 'vyutsarga' kahalAtA hai| citta ke vikSepoM kA tyAga karanA- 'dhyAna' kahalAtA hai| . * prAyazcita bhedA: * OM sUtram - AlocanapratikramaNatadubhaya + viveka vyutsarga tapazchedaparihAropasthApanAni // 22 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] zrItattvArthAdhigamasUtre / [ 9 / 1 Wan subodhikA TIkA aalocneti| Alocanam, pratikraNam, tadubhayam vivekaH, vyutsargaH, tapa:, chedaH, parihAraH, upasthApanam ete prAyazcittasya nava bhedA: snti| guroH samakSaM svAparAdhasvIkAra pUrvakaM doSarahita bhAlocanaM prakaTanaM prakAzanaM praayshcittm| pratikramaNaM mithyA duSkRtasaMprayuktaM pratyAkhyAnaM kAyotsargakaraNaM c| etadabhaya + mAlocanaM prtikrmnne| vivecanaM vizodhanaM pratyutprekSaNaM vivekH| akalpanIya vastUnAM tyAgo vivekH| ekAgratA pUrvaka vAkkAyavyAparatyAgo vyutsrgH| anazanAdi bAhyatapa: karaNaM tpH| doSAnusAreNa pakSaM /mAsaM divasasya pakSasya mAsasya varSasya vA pravrajyAyA: nyUnakaraNaM chedaH / yAvat saMsargatyAga: prihaarH| upasthApanaM purnadIkSaNaM punazcaraNaM punarvatAropaNa miti yaavt| ahiMsA-satya-brahmacaryAdi vratAnAM bhaMge sati teSAM mahAvratAnAm AropaNa mevopasthApanamiti shm| * sUtrArtha - Alocana, pratikramaNa, tadubhaya, viveka vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApana ye prAyazcitta ke nau bheda haiN| * Abhyantara tapo bhedA: * OM sUtram - navacaturdazapaMcadvibhedaM yathAkrama prAradhyAnAt // 21 // // subodhikA TIkA nvcturdsheti| dhyAnAt pUrvANi AbhyantaratapAMsi kramaza: navadhAcaturkI, dazadhA, paJcadhA, dvidhA ca bhvnti| * sUtrArtha - dhyAna ke pUrvavartI AbhyAntara tapoM ke kramaza: nava, cAra, dasa, pA~ca tathA do bheda hote haiN| * vivecanAmRtam * Abhyantara tapa ke cha: bhedoM kA varNana pUrva meM prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga tathA dhyAna ke rUpa meM kiyA hai| samprati dhyAna pUrvavartI pA~ca Abhyantara tapoM ke bhedoM ke sandarbha meM prastuta sUtra meM kahA hai ki prAyazcitta ke nau bheda, vinaya ke cAra bheda, vaiyAvRtya ke daza bheda, svAdhyAya ke pA~ca bheda tathA vyutsarga ke do bheda hote hai, jinakI vizada vyAkhyA AgAmI sUtroM ke mAdhyama se kI jaayegii| yahA~ dhyAtavya hai dhyAna kA vicAra vistRta hone ke kAraNa use anta meM rakhakara, usase pUrvavartI prAyazcitta Adi pA~ca Abhyantara tapoM ke bhadoM kI saMkhyA batAI gaI hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre * vivecanAmRtam * prAyazcitta ke nau bheda haiM- Alocana, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga tapa, cheda, parihAra aura upsthaapn| skhalanA/truTi/bhUla ke aneka prakAra sambhava haiN| ata: bhUla zodhana svarUpa prAyazcita ke bhI aneke prakAra sambhAvya hai kintu ve saMkSipta rUpa se nau prakAra ke hai isI bhAvanA ke sAtha prastuta sUtra kI pravRtti hai| 1. gurU ke sammukha/samakSa zuddha bhAva se apanI skhalanA (bhUla) ko prakaTa karanA 'Alocana' kahalAtA hai| 2. saMjAta truTi kA anutApa karake usase nivRtta honA tathA truTi kI purAvRtti na ho etartha satata sAvadhAna rahanA- pratikramaNa kahalAtA hai| 3. Alocana evaM pratikramaNa ko sAtha-sAtha karanA hI tadubhaya yA mizra kahalAtA hai| 4. viveka, vivecana vizodhana tathA pratyupekSaNa zabda paryAyavAcI hai| khAne-pIne Adi kI yadi akalpanIya vastu A jAye tathA Ane ke bAda patA cale to usakA tyAga karanA viveka kahalAtA hai| arthAt mile hue anna-pAna Adi ko pRthak-pRthak karanA viveka prAyazcitta kahalAtA hai| 5. ekAgratApUrvaka zarIra aura vacana ke vyApAroM ko chor3anA vyutsarga kahalAtA hai| 6. anazana Adi bAhya tapa kI ArAdhanA ko 'tapa' kahate haiN| 7. doSa lagane para doSa ke anusAna divasa, pakSa, mAsa yA varSa taka kI avadhi taka pravrajyA (dIkSA) kama karanA 'cheda' kahalAtA hai| 8. doSa ke bhAgI vyakti se usake doSa ke anusAra pakSa, mAsa Adi taka vyvhaar| saMsarga Adi na karanA, use amuka avadhi taka chor3a denA- parihAra kahalAtA hai| 9. ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha nAmaka mahAvratoM kA bhaMga hone para punaH prArambha se una mahAvratoM kA vidhivat AropaNa karanA- 'upasthApana' kahalAtA hai| ___* vinaya bhedAH * jnyaan-drshn-caaritropcaaraaH||23|| Wan subodhikA TIkA hai jnyaandrshneti| prAyazcitta + bhedAn pUrva nirUpya samprati kramaprAptAn vinaya bhedAn gaNayati
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre jJAnadarzana cAritropacArA iti sUtreNa / catvAro bhedA bhavanti vinayatapasaH / tad yathA jJAnavinayaH, vinayaH, cAritra vinayaH, upacAra vinayazceti / [ 9 / 1 darzana vastuta: guNarUpeNa vinayaH eka eva tathApi prastutAzcatvAro bhedA viSaya dRSTyA nirUpitAH / atra vipAyasya viSayaH mukhyarUpeNa caturdhA vibhakto'sti / tatra jJAna vinayaH paJcAdhA / tadyathA mativinayaH, zrutavinayaH, avadhi vinayaH, kevala vinayazceti / darzana vinayastu kevala: 'samyagdarzana' vinayarUpaH / cAritravinayastu paJcavidhaH sAmAyika vinayaH, chedopasthApana - vinayaH parihAra zuddhi vinayaH, sUkSma saMparAya vinayaH tathA yathAkhyAta vinayazceti / upacAra vinayaH stvaneka vidhaH / * sUtrArtha - jJAna, darzana, cAritra aura upacAra - ye vinaya ke cAra bheda hai| * vivecanAmRtam * prAyazcitta ke bhedoM kA vizada nirUpaNa karane ke pazcAt kramAnusAra vinaya ke bhedoM kA nirUpaNa karate hue sUtrakAra kahate haiM ki vinaya ke cAra bheda hote haiN| unake nAma hai- 1. jJAna vinaya darzanavinaya 3. cAritra vinaya 4. upacAra vinaya / 2. guNarUpa meM 'vinaya' vastuta eka hI hai kintu viSaya dRSTi kI apekSA se ye cAra bheda varNita 1. jJAna vinaya - jJAna prApta karanA, zAstrAbhyAsa karanA tathA jJAnAbhyAsa ko na bhUlanA - 'jJAna vinaya' kahalAtA hai| - 2. darzana vinaya tattva kI yathArtha pratIti svarUpa samyag darzana se vicalita na honA, usake prati utpanna hone vAlI zaMkAoM kA samAdhAna karake ni:zaMkabhAva se sAdhanA karanA 'darzanavinaya' kahalAtA hai| 3. sAmAyika Adi cAritroM meM citta kA samAdhAna rakhanA cAritravinaya kahalAtA hai| 4. apane se sadguNoM meM zreSTha, gurUjanoM Adi ke prati ziSTa vyavahAra vinamra AcaraNa karanA jaise- unake sammukha jAnA, vandana karanA, unheM prathamataH Asana pradAna karanA, zreSThajanoM ke samAgama ke samaya apanA Asana chor3akara khar3e honA Adi upacAravinaya kahalAtA hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre * vaiyAvRtya bhedA: * 9 sUtram - AcAryopadhyAyatapasvi zaikSakaglAnagaNa kulasaGgha sAdhu samanojJAnAm // 24 // hai subodhikA TIkA ___ aacaaryopdhyoyeti| vaityAvRtyasya dazabhedA: santi AcArya:, upAdhyAyaH, tapasvI, zaikSaka:, glAna:, gaNaH, kula:, saMgha:, sAdhuH smpnojnyshceti| vaiyAvRtyaM tAvat sevaaruup:| sevAyogyAnAM saGkhyA daza vrtte| ataeva vaiyAvRtyasya dazabhedA: snti| tad yathA- AcArya vaiyAvRtyam, upAdhyAya vaiyAvRtyam tapasvi vaiyAvRtyama, zaikSikavaiyAvRtyam, glAnavaiyAvRtyam, kulavaiyAvRtyam, gaNavaiyAvRtyam, saMgha vaiyAvRtyam, sAdhuvaiyAvRtyam, samanAjJa vaiyaavRtymiti| __ mukhyarUpeNa yasya kAryaM vratapradAnam AcAraNa zikSaNaM ca bhavati sa aacaaryH| mukhyata: yasya kAryaM zrutAbhyAsa zikSaNaM bhavati sa upaadhyaayH| mahata: ugrasya vA tapasa: kartA 'tpsvii'| navadIkSito bhUtvA zikSArthI (vidyArthI) shaikssH| zikSAmarhatIti shaikssH| rogAdibhiH kSINa: glaanH| sthavira saMtati sNsthitirgnn:| AcAryasaMtatisaMsthiti: kulm| caturvidhaH zramaNa-zramaNI-zrAvakazrAvikA rUpa: sNghH| pravajyA dhAriNa: saadhvH| jJAnAdiguNaiH samAnA: samAnazIlA: smnojnyaaH| eteSAM sevA-zuzruSA nAma vaiyaavRtym| * sUtrArtha - vaiyAvRtya daza prakAra kA hotA hai- AcArya vaiyAvRtya, upAdhyAya vaiyAvRtya, tapasvivaiyAvRtya, zaikSika vaiyAvRtya, glAnavaiyAvRtya, gaNavaiyAvRtya, kulavaiyAvRtya, saMghavaiyAvRtya, sAdhuvaiyAvRtya, smnojnyvaiyaavRty| * vivecanAmRtam * vaiyAvRtya, sevA, zuzruSA, paryupAsanA Adi aneka nAmoM se jaina dharma meM vyAkhyAta hai| vastuta: isakA jIvana ke sAtha ghaniSTa sambandha hai| isameM 'parasparopagraho jIvAnAm' tathA parasparaM bhAvayanta: zreya: paramAvApsyatha kI anusyUtatA/ekAtmakatA anubhUta hotI hai| bhagavAn mahAvIra svAmI se eka bAra gaNadhara gautama ne prazna kiyA- prabho vaiyAvRtya kA Apane bahuta mahatva batAyA hai kintu kRpayA yaha bhI batAiye ki isa vaiyAvRtya ke dvArA AtmA ko kisa phala kI prApti hotI haibhagavAn mahAvIra svAmI ne kahA yAvacceNaM titthayara nAma goyaM kamma nibaMdhei 1. uttarAdhyayana- 29/3
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 vaicAvRtaya karane se AtmA tIrthaMkara nAma gotrakarma kA upArjana karatA hai- yaha hai vaiyAvRtya kA utkRSTa phl| jisake AcaraNa se AtmA saMsAra ke sarvotkRSTa pada para suzobhita ho sakatA hai|vaiyaavRty, sevA svarUpa hai| ata: daza prakAra ke sevA yogya pAtroM ke hone ke kAraNa vaiyAvRtya ke daza prakAra kahe gaye haiN| sthAnAgasUtra evaM bhagavatI sUtra meM bhI kahA hai dazavihe veyAvacce paNNate taM .. jahA dasa prakAra kI vaiyAvRtya hotI hai1. Ayariya veyAvacce - AcArya kI sevA 2. uvajjhAya veyAvacce - upAdhyAya kI sevA 3. thera veyAvacce - sthavira kI sevA 4. tavassi veyAvacce - tapasvI kI sevA 5. gilANa veyAvacce - rogI kI sevaa| 6. seha veyAvacce - nava dIkSita muni kI sevaa| 7. kula veyAvacce - eka AcArya ke ziSyoM kA samudAya kula kahalAtA hai, usakI sevA karanA kul-veyaavRty| 8. gaNa yAvacce - eka athavA do se adhika AcArya ke ziSyoM kA samudAya gaNa kahalAtA hai| gaNa kI sevA ko gaNa vaiyAvRtya kahate haiN| 9. saMgha veyAvacce - saMgha kI sevaa| aneka gaNoM ke samUha ko saMgha kahate haiN| maulika rUpa se sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA kA samUha eka saMgha kahalAtA hai| 10. sAhammiya veyAvacce - sAdharmika kI sevaa| samAna dharma vAle sAdharmika kahalAte haiM kintu yahA~ sAdhu ke lie sAdhu sAdharmika tathA gRhastha ke lie gRhastha-sAdharmika artha abhISTa hai| zrI umAsvAti ne bhI isI Azaya ko suspaSTa karane kI bhAvanA se vaiyAvRtya ke dasa prakAraAcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, gaNa, kula saMgha, sAdhu aura samanojJa ke rUpa meM batAe haiN| 1. mukhya rUpa se jisakA kAryavrata aura AcAra grahaNa karAnA hotA hai vaha AcArya hai| AcArya kI sevA AcArya vaiyAvRtya kahalAtA hai| 2. mukhya rUpa se jisakA kArya zrutAbhyAsa karanA ho use, upAdhyAya kahate haiN| upAdhyAya kI sevA upAdhyAya-vaiyAvRtya kahalAtA hai| 2. sthAnAMga - 10 / bhagavatI sUtra - 35/7
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 45 3. mahAn tathA ugra tapasyA karane vAlA tapasvI kahalAtA hai tathA tapasvI kI sevA karanA 'tapasvI vaiyAvRtya' kahalAtA hai| 4. navadIkSita hokara zikSaNa prApta karane vAlA 'zaikSa' kahalAtA hai| zaikSa kI sevA zaikSa vaiyaavRty| 5. roga Adi se kSINa/glAna ko glAna kahate haiN| usakA vaiyAvRtya 'glAna vaiyAvRtya' kahalAtA hai| 6. bhinna-bhinna AcAryoM ke ziSya rUpa sAdhu yadi paraspara sahAdhyAyI hone ke kAraNa samAna vAcanA vAle hoM to unakA samudAya 'gaNa' kahalAtA hai| gaNa kI sevA ko gaNa vaiyAvRtya kahate haiN| 7. eka AcArya dvArA dIkSA prApta-ziSya parivAra 'kula' hai| kula kI sevA ko kula vaiyAvRtya kahate haiN| 8. dharma kA anuyAyI samudAya 'saMgha' kahalAtA hai| jo ki sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA ke prakAra se caturvidha saMgha kahalAtA hai| 9. paMcama mahAvrata - dIkSA dhArI ko 'sAdhu' kahate haiN| sAdhu kI sevA 'sAdhu vaiyAvRtya' hai| 10. jJAna dakSatA Adi guNoM meM samAna samAnazIla yA samanojJa kahalAtA hai| isa vaiyAvRtya ko samanojJa vaiyAvRtya yA sAdharmika vaiyAvRtya kahate haiN| * svAdhyAya bhedAH * 9 sUtram - vAcanA pracchanAnuprekSAmnAya dharmopadezAH // 25 // - subodhikA TIkA vaacneti| jJAnAvAvaye, sandezanivAraNAya vizada-paripakva bodhopagamAya, jJAna pracArAya prasArAya ca prayatnA: khalu + svAdhyAya rUpeNa vyavahRtA: santi shaastressu| abhyAsAnugamazailImanusRtyAtra kramaza: paJca bhedA: sUtre pradarzitA: snti-vaacnaa-prcchnaaanuprekssaa-aamnaay-dhrmopdeshaaH| zabdamAtrasya sArthasya vA prathamaH pAThaH vAcanA kthyte| zaGkAmapanetuM tattvanirNetuM jijJAsA pracchanA kthyte| zabdapAThasya, adhIta viSayArthasya vA cintanama anuprekSA kthyte| paThita viSayasya
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 pauna:punyena zuddhoccAraNam punarAvartanam-AmnAyo naam| jJAta vastuno viSayasya vA rahasyodghATanaM tattvArthapravacana nAma dhrmopdeshH| * sUtrArtha - vAcanA pracchanA anuprekSA AmnAya tathA dharmopadezA-ye pAMca svAdhyAya ke bheda haiN| * vivecanAmRtam * AcArya zrI abhayadeva sUri ne sthAnaMga TIkA meM svAdhyAya kI paribhASA prastuta karate hue kahA hai- suSThu A maryAdayA adhIyate iti svAdhyAya: iti svAdhyAya: 1 sat zAstroM ko maryAdA pUrvaka par3hanA, vidhi sahita anuzIlana karanA svAdhyAya kahalAtA hai| svAdhyAya, mana ko nirmala, zuddha banAne kI prakriyA hai| svAdhyAya jIvana-vikAsa kI sIr3hI hai| bhagavAn mahAvIra svAmI ne uttarAdhyayana meM kahA hai sajjhAevA niutteNa savvadukkhavimokkhaNo svAdhyAya karate rahane se samasta duHkhoM se mukti milatI hai| janma-janmAntara ke aneka karma, svAdhyAya se kSINa ho jAte haiN| bhagavatI sUtra meM svAdhyAya ke pAMca prakAra batAte hue kahA gayA hai saJjhAe paMcavihe paNNatte taM jahA vAyaNA, paDipucchaNA pariyaTTANA, aNuppehA dhmmkhaa|' svAdhyAya ke pAMca prakAra haiM- vAcanA, pRcchanA parivartanA, anuprekSA, tathA dhrmkthaaN| umAsvAti mahArAja ne bhI isI tacca ko prastuta sUtra ke mAdhyama se prastuta kiyA hai| 1. vAcanA - zabda (mUla pATha) yA arthasahita pATha kA vAcana-vAcanA' kahalAtA hai| 2. zaMkA/saMdeha dUra kene ke lie yA kisI vizeSa nirNaya ke lie jJAnI se pUchanA 'pRcchanA' kahalAtA hai| 3. zabda, pATha, viSaya yA usake artha kA nirantara cintana-manana 'anuprekSA' kahalAtA hai| 4. jJAta vastu yA viSaya kA bAra-bAra zuddhoccAraNa purarAvartana yA 'AmnAya' kahalAtA hai| 1. sthAnAMga TIkA 5/3/465 2. uttarAdhyayana 26/10 3. candraprajJapti- 92 4. bhagavatI sUtra 25/7
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 47 5. jJAta vastu yA viSaya ke tAttvika rahasya ko samajhanA dharmakathA yA dharmopadeza kahalAtA hai| * vyutsargabhedAH * OM sUtram - baahyaabhyntropdhyoH||26|| // subodhikA TIkA baahyeti| mamatA nivRtti rUpo vyutsarga: tyAga: eka eva kintu tyAjyavastuna: bAhyAbhyantara rUpeNa dvidhaatvmsti| ataeva tyAgo'pi dvividha: bAhyopadhirUpaH, aabhyaantropdhiruupH| dhana-dhAnya-bhavana-kSetrAdi bAhya-padArthAnAM mamatA tyAgo baahyopdhi-vyutsrg:| zArIrikakASAyika vikArANAM mamatA tyAga: Abhyantaropadhi vyutsrg:| * sUtrArtha - bAhya aura Abhyantara upadhi kA tyAga ye vyutsarga (tyAga) ke do bheda haiN| * vivecanAmRtama * mamatA kI nivRtti ke rUpa meM vyutsarga arthAt tyAga eka prakAra kA hI hotA hai kintu tyAjya vastu yA viSaya ke bAhya va Abhyantara bheda hone ke kAraNa vyutsarga ke bhI do prakAra batAye gae haiM1. bAhya vyatsarga 2. Abhyantara vyutsrg| 1. bAhya vyutsarga - dhana, dhAnya, bhavana kSetra Adi bAhya padArthoM kI mamatA kA tyAga karanA bAhya vyutsarga kahalAtA hai| 2. Abhyantara vyutsarga - deha kI ahaMtA-mamatA kA tyAga karanA evaM kaSAya sambandhI vikAroM kI ekAgratA kA tyAga karanA Abhyantara vyutsarga kahalAtA hai| pAMcaveM Abhyantara tapa kA nAma vyutsarga hai| yaha bAhya-Abhyantara ke bheda se do prakAra kA hotA hai| dhyAtavya hai ki kAyotsarga Adi karane ko vyutsarga prAyazcita kahate haiM tathA parigraha ke tyAga ko vyutsarga kahate haiN| ___zarIra, bhoga, yaza, pratiSThA Adi samasta tattvoM ke prati anAsakti, nirmamatA hI vyutsarga kA maulika artha hai| bhagavAn mahAvIra svAmI ne AcArAMga meM kahA je mamAiya maI jahAi me, jahAi mmaaiyN| sehu diTThapahe muNI jassa patthi mmaaiyN|| 1. uttarAdhyayana - 29/3
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 arthAt jisane mamatva vRtti kA tyAga kara diyA hai| vAstava meM usI ne saMsAra kA tyAga kara diyA hai| vAstava meM usI ne mokSa kA mArga dekhA hai, jisake mana meM kisI bhI bhautika vastu ke prati, zarIra ke prati bhI mamatva nahIM hai| saMsAra kA sabase bar3A bandhana hai- 'mmtv'| mamatva buddhi ke parihAra ke lie pradarzita upAyoM evaM sAdhano meM pramukha hai- vyutsrg| OM sUtram - uttama saMhananasyaikAgra cintAnirodho dhyAnam // 27 // aamuhuutaat||28|| # subodhikA TIkA uttmeti| vajrarSabha saMhananArddhavajra saMhanana-nArAca-saMhananAni tAvat uttama saMhananAni kthynte| etaiH saMhananai ryukto jIvo yadA ekAgracitto bhUtvA cintA nirodhaM karoti tad dhyAnam ucyte| uttama saMhananavata ekasmin viSaye anta:karaNa vRtte: sthApanaM dhyAnamiti bhaavH| taddhyAnaM muhUrtaM yAvat antamUhartaparyanta meva bhavatIti tAtparyeNAha- A muhUrttA diti| AcArya hemacandra sUriNApi yogazAstre varNitam muhUrtAntarmana: sthairya dhyAnaM chadmastha yoginaam| * sUtrArtha - uttama saMhanana vAle kA eka viSaya meM anta: karaNa kI vRtti kA sthApana dhyAna kahalAtA hai // 27 // vaha dhyAna muhUrta paryanta yA antamuhUrta paryanta rahatA hai||28|| . * vivecanAmRtam * ___ cha: prakAra ke saMhananoM/zArIrika saMghaTanoM meM vajrarSabha ardhavajrarSabha aura nArAca- ye tIna uttama mAne jAte haiN| uttama saMhanana vAlA hI dhyAna kA adhikArI hotA hai| dhyAna, adhika se adhika eka muhUrta taka hotA hai| dhyAna ke sandarbha meM adhikArI, svarUpa aura kAla kA pariNAma- ye tIna tathya zAstroM meM ullikhita hai 1. adhikArI - SaT prakAra ke saMhananoM (nirodhoM) meM vajrarSabha nArAca, ardhavajrarSabha nArAca aura nArAca ye tIna uttama mAne jAte haiN| uttama saMhanana vAlA hI dhyAna kA adhikArI hotA hai kyoMki dhyAna karane meM Avazyaka mAnasika bala ke lie jitanA zArIrika bala Avazyaka hai- vaha ukta tIna saMhanana vAle zarIra meM saMbhava haiM, zeSa tIna saMhanana vAle meM nhiiN| mAnasika bala kA eka pramukha AdhAra zarIra hai aura zarIra bala zArIrika saMghaTana para nirbhara karatA hai| ata: uttama saMhanana vAle ke
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 49 atirikta dUsarA koI dhyAna kA adhikArI nahIM hai| zArIrika saMghaTana jitanA kama hogA utanA hI mAnasika bala bhI kama hogA aura mAnasika bala jitanA kama hogA utanI hI citta kI sthiratA bhI kama hogii| isalie kamajora zArIrika saMghaTana yA anuttama saMhanana vAlA kisI bhI prazasta viSaya meM jitanI ekAgratA sAdha sakatA hai vaha itanI kama hotI hai ki dhyAna meM usakI gaNanA hI nahIM ho sktii| 2. svarUpa - sAmAnyata: kSaNa meM eka kSaNa meM, dUsare kSaNa meM, tIsare- aise aneka viSayoM kA avalambana karake jJAna dhArA vibhinna dizAoM se bahatI huI havA meM sthita dIpazikhA kI taraha asthira rahatI hai| aisI jJAnadhArA-cintA ko vizeSa prayatna pUrvaka zeSa viSayoM se haTAkara kisI eka hI iSTa viSaya meM sthira rakhanA arthAt jJAnadhArA ko aneka viSaya gAminI na banane dekara eka viSaya gAminI banA denA hI dhyAna hai| dhyAna kA yaha svarUpa asarvajJa (chadmastha) meM hI sambhava hai| ataeva aisA dhyAna bArahaveM guNasthAna taka hotA hai| sarvajJatva prApta hone ke pazcAt arthAt terahaveM tathA caudahaveM guNasthAnoM meM bhI dhyAna svIkAra to avazya kiyA gayA hai parantu usakA svarUpa bhinna hai| terahaveM guNasthAna ke anta meM jaba mAnasika vAcika tathA kAyika yoga-vyApAra ke nirodha kA krama prArambha hotA hai taba sthUlakAyika vyApAra ke nirodha ke bAda sUkSma kAyika vyApAra ke astitva ke samaya meM sUkSma kriyA pratipAtI nAmaka tIsarA zukla dhyAna mAnA jAtA hai aura caudahaveM guNasthAna kI sampUrNa ayogIpana kI dazA meM zailezIkaraNa ke samaya meM samucchinna kriyA nivRtti nAmaka cauthA zukla dhyAna mAnA jAtA hai| ye donoM dhyAna ukta dazAoM meM citta vyApAra na hone se chadmastha kI taraha ekAgracintA nirodha rUpa to hai hI nahI ata: ukta dazAoM meM dhyAna ko ghaTAne ke lie sUtragata prasiddha artha ke uparAnta 'dhyAna' zabda kA vizeSa spaSTa kiyA gayA hai ki kevala kAyika sthUla vyApAra ke nirodha kA prayatna bhI dhyAna hai aura Atma pradezoM kI niSprakampatA bhI dhyAna hai| isake pazcAt bhI dhyAna ke viSaya meM eka prazna uThatA hai ki terahaveM guNasthAna ke prArambha se yoganirodha kA krama zuru hotA hai taba taka kI avasthA meM arthAt sarvajJa ho jAne ke bAda kI sthiti meM kyA koI dhyAna hotA hai? isa prazna kA uttara do prakAra se milatA hai- 1. viharamANa sarvajJa kI dazA meM dhyAnAntarikA kahakara usameM adhyAnitva hI mAnakara koI dhyAna svIkAra nahIM kiyA gayA hai| 2. sarvajJa dazA meM mana, vacana aura zarIra ke vyApAra sambandhI sudRr3ha prayatna ko hI 'dhyAna' mAnA jAtA hai| 3. kAla parimANa - uparyukta eka dhyAna adhika se adhika antarmuhUrta taka hI TikatA hai bAda meM use TikAnA kaThina hai, ata: usakA kAla parimANa antarmuhurta hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 kucha loga khAsa-ucchavAsa roke rakhane ko hI dhyAna mAnate haiM tathA anya kucha loga mAtrA se kAla kI gaNanA karane ko dhyAna mAnate haiM parantu jaina paramparA meM yaha kathana svIkAra nahIM kiyA gayA hai kyoMki yadi sampUrNatayA zvAsa-ucchavAsa kriyA roka dI jAya to zarIra hI nahIM ttikegaa| ata: manda yA mandatama zvAsa kA saMcAra to dhyAnAvasthA meM bhI rahatA hI hai| antarmuhUrta kA kAla parimANa chadmastha ke dhyAna kA hai| sarvajJa ke dhyAna kA kAlaparimANa to adhika bhI ho sakatA hai kyoMki sarvajJa, mana, vacana aura zarIra ke pravRtti viSayaka sudRr3ha prayatna ko adhika samaya taka saMvardhita kara sakatA hai| jisa Alambana para dhyAna calatA hai, vaha Alambana sampUrNa dravyarUpa na hokara usakA eka deza (paryAya) hotA hai kyoMki dravya kA cintana usake kisI na kisI paryAya dvArA hI sambhava hotA hai // 27-28 // * dhyAnasya bhedAH * Wan sUtram - Arta raudra dharma zuklAni // 26 // Wan subodhikA TIkA aarteti| pUrvakathitasya dhyAnasya catvAro bhedA: snti| tadyathA-ArtadhyAnam raudradhyAnam, dharmadhyAnam, zukladhyAnam ceti| arti ma duHkham, arte: bhAva: sambandho veti aartm| ArtaJca tad dhyaanmaartdhyaanm| krodhAdiyukta bhAva: raudra zabdena kthyte| raudrAJca tad dhyAnamiti raudrdhyaanm| yasmin dhyAne dharmasya vAsanAyA: vA vicchedo na bhavati tad dharmadhyAnaM kthyte| krodhAdikaSAya nivRtti pUrvakaM yatra zucitA-pavitratA pratiSThitA tad dhyAnaM zukladhyAnaM kthyte| * sUtrArtha - dhyAna ke cAra bheda hote hai- ArtadhyAna, raudradhyAnama, dharmadhyAna aura shukldhyaan| ___* vivecanAmRtam * ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna tathA zukladhyAna ke bheda se dhyAna ke cAra prakAroM kA varNana kiyA gayA hai| arti = pIr3A se sambandhita dhyAna ko Arta dhyAna kahate haiN| Arta kA artha hai- duHkha, pIr3A, cintA zoka Adi se sambandhita bhaavnaa| jaba bhAvanA meM dInatA mana meM udAsInatA, nirAzA evaM roga
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre Adi se vyAkulatA, apriya vastu ke viyoga se kSobha tathA priya vastu ke viyoga se zoka Adi ke saMkalpa mana meM uThate haiM taba mana kI sthiti bar3I dayanIya evam azubha ho jAtI hai| isa prakAra ke vicAra jaba mana meM gahare jama jAte haiM aura mana unameM kho jAtA hai, cintA-zoka ke samudra meM DUba jAtA hai taba vaha ArtadhyAna kI koTi meM pahuMca jAtA hai| ye vicAra kaI kAraNoM se janma lete haiN|aartdhyaan ke cAra kAraNa evaM cAra lakSaNoM ke sandarbha meM Agama zAstrIya varNana prApta hotA hai - 1. amaNunnasaMpaoga - amanojJa saMprayoga-apriya anacAhI vasatu kA saMyoga hone para usase piMDa chur3Ane kI cintA karanA ki kaba yaha vastu dUra htte| jaisa bhayaMkara garmI ho, kar3akar3AtI sardI ho taba usase chuTakArA pAne ke lie tdd'pnaa| kisI duSTa yA apriya AdamI kA sAtha ho jAye to yaha cAhanA ki yaha kaise merA sAtha chor3e- ina viSayoM kI cintA jaba gaharI ho jAtI hai to cintA, mana ko kacoTane lagatI hai aura manaSya bhItara hI bhItara bahuta duHkha, kSubdhatA, vyAkulatA kA anubhava karatA hai| yahI gaharI vyAkulatA amanojJa saMprayoga-janita hai arthAt aniSTa ke saMyoga se yaha cintA utpanna hotI hai tathA amanojJa-viyoga cintA kI tIvra lAlasA rUpa ArtadhyAna kA prathama kAraNa hai| 2. maNuna saMpaoga - manojJa saMprayoga- manacAhI vastu ke milane para, jo prasannatA va Ananda AtA hai, usa vastu kA viyoga hone para vilIna ho jAtA hai aura Ananda se adhika duHkha va pIr3A kA anubhava hotA hai| priya kA viyoga hone para mana meM jo zoka kI gaharI ghaTA umar3atI hai vaha manuSya ko bahuta sadamA pahuMcAtI hai, usase dila ko gaharI coTa lagatI hai aura AdamI pAgala-sA ho jAtA hai| apriya vastu ke saMyoga se jitanI cintA hotI hai, priya ke viyoga meM usase adhika cintA va zoka kI kasaka uThatI hai| ArtadhyAna kA yaha dUsarA kAraNa hai- manojJa vastu ke viyoga kI cintaa| 3. AyaMka sampaoga - AtaMka-samprayoga/ AtaMka nAma hai- roga kA, bImArI kaa| roga ho jAne para manuSya usakI pIr3Ase vyathita ho jAtA hai aura use dUra karane ke vividha upAya socane lagatA hai| rogI, vyakti,pIr3ita hokara kabhI AtmahatyA taka kara letA hai| vaha roga kI pIr3A se chuTakArA pAne ke lie bar3e se bar3A pApa va hiMsA Adi ke viSaya meM socane lagatA hai- yaha roga cintA ArtadhyAna kA tIsarA kAraNa hai| 4. parijusiya kAma-bhoga saMpaoga - prApta kAma-bhoga samprayoga arthAt kAma, bhoga Adi kI jo sAmagrI, jo sAdhana upalabdha hae hai, unako sthira rakhane kI cintA ki ye kahIM chUTa na jAye aura bhAviSya meM unheM banAye rakhane kI cintA tathA agale janma meM bhI ve kAma bhoga kaise prApta hoM tAki maiM vahA~ bhI sukha va Ananda prApta kara sakU~- isa prakAra kA cintana cintA aura bhaviSya kI AkulatA ArtadhyAna kA cauthA kAraNa hai| isa ArtadhyAna meM bhaviSya cintA kI pramukhatA rahatI hai| ata: ise nidAna mAnA jAtA hai| jo jIva AtmA, ArtadhyAna karatA hai usakI AkRti bar3I dIna-zoka-saMtapta to rahatI hI hai| kabhI-kabhI to yaha vyAkulatA sImA bhI lAMgha jAtI hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 ArtadhyAna kI sthiti kA digdarzana karAne ke lie usake cAra lakSaNa isa prakAra hai - 1. krandanatA - ronA, vilApa krnaa| 2. zocanatA - zoka karanA/cintA krnaa| 3. tiptaNatA - AMsU bhaanaa|| 4. parivedanA - hyadayAvarjaka zoka, udaasii| ... ye cAroM lakSaNa mana kI vyathita dazA ke sUcaka haiN| raudradhyAna - raudradhyAna meM krUratA evaM hiMsaka bhAvoM kI pradhAnatA rahatI hai| raudradhyAna, AtmaghAta ke sAtha-sAtha parAghAta bhI karatA hai| du:khI vyakti jaba apanA du:kha dUra hotA nahI dekhatA hai to dUsaroM kI sahAnubhUti aura sahayoga kI jagaha apamAna va pratAr3anA pAtA hai to vaha AkrAmaka ho jAtA hai| yaha AkrAmaka bhAvanA jaba taka usake cintana meM rahatI hai taba taka raudradhyAna hotA hai kintu AcaraNa meM pariNata hote hI yaha-raudra AcaraNa kA rUpa le letI hai| zAstroM meM raudradhyAna kI utpatti ke cAra kAraNa batAe gae haiM - 1. hiMsANuvaMdhI - kisI ko mArane, pITane yA hatyA Adi karane ke sambandha meM cintana karanA, gupta yojanAyeM banAne ke lie vicAra karanA-hiMsAnubandhI raudradhyAna kahalAtA hai| 2. mosANubaMdhI - dUsaroM ko Thagane, dhokhA dene, chala, prapaMca karane sambandhI soca rakhanA, satya tathyoM kA artha badalakara logoM ko gumarAha karane sambandhI cintana mRSAnubaMdhI raudradhyAna kahalAtA hai| 3. teyANubaMdhI - corI, lUTa, khasoTa Adi upAyoM va unake sAdhanoM para vicAra karanA, corI ke naye-naye rAste socate rahanA, yA use chipAnA steyAnubandhI raudradhyAna kahalAtA hai| 4. sArakkhANubaMdhI - jo dhana, vaibhava, pada pratiSThA Adi sAdhana evaM bhoga-vilAsa kI sAmagrI prApta hai- usake saMrakSaNa kI cintA karanA tathA usake sukha-bhoga meM bAdhaka kI hatyA Adi karake apane sukha kA mArga niSkaMTaka karane sambandhI cintana saMrakSaNAnubaMdhIraudradhyAna kahalAtA hai| * dharmadhyAna * dharma kA Azaya hai- AtmA ko pavitra karane vAlA tttv| jisa AcaraNa se AtmA kI vizuddhi hotI hai- use dharma kahate haiN| dhArmika vicAroM meM Atmazuddhi ke sAdhanoM meM mana ko ekAgra karanA 'dharmadhyAna' kahalAtA hai| 1. dazavaikAlika a.1, vRtti|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre dhyAnAgni dagdhakarmA tu, siddhAtmA syaannirnyjnH| arthAta, dhyAna rUpI agni ke dvArA AtmA, karma rUpI kASTha ko jalAkara bhasma kara detA hai tathA apanA zuddha-buddha-siddha niraMjana svarUpa prApta kara letA hai| zAnti evaM samAdhi kI kAmanA rakhane vAle vyakti ko atiraudradhyAna kA parityAga karake sadaiva dharma evaM zukladhyAna karanA caahie| vastuta: ye do hI dhyAna tapa-svarUpa hai| bhagavAn mahAvIra svAmI ne kahA hai aTTa rUhANi vajittA, jhAejA susmaahie| dhamma sukkAI jhANAI jhANa taM tu buhA ve|| jainAgamoM meM dharma dhyAna ke cAra prakAra bhI batAe gae haiM dhamme jhANe caubvihe-paNNatte taM jahA ANA vijae, avAe vijae, vivAgavijae, saMThANa vije|| 1. AjJAvicaya - vicaya kA artha hai- nirNaya yA vicAra krnaa| AjJA ke sambandha meM cintana-AjJAvicaya kahalAtA hai| AjJA kisakI? ke samAdhAna meM kahA gayA hai ki usakI AjJA mAnya hotI hai, jo AptapuruSa ho, vItarAga ho| AjJA hI vastuta: dharma hai| kahA bhI hai ANAe mAmagaM dhamma' jo dharma hai, vahI vItarAga kI AjJA hai, aura jo unakI AjJA hai, vahI dharma hai| AjJA meM tapa evaM saMyama donoM samAhita haiM ANA tavo ANAi saMjamo 2. apAya vicaya - apAya kA yahA~ artha hai- doss/dugurnn| AtmA ke sAtha anAdi kAla se mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya evaM azubha yoga-rUpI doSa jur3e haiN| ina doSoM ke kAraNa hI AtmA 1. yogazAstra (zrI hemacandrAcArya) 2. dazavaikAlika a.1 3. bhagavatI sUtra 25/7, sthAnAMnA-4/1 4. AcArAMga - 6/2 5. sambodhasattari 32
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 janma-maraNa ke cakra meM bhaTaka kara pIr3A santApa prApta karatA hai / ise kaise kama kiyA jAe, kina sAdhanoM se doSoM ko dUra kiyA jAe - etat prakAraka cintana apAya vicaya kahalAtA hai| yaha dharma dhyAna kA dvitIya svarUpa hai| 3. vipAka vicaya- zubhAzubha karmoM ke vipAka pariNAmoM ko jJAnI AtmA samajhatA hai sayameva makaDehiMgAhai no tassa mucceJjaDapuTThaya' AtmA, svakRta karmoM se hI bandhana meM par3atA hai aura jaba taka una karmoM ko bhogA na jAye, taba taka unase mukti nahIM milatI / pApa-puNya karmoM ke duHkhaba - sukhAtmaka pariNAmoM kA cintana karanA 'vipAka vicaya' kahalAtA hai / sukhavipAka evaM duHkha vipAka meM prarUpita dRSTAnta avazya dekha caahie| loka ke AkAra evaM svarUpa ke viSaya meM cintana karanA, svarga -: - naraka ke viSaya meM cintana karanA, AtmA-bhramaNa ke sandarbha meM cintana karanA nAnAvidha yoniyoM meM du:kha - vedanA kA cintana karanA-saMsthAna vicaya kahalAtA hai| isameM nAnAvidha AkAra svarUpa kA cintana AtmAbhimukhI hotA hai| 5 sUtram - pare mokSahetU // 30 // subodhikA TIkA dhyAne mokSasya para iti / dharma - zukla kAraNatvAt sudhyAne, upAdeye arthAt teSAM pUrvoktAnAM caturNAM dhyAnAnAM staH / pare dharma - zukladhyAne Artaraudre mokSahetU tu saMsAra hetU * sUtrArtha - dharmadhyAna aura zukla dhyAna mokSa ke hetu (kAraNa) haiM // 30 // staH / prathite / * vivecanAmRtam ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna tathA zukladhyAna- ye cAra prakAra ke dhyAna haiN| ina cAra dhyAnoM meM se dharmadhyAna evaM zukladhyAna mokSa hetu haiM / dharma tathA zukla mokSa ke kAraNa hone ke kAraNa 1. sUtrakRtAMga - 1 / 2 / / 114
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 55 upAdeya hote haiN| ati aura raudra to saMsAra-bandhana ke hetu hone ke kAraNa durdhyAna haiM, tyAjya haiN| OM sUtram - ArttamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtismnvaahaarH||31|| Wan subodhikA TIkA Artamiti / amanojJAnAm amanoharaNAM viSayANAM-samprayoga:=saMyoga: aniSTaH tasminaniSTaviSayasaMyoge sati tadviprayogAya=viyogAya ya: pauna: punyena vicAraH kriyate, tadaniSTa saMyoganAmakam aartdhyaanmucyte| - amanojJapadArthasaMyoge sati tadviyogasya cintA dvidhA bhvti| ekA cintA saMyogAt pUrvam aparA tu saMyogAt pshcaat| aniSTa saMyoge sati tu tadviyogAya cintanaM bhvti| saMyogAt pUrva tu aniSTa padArtha saMyogo mA bhUt-etat-prakArakaM ciMtanamiti dik| * sUtrArtha - apriya padArtha ke prApta hone para usake viyoga ke lie hamezA cintA karanAaniSTa saMyoga nAmaka pahalA ArtadhyAna hai||31|| * vivecanAmRtam * aramaNIya amanohara padArthoM kA saMyoga hone para unake nivAraNa ke sandarbha meM sahaja rUpa se cintA hotI hai| yaha aniSTasaMyoga nivAraNArtha hone vAlI cintA hI aniSTa vastu saMyoga 'ArtadhyAna' kahalAtI hai| ____ arthAt aniSTa padArtha saMyoga ke kAraNa tajanya kaSTa ko dUra karane ke lie jo satata cintA kI jAtI hai vaha aniSTa saMyoga ArtadhyAna kahalAtA hai| OM mUlasUtram - vednaayaashc||32|| Wan subodhikA TIkA vednaayaashceti| amanojJAyA:-vedanAyA: - samprayoge saMyoge sati tadviyogAya tadapanayanAya mahurmuhuzcintanaM, viprayAktuM vA cittavaikalyam ArtadhyAnam arthAt duHkhe samApatite sati tannivAraNArtha satataM cintanam aartdhyaanmiti| * sUtrArtha - du:kha (vedanA) ke Ane para usakI nivRtti ke lie bArambAra cintita rahanAdUsarA ArtadhyAna kahalAtA hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 * vivecanAmRtam * arti kA artha hai- pIr3A, vedanA, du:kh| artijanya dhyAna ko ArtadhyAna kahate haiN| arti/du:kha kI utpatti ke pramukha cAra kAraNa haiM- 1. amanojJa/aniSTa vastu saMyoga 2. iSTa vastu kA viyoga 3. pratikUla vedanA 4. bhoglaalsaa| inake kAraNa hI cAra prakAra ke ArtadhyAna zAstroM meM varNita haiN| jo jIvAtmA ArtadhyAna karatA hai- usakI AkRti dIna-hIna mlAna sI zoka saMtapta sI dRSTi gocara hotI hai kintu kabhI-kabhI to yaha sthiti, cintA evaM vyAkulatA kI sthiti ko lAMgha jAtI hai| ronA, sira pITanA, chAtI pITanA Adi taka pahu~ca jAtI hai| ArtadhyAnI kI sthiti ko spaSTa karane ke lie bhagavatI sUtra meM kahA hai aTTassa NaM jhANassa cattAri lkkhnnaa| kaMdaNayA, sAyaNayA, tippaNayA, pridevnyaa|' arthAt ina lakSaNoM se ArtadhyAnI kI pahacAna sambhava hai1. krandanatA - vilApa karanA, ciiNkhnaa-cillnaa| 2. zocanatA - zoka-cintA krnaa| 3. tippaNatA - A~sU bhaanaa| 4. parivedanA - hyadayaghAtaka zoka karanA, phUTa-phUTa kara ronA, chAtI pITanA aadi| isI tattva ko AtmasAt karake zrI umAsvAti ne vedanAyAzca sUtra ke mAdhyama se spaSTa kiyA hai ki vedanA kA saMyoga ho jAne para usake nivAraNa ke lie puna: puna: vicAra yA cintana karanAdvitIya ArtadhyAna kahalAtA hai| Wan mUla sUtram - viparItaM mnojnyaanaam||33|| + subodhikA TIkA // vipriitmiti| priyavastuno viyoge sati tadavAtye satataM yatra cintA pravartate tat tRtIyam aartdhyaanmiti| yadA-abhISTaramaNIyaviSayANAM saMyogAnte viyogo bhavati tadA tat prAptate muharmuhuH cintanam aartdhyaanmucyte| idaJca iSTa viyoganAmakam aartdhyaanm| 1. bhagavatI sUtra 25/7
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 57 * sUtrArtha - priya / ramaNIya viSayoM kA viyoga hone para unakI prApti ke lie puna: puna: cintana karanA tIsarA ArtadhyAna kahalAtA hai| 9 / 1 * vivecanAmRtam * cittAkarSaka, ramaNIya abhISTa viSayoM kA saMyoga hone ke pazcAt viyoga bhI hotA hai| vastutaH saMyoga kA antima caraNa viyoga hI hotA hai / abhISTa vastu kA viyoga hone ke pazcAt use puna: prApta karane ke lie citta kI vikalatA hI tIsarA ArtadhyAna hai| ise iSTa viyoga ArtadhyAna bhI kahate hai / 5 mUla sUtram - nidAnaM ca // 34 // subodhikA TIkA nidAnamiti / kAma bhogAsaktAnAM viSayasukhatRSNAvatAM gRddhAnAM nidAnamArta dhyAnam / ye + jIvAtmAna: kAma + bhaugaira + tRptAH te vratacAritraphalasvarUpeNa sAMsArika viSayAn abhilaSanti yadvA tadarthameva saMyamadhAriNo bhavanti / evaM prakArakAnAM jIvAnAmiyaM bhAvanA bhavati yat vratacAritraprabhAvena paraloke tat tat phalAnAM prAptiH syAt / etat prakAraka: saMkalpa :- nidAnamArtadhyAnamiti / * sUtrArtha - aprApta vastu kI prApti ke lie satata kAmanA cintA karanA cauthA ArtadhyAna kahalAtA hai| * vivecanAmRtam * aprApta vastu, viSaya-vAsanA Adi ke prati jinakI lAlasA abhI taka samApta nahIM huI hai ye jIvAtmA vrata cAritra ke phalasvarUpa bhI bhoga- kAmanA karate rahate haiM- unakA yaha satata kAmaiSaNA sahita cintana nidAna nAmaka caturtha ArtadhyAna kahalAtA hai| 5 mUla sUtram - tadaviratadeza + virata + pramatta + saMyatAnAm // 35 // taditi / tad- ArtadhyAnam - avirata - dezavirata - pramatta saMyata- guNasthAneSu eva sambhAvyate / etat ArtadhyAnaM caturtha-paMcama - SaSTha- guNasthAnavarttijInAmevAtra ullekhaH / pUrvasUtreSu ArtadhyAnabhedAnAmadhikAriNAM ca varNanamasti / duHkhotpatteH pramukhakAraNacatuSTaya santi- 1. aniSTa vastusaMyogaH 2 . iSTavastu viyoga: 3. pratikUlavedanA 4. bhogalipsA ceti /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre 58 ] 9 / 1 eteSA mAdhAreSvevArtadhyAnasyaprakAracatuSTayaM kathitam - 1. aniSTasaMyogArtadhyAnam 2. iSTaviyogArtadhyAnam 3. zArIrika-mAnasika rogacintArtadhyAnam 4. tIvrasaMkalpanidAnArtadhyAnam c| [ * sUtrArtha - vaha (ArtadhyAna) avirata, dezavirata aura pramattasaMyata- ina guNasthAnoM meM hI sambhAvya hai| * vivecanAmRtam * cAroM ArtadhyAnoM ke adhikAriyoM ko batAne ke lie isa sUtra kI racanA kI gaI hai| isa sUtra meM cauthe, pAMcave tathA chaThe guNasthAna vartI jIvoM kA ullekha hai| ArtadhyAna - avirata, dezavirata aura apramattasaMyata- ina guNasthAnoM meM hI sambhava hai| * rodradhyAnam 5 mUla sUtram - hiMsA'nRtasya viSayasaMrakSaNebhyo raudrabhaviratadezaviratayoH // 37 // subodhikA TIkA hiMseti / hiMsA -asatya - caurya-viSayasaMrakSaNArthaM satataM yA cintA pravartate tadeva raudradhyAnamucyate, yaccAviratadezaviratayoreva smbhvti| paMcama guNasthAnAduparitanAnAM jIvAnAM kRte raudradhyAnaM na bhavati / yasya citte krUratA kaThoratA bhavati sa rudraH kathyate / rudrasya dhyAnaM raudradhyAnamucyate / hiMsayA, mithyAbhASaNena, cauryeNa, viSaya saMrakSaNalipsayA cintA bhavati saiva hiMsAnubandhi- amRtAnubandhi raudradhyAnam asti| * sUtrArtha - hiMsA, asatya, corI aura viSaya saMrakSaNa ke lie satata cintA karanA dezavirata meM saMbhava hai| * vivecanAmRtam * hiMsAkarma ke lie, mithyA bhASaNa ke lie cauryakarma ke lie evaM viSaya saMrakSaNa pAMco indriyoM ke viSaya saMrakSaNa yA puSTi ke lie jo bArambAra citta lagAyA jAtA hai, use raudradhyAna kahate hai| yaha dhyAna avirata aura dezavirata ko hI huA karatA hai| pAMcaveM guNasthAna ke umara ke jIvoM ko raudradhyAna nahIM huA karatA / yahA~ raudradhyAna ke bheda tathA usake adhikAriyoM kA varNana hai / raudradhyAna ke cAra bheda usake kAraNoM ke AdhAra para ArtadhyAna kI taraha hI batAe gae haiN| jisakA citta krUratA, kaThoratA se yukta hotA hai, use rudra kahate haiN| rudra ( krUratA yukta jIvAtmA) ke dhyAna ko raudradhyAna kahate haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre hiMsA karane, jhUTha bolane, corI karane tathA prApta viSayoM ke saMrakSaNavRtti se krUratA utpanna hotI hai| isake kAraNa jo cintA hotI hai use hiMsAnubandhI steyAnubandhI tathA viSayAnubandhI raudradhyAna kahate haiN| isa dhyAna ke adhikArI (svAmI) pAMcaveM guNasthAna vAle hote haiN| * atha dharmadhyAnam * OM mUla sUtram - AjJA'pAya-vipAka saMsthAna-vicayAya dharmamapramatta saMyatasya // 37 // upazAnta kSINakaSAyayozca // 38 // subodhikA TIkA aajnyeti| AjJApAyavipAka saMsthAnAnAM vicAraNAyai ekAgramanovRttitA-dharmadhyAnam, tat tu apramatta saMyate sNbhvti| etad dharmadhyAnam upazAntamohe, kSINamohe guNasthAne'pi smbhvm|| * sUtrArtha - AjJA apAya, vipAka aura saMsthAna kI vicAraNA ke lie cittavRtti ko ekAgra karanA- dharmadhyAna kahalAtA hai| vaha dharmadhyAna, apramatta saMyata meM saMbhava hai||37|| vaha dharma-dhyAna upazAnta moha tathA kSINa moha guNasthAnoM meM bhI sambhava haiN| * vivecanAmRtam * AtmA ko pavitra karane vAlA tattva dharma kahalAtA hai| jisa AcaraNa se AtmA kI vizuddhi hotI hai, use dharma kahate haiN| pavitra vicAroM meM mana ko ekAgra karanA dharmadhyAna kahalAtA hai| AgamoM meM dharma dhyAna ke cAra prakAra prarUpita hai dhamme jhANe cauvvihe-paNNate taM jahA ANA vijae, avAya vijae, vivAga vijae saMThANa vije| 1. AjJAvicaya - 'vicaya' kA artha hai - nirNaya karanA yA vicAra krnaa| AjJA ke sambandha meM cintana karanA 'AjJA vicaya' kahalAtA hai| vItarAga svAmI kI AjJA hI mAnanIya evam AcaraNIya hai| arthAt AjJA kA artha hai- vItarAga paramAtmA dharma aTala satya hai "tameva saccaM nIsakaM jaM jiNehiM paveiyaM" dharmadhyAna kA prathama bheda hai-aajnyaavicy|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 2. apAyavicaya - apAya kA artha hai- dugurNa/doSa/AtmA ke sAthA mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya evam azubha yoga- ina doSoM ke kAraNa hI AtmA janma-maraNa ke cakra meM bhaTakatA hai, du:kha vedanA prApta karatA hai| doSoM ko zuddhi ke lie kiyA jAne vAlA cintana karanA 'apAya vicaya' hai| yaha dharmadhyAna kA dUsarA svarUpa hai| 3. vipAka vicaya - mithyAtva Adi paMca doSa karmabandha ke kAraNa hai kyoMki ve pramAda svarUpa hai| pramAda svayaM bhI karmarUpa hai| kahA bhI hai ___'pamAyaM kamma mAhaMsu pApa ke kaTa pariNAmoM evaM puNya ke zubha phaloM kA cintana dharmadhyAna kA vipAka vicaya nAmaka tIsarA dharmadhyAna hai| 4. saMsthAna vicaya - saMsthAna kA artha hai- aakaar| vizvasambandhI viSayoM ke sAtha Atmasambandha jor3akara unakA AtmAbhimukhI cintana karanA 'saMsthAna vicaya' kahalAtA hai| dharmadhyAnI kI pahacAna cAra lakSaNoM para AdhArita hai - 1. AjJAruci 2. nisarga ruci 3. sUtra ruci 4. avagADharuci dharmadhyAna ke cAra avalambana hai - 1. vAcanA 2. pRcchanA 3. parirvatanA 4. dharmakathA dharmadhyAna kI cAra bhAvanAeM bhI hai 1. ekatvAnuprekSA - AtmA ekAkI hai, koI kisI kA nahIM hai| ekatva meM Ananda hai, dvividhA meM duHkha hai- yaha cintana ekatvAnuprekSA kA pramukha strota hai| 2. anityAnuprekSA - zarIra, dhana Adi saba nazvara hai| koI vastu sthina nahIM hai, saba kSaNika haiM -ityAdi cintana 'anityAnuprekSA' kahalAtA hai| 3. azaraNAnuprekSA - saMsAra meM koI zaraNa nahIM hai| yahA~ koI saMsArI kisI kA rakSaka nahIM hotA hai- etat prakAraka cintana azaraNAnu prekSA kahalAtA hai| ___ jisake sakala kaSAya upazAnta ho cuke haiM, aise gyAraveM guNasthAnavartI, jIva ke aura jisake sampUrNa kaSAya sarvathA ni:zeSa-kSINa ho gaai hai, aise kSINa kaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna vAle jIva ke bhI dharmadhyAna hotA hai // 38 // ____ 1. sUtrakRtAga 1/8/3
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre * atha zukladhyAnam * Wan mUla sUtram - zukle cAdye // 36 // Wan subodhikA TIkA zukla iti| upazAnta moha- kSINamohayo: Adya-dve dhyAne zukladhyAne bhvtH| ete dhyAne zukladhyAne pUrvadharasya bhvtH| upazAntakaSAya-kSINakaSAyanAmaikAdaza-dvAdaza guNavarti jIvAnAm Adye zukladhyAne pRthakatva-vitarkekatva vitarkepUrvavido bhvtH| atra pUrvavidaH ityasya tAtparyamasti- zrutakevalina iti| arthAt zukladhyAnasyAdhipa: shrutkevliiti| * sUtrArtha - apazAntamoha aura kSINamoha meM pahale ke do zukladhyAna sambhava hai| ye do zukladhyAna pUrvadhara ko hote haiN| * vivecanAmRtam * azAnta kaSAya aura kSINa kaSAya guNasthAna meM dharmadhyAna bhI hotA hai tathA Adi ke zukladhyAna bhI hote haiN| yahA~ pUrvavida kA artha hai shrutkevlii| zrutakevalI ke Adi ke do zukladhyAna bhI hote haiN| zukla dhyAna ke svAmI zrutakevalI hI hote haiN| Wan mUla sUtram - pare kevlinH||40|| # subodhikA TIkA hai para iti| sUkSmakriyA pratipAti-vyuparatakriyA nivRtti etad-dhyAnadvayaM kevalina: bhvt:| pare antima dve dhyAne kevalina eva bhavataH, na tu chdmsthsy| kevalina: trayodaza caturdaza guNasthAvato bhvnti| sUkSmakriyApratipAti: trayodaze guNasthAne tathA vyuparatakriyAnivRtti nAmakaM zukladhyAnaM caturdaze guNasthAne bhvtH| * sUtrArtha - anta ke sUkSma kriyA pratipAti evam vyuparata kriyA nivRtti nAmaka do dhyAna kevalI bhagavAna ke hI hote haiN| * vivecanAmRtam * dhyAnAvasthA meM aneka upasarga hote haiM parantu utkRSTa dhyAniyoM kA dhyAna, unase bhaMga nahIM
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 hotA hai| vaha sthiti zukladhyAna kI sthiti hai| gajasukumAla muni ke mastaka para aMgAra bhara dene para bhI ve maraNAntaka pIr3A se akampita, acaMcala rahate hue zukladhyAna meM lIna rhe| citta kI aisI nirmalatA va sthiratA- zukladhyAna kahalAtI hai| zukladhyAna ke do bheda kie gae hai zukladhyAna evaM prshukldhyaan| caturdaza pUrvadhara taka kA dhyAna zukladhyAna kahalAtA hai| tathA kevalI bhagavAn kA dhyAna paramazukladhyAna kahalAtA hai| jainAgamoM meM kahA hai ki 'sUkSmakriyA pratipAti' dhyAna kevalI vItarAga AtmA ko hI hotA hai| jaba AyuSya kA bahuta kama samaya (antarmuhUrta) zeSa raha jAtA hai usa samaya vItarAga AtmA meM yoganirodha kI prakriyA prArambha ho jAtI hai| AtmA, caudahaveM guNasthAna kI zreNI meM Arur3ha hokara ayogI kevalI bana jAtA hai| yaha parama niSkampa, samasta kriyA yoga se mukta dhyAna sthiti hai| isa sthiti meM puna: usa dhyAna se nivRtti nahIM hotI hai| ataeva ise samucchinna kriyAnivRtti yA vyuparata kriyA nivRtti kahate haiN| Wan mUla sUtram - pRthaktvaikatva vitarka sUkSma kriyA pratipAti vyuparata kriyA nivRttiini||41|| OM subodhikA TIkA hai pRthktveti| catvAri zukladhyA nAni bhavanti tAni ca pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyA pratipAti kriyaanivRttiruupaanniiti| zukladhyAnasyApi catvAro bhedA: santi 1. pRthakatvavitarkasavicAra: 2. ekatvavitarka nirvicAraH 3. sUkSmakriyApratipAtI 4. vyuparatakriyA nivRttiH| * sUtrArtha - pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAtI aura vyuparatakriyAnivRttiye cAra zukladhyAna hai| * vivecanAmRtam * zukladhyAna ke cAroM prakAroM para vivecana isa prakAra kiyA jA sakatA hai - 1. pRthaktva vitarka savicAra - pRthaktva kA artha hai- bhed| vitarka kA artha haitrkprdhaancintn| isa dhyAna meM zrutajJAna kA sahArA lekara vastu ke vividha bhedoM para sUkSmAtisUkSma cintana kiyA jAtA hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] ___zrItattvArthAdhigamasUtre [ 63 jaba dhyAna karane vAlA pUrvadhara hotA hai taba vaha pUrvagata zruta ke AdhAra para aura jaba pUrvadhara na ho taba apane sambhAvita zruta ke AdhAra para kisI bhI paramANu Adi jar3a meM yA AtmArUpa cetana meM eka dravya meM utpatti, sthiti, nAza, mUrtatva, amUrtatva Adi aneka paryAyoM kA dravyAstika, paryAyAstika Adi vividha nayoM ke dvArA bhedapradhAna cintana karatA hai aura yathAsambhava zrutajJAna ke AdhAra para kisI eka dravyarUpa artha para se dUsare dravyarUpa artha para yA eka dravyarUpa artha para se paryAyarUpa anya artha para athavA eka paryAyarUpa artha para se anya paryAyarUpa artha para, isI zabda para se artha para cintana karane ke lie pravRtta hotA hai tathA mana Adi kisI bhI eka yoga ko chor3akara anya yoga kA avalambana letA hai taba vaha dhyAna-pRthakatvavitarkasavicAra kahalAtA hai| 2. ekatvavitarka nirvicAra - jaba bheda pradhAna cintana meM mana sthiratA prApta kara letA hai, taba abhedapradhAna cintana meM svata: hI sthiratA prApta kara letA hai| yahA~ vastuke eka rUpa ko hI dhyeya banAyA jAtA hai| yadi kisI eka paryAya rUpa artha para ciMtana calatA hai to usI para vaha cintana calatA rahatA hai| sAdhaka, jisa yoga meM sthira hai usI yoga para aTala rahatA hai| isameM viSaya yA yoga kA parivartana nahIM hotA hai| jaise-nirvAta-havA rahita sthAna para dIpaka sthiratA ke sAtha jalatA hai vaise hI vicAra + pavana se mana akampa rahatA huA dhyAna kI lau lagAe rahatA hai| jaise nirvAta gRha meM bhI dIpaka ko sUkSma havA milatI rahatI hai, vaise hI isa dhyAna meM bhI sAdhaka sUkSma vicAroM para calatA hai, yaha dhyAna sarvathA nirvicAra dhyAna nahIM hai kintu vicAra sthira ho jAte hai-kisI eka vastutattva pr| ___eka hI vastu yA viSaya para sthiratA prApta hone para mana, zAnta hotA hai, usakI caMcalatA miTa jAtI hai, niSkampatA pratiSThita hotI hai| antatagatvA jJAna ke sampUrNa AvaraNoM kA vilaya ho jAne para sarvajJatA prakaTa hotI hai| 3. sUkSma kriyApratipAti - yaha dhyAna, atyanta sUkSma dhyAna hai| isa dhyAna kI sthiti ko prApta karane ke pazcAt dhyAtA, apane dhyAna se kadApi patita nahIM hotA hai| yaha dhyAna kevalI vItarAga ko hotA hai| isa dhyAna kI sthiti se pahale sthUlakAya yoga ke sahAre sthUlamana yoga ko sUkSma banAyA jAtA hai phira sUkSma mana ke sahAre sthUlakAya yoga ko sUkSma banAyA jAtA hai| taduparAnta kAyayoga ke avalaMbana se sUkSma mana-vacana kA nirodha karate haiN| usa sthiti meM mAtra sUkSmakAya yogazvAsocchvAsa kI sUkSma prakriyA hI avaziSTa rahatI hai- aisI sthiti kA dhyAna haisuukssmkriyaaprtipaati| 4. vyuparatakriyAnivRtti - isa dhyAna meM zvAsocchvAsa sthiti samApta ho jAtI hai| AtmA sarvathA yAgoM kA nirodha kara detI hai| Atmapradeza sarvathA niSkampa ho jAtA hai| isa caturtha dhyAna ke prabhAva se sakala Asrava aura bandha ke nirodhapUrvaka zeSa bace karmoM ke kSINa hojAne ke kAraka mokSa prApta hotA hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] 5 mUla sUtram - zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 tatryekakAyayogAyogAnAm // 42 // subodhikA TIkA manoyoga: vacanayoga: kAyayogazceti yogasyaite trayo bhedAH varNitAH santi / yeSu caite trayoyogAH prApyante teSu AdyaH zukladhyAna pRthaktvavitarkaH / etaccaturvidhaM zukladhyAnaM triyogasyAnyatama yogasya kAya yosyAyogasya ca yathAsaMkhyaM bhavati / tatra yogatrayANAM pRthakatva - vitarka + mainAkAnyatamamayo + gAnAmekatvavitarkaM kAyayogAnAM kriyApratipAtya + yogAnAM vyuparata kriyamanivRtIti dik / * sUtrArtha - vaha ( zukladhyAna) anukrama se tIna yogavAle, kisI eka yoga vAle, kAya yoga vAle tathA yogarahita ko hotA hai| * vivecanAmRtam * sthAna kI dRSTi se zukladhyAna ke cAra bhedoM meM se pahale do bhedoM ke svAmI gyArahaveM tathA bArahaveM guNasthAna vAle hI hote hai, jo ki pUrvadhara bhI hoM / pUrvadhara vizeSaNa se sAmAnyata: yaha abhiprAya hai ki jo pUrvadhara na ho paragyAraha Adi aGgoM kA dhAraka ho, usake gyArahaveM, bArahaveM guNasthAna meM zukladhyAna na hokara dharmadhyAna hI hogaa| isa sAmAnya vidhAna kA eka apavAda yaha hai ki jo pUrvadhara na hoM una mASatuSa, marudevI Adi AtmAoM meM bhI zukladhyAna sambhava hai| zukladhyAna ke zeSa do bhedoM ke svAmI kevalI arthAt terahaveM tathA caudahaveM guNasthAna vAle hI haiN| yoga dRSTi se tIna yoga vAlA hI cAra meM se pahale zukladhyAna kA svAmI hotA hai| mana, vacana tathA kAyA meM se kisI eka yogavAlA zukladhyAna ke dUsare bheda kA svAmI hotA hai| isa dhyAna ke tIsare bheda kA svAmI kevala kAya yoga vAlA tathA cauthe bheda kA svAmI kevala ayogI hotA hai| 5 mUla sUtram - kAzraye savitarke pUrve // 43 // subodhikA TIkA ekAzraya iti| pRthakatvavitarkasya, ekatvavirtakasya ca Azraya evameva dravyam asti| ete pUrvavidaH zrutakevalina eva bhavantIti / prathama - dvitIyadhyAnaM tAvat savitarko bhavati / pRthaktva vitarkanAmakaM zukladhyAnaM savicAraM bhavati /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 65 * sUtrArtha - pahale ke do dhyAna 'ekAzrita' evaM savitarka hota haiN| isameM se pahalA dhyAna savicAra hotA hai| * vivecanAmRtam * prArambha ke do zukladhyAna-pRthaktvavitarka, ekatvavitarka kA Azraya eka hI dravya hai- ye pUrvadhara-zrutakevalI hote hai| inameM prathama evaM dvitIya dhyAna savitarka hotA hai| yahA~ pRthaktvavitarka nAmaka zukladhyAna savicAra hotA hai- yaha dhyAna rakhanA caahie| OM mUla sUtram - avicAraM dvitiiym||44|| Wan subodhikA TIkA avicaarmiti| dvitIyaM zukladhyAnaM vicArarahitaM bhvti| dvitIyaJca shukldhyaanmektvvitrkH| avicAraM savitarka dvitIyaM dhyaanm| * sUtrArtha - dvitIya zukladhyAna (ekatvavitarka) vicArarahita hotA hai| * vivecanAmRtam * dUsarA ekatvavitarka nAmaka zukladhyAna vicAra rahita hotA hai kintu vitarka sahita hotA hai| zrutajJAna ko hI vitarka kahate haiN| arthavyaJjana tathA yoga kI saMkrAnti ko vicAra kahate haiN| OM mUla sUtram - vitarkaH zrutam // 45 // Wan subodhikA TIkA vitarka iti| zrutajJAnameva vitarkaH kthyte| zrutajJAnaM dvidhA- anggbaahynyceti| iti tattvArthAdhigamasya prathame'dhyAye vizeSarUpeNa pratipAditameva- 'zrutamanindriyasyeti suutre|| sUtrArtha - zrutajJAna ko hI vitarka kahate haiN| * vivecanAmRtam * vitarka kA tAtparya-zrutajJAna se hai| ataeva sUtrakAra ne spaSTa zabdoM meM kahA hai ki zrutajJAna ko hI vitarka kahate haiN|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre 9 / 1 zrutajJAna ke sandarbha meM tattvArthAdhigama sUtra ke prathama adhyAya meM 'zrutamanindriyasya' isa sUtra kI vyAkhyA evaM vivecanAmRta meM spaSTa kiyA jA cukA hai| ataH vahIM se isakA vizada anusaMdhAna karanA caahie| 5 mUla sUtram - 66 ] vicAro'rthavyaJjanayoga saMkrAntiH // 46 // subodhikA TIkA vicAra iti / artha-vyaJjana - yogAnAM saMkrAntiH vicAraH kathyate / sUtre'smin trayo viSayA: santi-artha- vyaJjana - yogAzceti / dhyAnaviSayA bhUto'rthaH / sa ca dravya - paryAya-bhedena dvidhA bhavati / yato hi dravya-paryAyayoH samUha evArthaH padArthaH kathyate / zrutavacanaM vyaJjanam / kAyavAGmanaH karmayoga: evAtra yogaH kthitH| * sUtrArtha - artha, vyaJjana evaM yoga kI saMkrAnti ko vicAra kahate haiN| * vivecanAmRtam * vicAra kA tAtparya hai- artha, vyanjana evaM yoga kI saMkrAnti / prastuta sUtra meM tIna viSaya haiMartha, vyaJjana aura yoga / dhyAna ke viSaya svarUpa dhyeya ko artha kahate haiM / zrutavacana kA nAma hI vyaJjana hai| zrutavacana se arthavizeSa kA abhivyaJjana hotA hai| mana, vacana, kAyA ke dvArA jo AtmapradezoM meM spandana kriyA hotI hai- use 'yoga' kahate haiN| 5 mUla sUtram - smayagRdRSTi zrAvakaviratAnantaviyojaka -darzana-moha kSapakopazama - kopazAnta-moha kSapaka kSINa mohajinA: kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH // 47 // subodhikA TIkA samyagiti / saMcita karma nirjarA kArakANi daza sthAnAni santi / tadyathA - samyagdRSTiH zrAvakaH virataH anantAnubandhi viyojaka:, darzanamohakSapakaH, mohopazamaka:, upazAntamohaH, mohakSapaka:, kSINamohaH jinazceti / ete daza asaMkhyeyaguNanirjarA bhavanti / * sUtrArtha - samyag dRSTi, zrAvaka, virata, anantAnubandhi viyojaka, darzana mohakSapaka, upazamaka upazAntamoha, kSapaka, kSINamoha tathA jina ye daza, kramazaH asaMkhyeya guNa nirjarA vAle hote haiN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre * vivecanAmRtam karmabandhAnoM kA sarvathA kSaya mokSa kahalAtA hai tathA AMzika kSaya nirjarA / nirjarA, mokSa kA pUrvagAmI aMga hai| yadyapi samasta saMsArI AtmAoM meM karmanirjarA kA krama jArI rahatA hai tathApi yahA~ viziSTa AtmAoM kI karma nirjarA ke krama kA vizada varNana kiyA gayA hai| 9 / 1 * // // // 1 jisa avasthA meM mithyAtva dUra hokara samyaktva kA AvirbhAva hotA hai use, samyagdRSTi kaha hai| jisameM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama se alpAMza meM virati (tyAga) udbhUta hotI hai, use zrAvaka kahate haiN| [ 67 jisameM pratyAkhyAnAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama se sarvAMza meM virati prakaTa hotI hai, use virata kahate haiN| jisameM anantAnubandhI kaSAya kA kSaya karane yogya vizuddhi prakaTa hotI hai, use ananta viyojaka kahate haiN| jisameM darzanamoha kA kSaya karane yogya vizuddhi prakaTa hotI hai, use darzanamohakSapaka kahate haiN| jisa avasthA meM moha kI zeSa prakRtiyoM kA upazama jArI rahatA hai, use upazamaka kahate haiN| jisameM upazama pUrA ho cukA ho, use upazAnta kahate haiN| jisameM moha kI zeSa prakRtiyoM kA kSaya jArI ho use kSapaka kahate haiM / jisameM moha kA kSaya pUrNa siddha gayA ho, use kSINa moha kahate haiN| jisameM sarvajJatA prakaTa ho gaI ho, use jina kahate haiN| 5 mUla sUtram - pulAka bakuza kuzIla nirgranthasnAtakAH nirgranthAH // 48 // subodhikA TIkA pulaketi / nirgranthAnAM paJcaprakArA bhavanti tadyathA - pulAko bakuza: kuzIlo nirgranthaH, snaakshceti| eteSu pratyekasya svarUpamittham - ye jinopadiSTA + gamebhya: vicalitA naiva bhavanti te pulAka nirgranthAH kthynte| ye nirgranthatAM prati samutsukAH santi, tatparipAlanamapi kurvanti kintu zarIramapi bhUSayanti / ye ca chedacAritra zabalitAH santi te bakuza nirgranthAH kathyante /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 kuzIlA: dvidhA bhavanti pratisevanA kuzIlA:, kaSAya kushiilaashc| IryApathaprAptA: vItarAkacchadmasthA nirgrnthaaH| yeSu sarvajJatA prakaTitA te snAtakA: kthynte| * sUtrArtha - pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka- ye nirgrantha ke pA~ca prakAra hai| ___* vivecanAmRtam * nirgantha zabda kA nizcayanaya ke dvArA prastuta artha bhinna hai tathA vyavahAranaya kI apekSA se bhinn| dvividha arthoM ke ekIkaraNa ko hI yahA~ nirgantha sAmAnya mAnakara, usake pA~ca bhedapradarzita kie gae haiM 1. pulAka - mUlaguNa tathA uttara guNa meM paripUrNatA prApta na karate hue bhI vItarAga ke dvArA prastuti Agama se kabhI vicalita nahIM hone vAlA nirgrantha pulAka kahalAtA hai| 2. bakuza - zarIra aura upakaraNa ke saMskAroM kA anuzaraNa karane vAlA, siddhi tathA kIrti kA abhilASI, sukhazIla, avivikta, parivAravAlA tathA cheda(cAritra) paryAya kI hAni tathA zabala aticAra doSoM se yukta nirgrantha ko bakuza kahate haiN| 3. kuzIla - kuzIla ke do prakAra haiM- 1. indriyoM ke adhIna hone ke kAraNa uttara guNoM kI virAdhanAmUlaka pravRtti karane vAlA pratisevanAkuzIla kahalAtA hai| 2. tIvrakaSAya ke vaza na hokara kadAcit mandakaSAya ke vazIbhUta ho jAne vAlA kaSAyakuzIla kahalAtA hai| 4. nirgrantha - sarvajJatA na hone para bhI jisameM rAga-dveSa kA atyanta abhAva-sA hotA hai tathA antarmuhurta ke bAda hI jisakI sarvajJatA prakaTa hone vAlI hai, use nigrantha kahate haiN| 5. snAtaka - jisameM sarvajJatA, prodbhAsita ho, use snAtaka kahate haiN| * nirgranthAnAM vizeSatA: * OM mUla sUtram - saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnavikalpataH saadhyaaH||49|| ma subodhikA TIkA sNymeti| pUrvaM yeSAM paJcaprakArakANAM nigranthAnAM varNanaM kRtaM teSAM vizeSasvarUpabodhanAyAtra vicAraH kRtH| ete pulAkadAya: paJcanirgranthAH etaiH saMyamAdibhiranuyogavikalpaiH sAdhyA: bhvnti|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 69 sUtrArtha - saMyama, zruta, pratisevanA, tIrtha, liGgalezyA, upapAta tathA sthAna ke bheda se ina nirgranthoM kI vizeSatAeM hai| * vivecanAmRtam * pUrvokta pAMca prakAra ke nirgranthoM ke vizeSa svarUpa jJAna ke lie isa sUtra meM vicAra kiyA gayA hai| yahA~ vizeSa vicAra yaha hai ki saMyama Adi ATha vizeSatAoM meM se kisa nirgrantha kA kitanA sambandha hai 1. saMyama - sAmAyika Adi pA~ca saMyamoM meM se sAmAyika tathA chedopasthApanIya ina do saMyamoM meM pulAka, bakuza tathA pratisevanA kuzIla- ye tIna nigrantha hote haiM, kaSAya kuzIla ukta do evaM parihAra vizuddhi va sUkSma samparAya- ina cAra saMyamoM meM hotA hai| nirgrantha aura snAtaka ekamAtra yathAkhyAta saMyama vAle hote haiN| 2. zruta - pulAka, bakuza aura pratisevanA kuzIla- ina tInoM kA utkRSTa zrutapUrNa, dazapUrva aura kaSAyakuzIla evaM nigrantha kA utkRSTa zruta caturdaza pUrva hotA hai, jaghanya zruta pulAka kA AcAra vastu hotA hai, bakuza, kuzIla evaM nirgrantha kA aSTapravacanamAtA pramANa hotA hai| snAtaka sarvajJa hone ke kAraNa zruta se pare hI hotA hai| 3. pratisevanA - pulAka pA~ca mahAvrata aura rAtri bhojana viramaNa- ina cha: meM se kisI bhI vrata kA dUsera ke jora se khaMDana karatA hai| kucha AcAryoM ke mata se pulAka caturthavrata kA virAdhaka hai| bakuza - do prakAra ke hote haiM- upakaraNa bakuza, zarIra bkush| upakaraNa meM Asakta bakuza aneka bahumUlya upakaraNa cAhatA hai,saMgraha karatA hai tathA nitya saMskAra (sajjA) karatA hai| zarIra meM Asakta bakuza zarIra zobhA meM tatpara rahatA hai| prati sevanAkuzIla mUlaguNoM kI virAdhanA to nahIM karatA para uttaraguNoM kI kucha virAdhanA karatA hai| kaSAyakuzIla nirgrantha, tathA snAtaka ke dvArA virAdhanA nahIM hotI hai| 4. tIrtha - tIrtha kA tAtparya hai-shaasn| pA~coM prakAra ke nirgrantha tIrthakaroM ke zAsana-kAla meM hote haiN| kucha AcAryoM kI mAnyatA hai ki pulAka, bakuza aura pratisevanA kuzIla ye tInoM tIrtha meM nitya hote haiM tathA zeSa kaSAya kuzIla Adi tIrtha meM hote bhI haiM tathA kabhI nahIM bhii| 5. liGga - dravya aura bhAva ke bheda se liGga (cihna) do prakAra ke hote haiM - 1. caritraguNa bhAva liGga kahalAtA hai| 2. viziSTa veSa-dravyaliGga kahalAtA hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 6. lezyA - pulAka meM teja, padma aura zukla ye tIna lezyAeM hotI haiN| bakuza aura pratisevanA kuzIla meM cha: lezyAeM hotI haiN| kaSAyakuzIla yadi parihAra vizuddha cAritra vAlA ho to teja Adi tIna lezyAeM hotI hai aura yadi sUkSma samparAya cAritra vAlA ho to eka zukla lezyA hI hotI hai| nirgrantha aura snAtaka meM zukla lezyA hI hotI hai| ayogI snAtaka alezya hI hotA hai| 7. upapAta - pulAka Adi cAra nirgranthoM kA jaghanya upapAta, saudharmakalpa meM palyopama pRthakatva sthiti vAle devoM meM hotA hai, pulAka kA utkRSTa upapAta sahasrAra kalpa meM bIsa sAgaropama kI sthiti meM hotA hai| bakuza aura pratisevanA kuzIla kA utkRSTa upapAta AraNa aura acyutakalpa meM bAIsa sAgaropama kI sthiti meM hotA hai| kaSAya-kuzIla aura nirgrantha kA utkRSTa upapAta sarvArtha siddha vimAna meM taiMtIsa sAgaropama kI sthiti meM hotA hai| snAtaka kA nirvANa hI hotA hai| 8. sthAna - kaSAya aura yoga kA nigraha hI saMyama hai| saMyama sabakA, sadaiva samAna nahIM hotA hai| kaSAya aura nigraha ke tAratamya se hI saMyama kI tAratamyatA sunizcita hotI hai| saMyama sthAnoM meM jaghanya sthAna pulAka aura kaSAya kuzIla ke hote haiN| // iti nvmo'dhyaayH|| //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre # OM hro arhate nama: OM zrItattvArthAdhigamasUtram // tasyAyaM * navamAdhyAya kA hindI padyAnuvAda * * saMvara tathA usake sAdhana * OM sUtrANi - Azrava nirodhaH saMvaraH // 1 // sa gupti samiti dharmAnuprekSA parISahajaya cAritraiH // 2 // tapasA nirjarA ca // 3 // samyaga yoganigraho guptiH // 4 // IryA bhASaNAdAna nikSepotsargAH samitayaH // 5 // * hindI padyAnuvAda - Azrava kA jo rodha kare to, saMvara zubha zrI prApta kre| saMvara bhAva udaya hote hI, bhavodadhi ko pAra kre| gupti samiti dharma ke saMga, anuprekSA ko smaadre| parISaha cAritradhArita prANI, saMvara kA vaha varaNa kre|| tapa hI sAdhana hai saMvara kA, nirjarA bhI ho jAtI hai, navama adhyAya saMvara ke guNa, abhivyakti se gAtI hai| samyag vidhi se yoga nigraha, gupti parama hai sAdhanA, manasA, vacasA aura kAya se, tridhA karo aaraadhnaa||
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] zrItattvArthAdhigamasUtre prathama iryA, bhASA dvitIya, eSaNA tIsarI kahI, AdAna aura nikSepa bhAva, kI kahI cauthI yahI / utsarga nAmI paMcamI hai, saMyama pAlita karo sahI, pA~ca samiti tIna gupti, aSTapravacanamAtA kahI // 5 sUtrANi - uttamakSamA mArdavArjavazauca satya saMyama tapasyAtgA''kincanya brahmacaryANi dharmaH // 6 // anityAzaraNa saMsAraiktvAnyatvAzucitvAsravasaMvaranirjarAlokabodhidurlabhadharmasvAkhyAta tattvAnucintanamanuprekSA // 7 // * hindI padyAnuvAda [ kSamA, mArdava aura Arjava, zauca saMyama satya bhI / tapa tyAga AkiMcanya, zIla au yati dharma sabhI // anitya pahalI bhAvanA hai, azaraNa saMsAra kI / ekatva cauthI aura paMcama bhAvanA anyatva kI // azucitva kI bhAvanA hai, Azrava saMvaratva kI, nirjarA lokAnuprekSA, bodhidurlabha dharma kI / ye bhAvanA dvAdaza kahIM hai, tattvacintana marma hI, bhAvanA yA tattvacintana, ye anuprekSA kahI // * pariSaha varNana 9 / 1 5 sUtrANi - mArgAcyavana-nirjarArtha- pariSoDhavyAH pariSahAH // 8 // kSutpipAsA zItoSNa dazama zamazakanAnyArati strIcaryA niSadyA zayyA''krozavadha yAcanA'lAbharoga-tRNasparza - malasatkAra - - puraskAra-5 - prajJA'jJAnAdarzanAni // 9 // sUkSma saMparAyacchadmasthavItarAyozcaturdaza // 10 // ekAdaza jine // 11 // bAdara - saMparAye sarve // 12 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 9 / 1 / zrItattvArthAdhigamasUtre [ jJAnAvaraNe prjnyaa'jnyaane||13|| darzana mohAntarAyayora + darzanAlA + bhau||14|| cAritramohenAnyArati strI niSadyA''kroza yAcanA stkaar-purskaaraaH||15|| vedanIye shessaaH||16|| ekAdayo bhAjyA yugpdekonviNshteH||17|| * hindI padyAnuvAda * mArga se acyavana honA, nirjarA ho karma se, isa hetu hI sahiSNu ho, saha parISahoM ko marma se| kSudhA, pipAsA zIta uSNa, dezamazaka parISaha, nagnatA arati stracaryA, muni sadA sahatA vh|| niSadyA, zayyA punaH Akroza vadha aru yAcanA, alAbha, roga sparza tRNakA, malinatA aru maannaa| prajJA tathA ajJAna adarzana, hai sabhI saMkhyA khii| ye yoga meM bAisa hai, jo sahe muni hai vhii|| saMparAya sUkSma dazave, guNa ke dhAraka haiM muni, chadmasthadhArI vItarAgI, sahate sabhI ye haiM muni| jina viSaya meM jJAta gyAraha, sabhI navaguNa sthAna meM, prajJA tathA ajJAna ye do, prathama karma jJAna meM // darzana mohanIya udite, zuddha darzana nA rahe, antarAya prabhAva se hI, lAbha koI nA rhe| cAritra moha hetu se aratistrI niSadyA sabhI, Akroza yAJcA mAnanA ye sAta parISaha sbhii|| vedanIya meM zeSa sAre parISahoM ko jAniye, eka sAtha unnIsa pariSaha, udita hote jaaniye| pariSahoM kA yaha vivecana, hai vivekaguNa sthAna meN| phira karma yoga saMpariSahoM kI varNanA hai sUtra meN||
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 * cAritra tathA tapa kA vivecana * OM sUtrANi - sAmAyika-chedopasthApya-parihAra vizuddhi-sUkSma saMparAya yathAkhyAtAni caaritrm||18|| anazanAva + maudAryavRtti- parisaMkhyAna- rasa parityAga-vivikta-zayyAsana kAyaklezA bAhyaM tpH||19|| prAyazcittavinaya + vaiyAvRtya- svAdhyAya + vyutsarga + dhyaanaanyuttrm||20|| * hindI padyAnuvAda - prathama sAmAyika dUsarA, upasthApana cheda se, parihAra zuddhi jAniye zubha, caraNa tIjA bheda se| cAritra cauthA nAma nirmala, sUkSma saMparAya hai, saba taraha se zuddha paMcama, yathAkhyAta vikhyAta hai|| prathama anazana zreSTha tapa hai, unodarI dUjA kahA, hai tIsarA vRttisaMkSepa, rasatyAga cauthA phira khaa| vivaktazayyA aura Asana, pA~cavA tapa hai kahA, hai SaSTha kAyakleza hI SaT bAhya tapa hai srvhaa|| prAyazcitta prathama khyAta, vinaya tapa dUjA kahA, vaiyAvacca tapa tIsarA hai, svAdhyAya nirmala hai ahaa| kAyotsarga paMcama tapacaraNa, dhyAna chaThA hai kahA, ye SaDAbhyantara kahe tapa, dhAriye nita tapa mhaa|| * prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, sajjhAya va utsarga varNana * OM sUtrANi - navacaturdaza + paMcadvibhedaM yathAkramaM prAga dhyaanaat||21|| Alocana-pratikramaNa + tadubhaya + viveka vyutsarga + tapaccheda parihAropa + sthaanaani||22|| jJAna darzana caaritropcaaraaH||23||
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 75 AcAryopadhyAtapasvizaikSaka + glAna + gaNa + kula saMgha sAdhu + samanojJAm // 24 // vAcanA-pRcchanA'nuprekSAmnAya dhrmopdeshaaH||25|| baahybhyntropdhyoH||26|| * hindI padyAnuvAda - bheda nava hai prAyazcitta ke, evaM vinaya ke cAra haiM, dazabheda vaiyAvacca ke haiM, svAdhyAya ke bhI pA~ca haiN| vyutsarga tapa ke bheda do haiM, tattvArtha se vyAkhyAta hai, dhyAna ke hai bheda cAroM, zuci dhyAna mArga nirmANa haiM / AlocanA aru pratikramaNa phira ubhaya viveka hai, vyutsarga tapa au cheda aSTama, parihAra aneka haiN| upasthApana ina nava bheda se, prAyazcitta pahacAniye, jJAna-darzana caraNa au upacAra se vinaya ko bhI jaaniye|| dazabheda vaiyAvacca ke haiM, AcArya aura vAcaka varA, tapasvI phira ziSya cauthA, glAna gaNa kula sundraa| saMgha cAra prakAra sAdhu, dazama samazIla mAniye, ina dazoM kI paMca vidha kara suzruSA sukha maaniye|| vAcanA au pRcchanA zubha anuprekSA bhAvanA, parAvartana kara sUtra kA, dharma kI updeshnaa| paMcavidha svAdhyAya ko, samajho karo tuma sevanA, bAhya-antara upadhi chor3o, vyutsarga zubha kaamnaa| * dhyAna svarUpa * OM sUtrANi -- - uttama + saMhanana + sthaikAgracintA + nirodho + dhyAnam // 27 // AmuhUrtAt // 28 // Artaraudra + dharmazuklAni // 29 // pare mokSa + hetU // 30 // - -
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] * hindI padyAnuvAda - prathama ke traya AzarIrI, jIva ko vicAriye / ekAgramana se muni sadRza, anya cintA rodhiye / kAla ke antamuhUrta pramANa dhyAna dhare tabhI, dhyAna usako mAniye, satya sAkSAtkAra bhI // zrItattvArthAdhigamasUtre Arta- raudra - dharma - zukla, dhyAna ke ye bheda haiM, prathama ke jo dhyAna do haiM, hotA tabhI bhava bheda hai| do dhyAna antima haiM, unhIM ko mokSa kA he + tU kahA, jo kare svIkAra unako, avarodha viSayoM kA kahA // * cAroM dhyAnoM kA svarUpa 5 sUtrANi - ArttamamanojJAnAM saMprayoge tadviprayogAya smRti + samanvA + hAraH // 31 // vedanAyAzca // 32 // viparItaM mnojnyaanaam||33|| nidAnaJca // 34 // tadavirata - dezavirata + pramatta + sNytaanaam||35|| hiMsAnRtasteya viSaya + saMrakSaNebhyo raudramaviratadeza + viratayoH // 36 // AjJA'pAya- vipAka saMsthAna-vicayAya dharma + pramatta + saMyatasya // 37 // upazAnta kSINa + kaSAya + yozca // 38 // zukle cAdye pUrvavidaH // 39 // pare kevalinaH // 40 // * hindI padyAnuvAda yadi mile amanojJa cintA, Artapriya viyoga cintA, rogacintana se dukhI mana, prApya kI ho labhya cintA / manovAMchita viSaya milate, tIvra usameM vAsanA ho, haiM sUtra meM ye cAra bheda ArtadhyAna yoga jo hoM // [ 9 / 1
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 1 ] 77 zrItattvArthAdhigamasUtre [ avirati aru dezavirati, sarvavirati hai prathama meM, ArtadhyAna saMbhAvya hai, hIna hInatara yoga meN| hiMsA asatya, steya evaM viSaya saMrakSaNa caturtha, dhyAna raudra ke bheda cAroM, tattvArthAdhigameM spaSTa arth|| avirati au virati se hI raudra kI saMbhAvanA, pramatta muni sarvavirati, dhyAna, raudra na kaamnaa| AjJA, apAya, vipAka phira viSaya saMsthAna lie, dharmadhyAnI apramatta muni ye cAroM svIkRta kie| upazAnta mohI, kSINa mohI, uktadhyAna nirata sadA, cheda karake karmapAza mudita dhyAna meM sdaa| prathama dUsare zukla bheda, pUrvadhara dhyAte sadA, caramazukla bheda jo do, kevalI pAte sdaa|| OM sUtrANi - pRthakatva-vitarka sUkSma + kriyApatti + vyuparata + kriyA'nivRttIni // 41 // tatryekakAya yogA yogAnAm // 42 // ekAzraye savitarke pUrve // 43 // avicAraM dvitIyam // 44 // vitarkaH zrutam // 45 // vicAro'rthavyaJjana yogasaMgrAntiH // 46 // * hindI padyAnuvAda - prathama zukla dhyAna uttama, nAma se varNana karU~, pRthakatva vitarka savicAra Adya meM isako vruuN| ekatva vitarka avicAra, dvitIya bheda hai zukla kA, kramazaH inheM dhyAte calo to ho paricaya Atma kaa|| phira tIsarA hai bheda sUkSma, kriyA pratipAtI zubha, aura cauthA bheda vyuparata, kriyA nivRtti shubh| anukrama se yoga trika ye, eka yoga bhI vartanA, kAyayogI phira ayogI, anukrama se saadhnaa||
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] zrItattvArthAdhigamasUtre vitarka se hai eka Azraya, pUrvadhara do gAhate, vitarka se hai zruta hI jAno tacvArtha meM vicArate / arthavyaJjana yoga ke saha vicAra kI hai dhAraNA, AkhirI do mAtra hote kevalI ko jAnanA // * nirjarA evaM nigranthavarNana * hindI padyAnuvAda - 5 sUtrANi samyag + dRSTi + zrAvaka + viratAnanta + viyojaka + darzana - moha-kSapa kopazama - zAnta moha kSapaka kSINa moha jinA: kramazo' saMkhyeya + guNa + nirjarA / // 47 // pulAkabakuza + kuzIla + nirgrantha + snAtakA nirgranthAH // 48 // saMyamazruta + prati + sevanA + tIrtha + liGga + lezyopapAta + sthAnavikalpataH saadhyaaH||49|| samakitadhArI zrAvaka punaH virati ko joDiye, mAniye / anantAnubandhI viyojaka cauthA kramazaH darzana - moha-6 ha-kSapaka upazama, anukrama se joDiye, upazAMta mohI kSapaka kSINa punaH jinavara mAniye // ina sthAna meM dazaveM anukrama, asaMkhya guNI hai nirjarA, dhyAna karake udaya pAte, kSamAdhArI munivarA / pulAka, bakula kuzIla, nirgrantha snAtaka paJcamahAvrata sAdhakA, nigrantha kA yaha bheda paMcaka, dhAriye ArAdhanA // [ saMyama zruta parisevana tIrtha liMga paMcama gino, lezyA upapAta sthAna AThavA, yaha bhI gino / nirgrantha paMcaka aDAhAra sUtra meM vyAkhyA sarala, adhyAya navamA pUrNa hotA, svAdhyAya karate haiM virala // 9 / 1
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 zrItattvArthAdhigamasUtre [ tacvArthadhigama sUtra kI, padyAnuvAda vivecanA, hai racI harigItikA meM tattvArtha kI sNbodhnaa| adhyAya navamA pUrNa hai, saMvara nirjara zruta bharA, adhyAtma patha ke pathika vicaro, suzIla vacanAmRta khraa|| // iti zrI tattvArthAdhigama sUtra ke navamAdhyAya kA padyAnuvAda samApta //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 9 / 1 Wan zrItattvArthAdhigamasUtrama navamAdhyAya sArAMza) saMvara + varNanaM cAtra navame saMsphuTI kRtm| saMvara Asravarodho dvicatvArizaMdvidhasya c||1|| guptyAdibhirabhyupAyaiH saiSa - saMvara aadRtH| tapasA saMvaraH tapasA -nirjarA tthaa||2|| tapo dvAdazadhA caiva, proktaM gupti vivecnm| trividhasya hi yogasya, gupti samyag sunigrahaH // 3 // kAyavAk cittaguptyA ca, saMvaraM labhate vrtii| iryA bhASaNAdAnaM samyag nikSapeNaM bhvet||4|| paJca samitayaH proktAH tisroguptysythaa| pravacana mAtaro jaine zAsane labdhakIrtayaH // 5 // kSamArjavAdibhedena, dharmo dazavidhaH smRtH| manasA karmaNA vAcA, svAcaran zivamApnuyAt // 6 // anityA + shrysNsaaraiktvaanytvaashucistthaa| saMvarAsrava + nirjarAnuprekSA + loka + cintanam // 7 // bodhi + durlabha + dharma + svAkhyAta + tvAnu prekssnnm| dvAdaza bhAvanAzcaitAH savaMra siddhidykaaH||8|| kimarthaM pariSoDhavyA? pariSahAH vrtjiivne| mokSAd cyavanArthAya, karmanirjara + he tve||9|| kSutpipAsA ca zItoSNa + daMzamazakaM naNya hi| strIcaryA niSadA zayyA, Akroza + vadha + yAcanA // 10 // alAbha + rogau tRNaspRzaH malasatkArameva c| puraskAra + prajJA + jJAnA + nyadarzana dviviMzatiH // 11 // ete pariSahAH proktAH SoDhavyA mokSa caarinnaa| paJcakarma prakRtInAM varNanaM cAtra kiirtitm||12||
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre # OM hrIM arhate nama: // OM zrItattvArthAdhigamasUtram // hai dazamodhyAyaH wwwwwwwwwwwwwwwwwww * atha dazamo'dhyAyaH * jIvAdika-saptatattveSu . nirjarAparyantaM SaTtattvAnAM varNanaM tu pUrva snjaatm| krama prApta + mavasaraprAptaM tAvad antima tattvaM mokSa vrnnnm| tasmAnmokSavarNana + meva kuryAt kintu mokSaprAptistu kevalajJAna + pUrvikA bhavati tasmAt kevala + jJAnaM tatkAraNAni collikhyanteWan sUtram - mohakSayAjjJAna + darzananAvaraNAntarAyakSayAca kevlm||0-1|| subodhikA TIkA nirjarayA karmaNAM kSayo bhavati kintu sarveSAmApyaSTa karmaNAM kSayo yugapedava na bhvti| prathamaM tAvad caturNAM ghAtikarmaNAM kSayo bhavati tadanantaraM caturNAmapyaghAtikarmaNAM kSayo bhvti| atrAghAtikarmaNAM kSaye sati Atmani kaHguNaH samudaitIti kathayati- -- --- mohkssyaaditi| mohakSayAt.. jJAnadarzanAvaraNAntarAya + karmakSayAcca kevala + jJAna + mutpdyte| arthAt mohanIyasya kSaye saMjAte sati jJAnadarzanAvaraNAntarAya + kSayaH tadanantaraM tAvat kevala + jJAnaM bhvti| sUtre mohakSayAt iti he + tau paJcamI, mohakSayAditi pRthakkaraNaM kramaprasiddhyarthaM jnyeym|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 10 / 1 * sUtrArtha - mohanIya karma ke kSaya hone para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya karmoM kA kSaya hotA hai tadanantara kevala jJAna, kevala darzana prakaTa hote haiN| arthAt pUrvokta cAra karma prakRtiyoM kA kSaya kevala jJAna, kevala darzana ke udbhava/prAkaTya kA hetu hai||10-1|| * vivecanAmRtam * nirjarA se karmakSaya hotA hai kintu AThoM karmoM kA kSaya eka sAtha nahIM hotA hai| prathamata: cAra ghAtI karmoM kA kSaya hotA hai tadantara cAra aghAtI karmoM kA kSaya hotA hai| yahA~ cAra aghAtI karmoM kA kSaya se AtmA meM kauna sA guNa pragaTa hotA hai? isa sandarbha meM prastuta sUtra kahatA hai ki mohanIya karma kA kSaya hone se jJAna-darzanAvaraNa ke tathA antarAya karma ke kSaya se kevala jJAna utpanna hotA hai| ina cAra karmaprakRtiyoM kA kSaya kevala jJAna kA hetu hai| sUtra meM moha ke kSaya se aisA pRthag grahaNa-krama darzanAne ke abhiprAya se nirdezita hai- aisA vidhivat samajhanA caahie| tAtparya yaha hai ki sarvaprathama mohanIya karma kSINa hotA hai tadantara antarmuhUta mAtra meM jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAya- ina tInoM karmoM kA eka sAtha kSaya hone para paMcama kevala jJAna utpanna hotA hai||10-1|| mohanIyAdi karmaNAM kSaye ko hetu riti kRtvA procyateWan sUtram - bandhahetvabhAvanirjarAbhyAnam // 10-2 // // subodhikA TIkA // ___ ita: pUrvamaSTamAdhyAye mithyAdarzanAvirati pramAda-kaSAya yogA: bandhana hetavaH pratipAditAH snti| bandhahetUnAmabhAvAt saMvaraH prtipdyte| navamAdhyAye proktaM tAvat-AsravanirodhaH sNvrH-1| samyaktvamAvRNoti mithyaatvm| mithyAtvasya-darzanamohanIyaM + karmaNo'bhAvanmithyA-darzanaM sambhavati sNvrH| tatazca nisargAdadhigamAdvA tattvArthazraddhAnarUpaM samyagdarzanaM sNjaayte| evameva aviratyAdi sandarbheSvapi jnyeym| bandhatvahe + torabhAvAt-saMvara nirjarAbhyAM mohanIyAdi- karmapANAM kSayo bhvti| * sUtrArtha - bandha hetu ke abhAva se arthAt saMvara se tathA nirjarA se mohanIya Adi karmoM kA kSaya hotA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 83 * vivecanAmRtam * aSTama adhyAya ke prArambha meM hI prarUpita hai ki bandhana ke pA~ca kAraNa haiM- mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| ina bandha hetuoM kA abhAva hone para saMvara hotA hai| nauveM adhyAya meM kahA bhI hai- AsravanirodhaH saMvara Azrava ke nirodha ko saMvara kahate haiN| vastuta: mithyAtva samyaktva ko AvRtta kara letA hai| mithyAtva tathA darzana mohanIya karma ke abhAva meM mithyAdarzanAdi kA saMvara hotA hai| tadantara nisarga athavA tattvArthasandhAna se (adhigama se) tattvArthazraddhA sparUpa samyagdarzana pragaTa hotA hai| isI prakAra avirati Adi ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| mithyAdarzana ke kAraNa se hone vAle bandha ke abhAva tathA bA~dhe hue karmoM kI nirjarA se samyagdarzanAdi kI prApti hotI hai| kevala jJAna kI utpatti hotI hai| saMvara aura nirjarA se prathama cAra ghAtI karmoM kA kSaya hotA hai tathA tadanantara cAra aghAtikarma vedanIya, AyuSya, nAma,gotra kA kSaya ho jAtA hai // 10-2 // * mokSatattva nirUpaNam * Wan sUtram - kRtsnakarmakSayo mokssH||10-3|| ma subodhikA TIkA // sampUrNakarmakSayalakSaNo mokssH| mokSAvasthA, karmaNAM sarvathAkSayarUpiNI vrtte| sampUrNAnAM karmaNAM kSayatve sati mokSasya praaptirbhvti| etAvatA mokSArthaM sarvathA krmkssyaanivaaryH| pUrvaM tAvat caturNAM ghAtikarmaNAM kSayo bhavati tadanantaram arhasthiti: sNjaayte| purazca caturNAmapi vedanIyanAma gotrAyuSkANAM karmaNAM kSayAt kevalajJAnam utpdyte| tasmin samaye kevalino bhagavata: audArika zarIrAdapi viyogo bhvti| sarveSAM janmakAraNAnAM karmaNAM sarvathA kSayAt na punarjanmakAraNaM ziSyate // 10-3 // mokSAvasthA, janmamaraNarahitA bhavati sarvathA smpuurnnkrmkssaat| * sUtrArtha - kRtsna-samasta, karmoM kA kSaya mokSa kahalAtA hai| * vivecanAmRtam * aSTakarmoM kA sarvathA kSaya honA mokSa kahalAtA hai| karma, ATha prakAra ke hote haiM- cAra ghAti-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa mohanIya tathA antarAya ke kSaya hone para arihanta(sarvajJa) avasthA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 10 / 1 prApta ho jAtI hai kintu cAra aghAti karma - vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra- ye zubha karma zeSa raha jAte haiN| jaba unake cAra aghAti karma bhI sarvathA kSINa ho jAte haiM taba kevalI bhagavAn kA audArika zarIra se bhI viyoga ho jAtA hai| karmarUpI janma hetu kalApa ke nahIM hone para punarjanma kA sarvathA abhAva ho jAtA hai / yaha sthiti mokSa kI hotI hai| sakala karmoM kA sarvathA kSaya mokSa kahalAtA hai| mokSa se kSaya janma maraNa rahitatA siddha hotI hai / mokSa, bandha kA pratipakSI hotA hai / bandha hetuoM kA nirjarA dvArA sarvathA Atyantika kSaya ho jAnA hI mokSa hai| AtmA, karmabandhanoM se sarvathA mukta hokara svAbhAvika zuddha-buddha evaM niraMjana sthiti meM AtA hai / yahI avasthA mokSa yA mukti ke nAma se zAstroM meM pratipAdita kI jAtI hai / jIva kI sarvathA karmarahita zuddhAvasthA hI mokSa hai| mokSa ke sthiti meM pUrvakarma to rahate hI nahIM navIna karmodaya kI bhI bandha kAraNoM ke abhAva meM koI sambhAvanA nahIM rahatI hai| AtmA (jIva) mokSAvasthA meM pUrNarUpeNa nirlepa rahatA hai| dhyAtavya hai, ki manuSya gati hI mokSa prApti kA ekamAtra svarNima avasara hai| mokSa kI sthiti meM AtmA zuddha, buddha, nirlepa, nirajaMna savadarzI, sarvajJa tathA ananta catuSTaya sampanna rahatA huA AtmasvarUpa meM zAzvat sukha kA anubhava karatA hai| anyacca aupazamikAdyabhAvAdapi mokSa prAptiriti varNyate - 5 sUtram - aupazamikAdibhavyatvA + bhAvAccanyatra + kevala + samyaktva jJAnadarzanasiddhebhyaH // 10- -4 // subodhikA TIkA pUrvasUtre sarvathA, sarvakarmakSayAnmuktiH pradarzitA / etadatiriktaM aupazamika- kSAyikakSAyopazamikaudAyika-pAriNAmika + bhAvanAm abhAvAd bhavyatvasyApya + bhAvAt mokSa prApti bharvatitI jJeyam / aupazamikAdibhAveSu kevalasamyaktvaM kevala jJAnaM, kevaladarzanaM siddhatvabhAvo'pi samAgacchati / eteSAM caturNAM bhAvAnAmatiriktam aupazamikAdi bhAvA + nA + mabhAve sati mukti = siddhi rbhvti| kevali bhagavatstvapi ete kSAyikabhAvA: nityA: santi / ataeva caite muktajI + veSvapi prApyante / * sUtrArtha - sarvakarmakSaya ke atirikta, aupazamika - kSAyika kSAyopazamika-audAyikapAriNAmika tathA bhavyatva ke abhAva se mokSa kI prApti hotI hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 85 * vivecanAmRtam * aupazamika-Adi bhAvoM ke abhAva se mukti prApti hotI hai| usakA nirdaza karane ke abhiprAya se nUtana sUtra- aupazamika kA avataraNa karate hue umAsvAtI kahate haiM ki-aupazamikakSAyika-kSAyopazamika audAyika pAriNAmika bhAvoM tathA bhavyatva ke abhAva se bhI mokSa-prApti hotI kevala (kSAyika) samyaktva, kevala jJAna, kevala darzana aura siddhatva ke alAvA aupazamika Adi bhAvoM tathA bhavyatva ke abhAva se mokSasiddha hotA hai| samasta karmoM ke kSaya se mokSa hone se sabhI karmoM kA abhAva mokSa kA kAraNa hai| samasta karmoM kA kSaya hote hue jIva meM aupazamika Adi bhAvoM kA abhAva hotA hai| isake kAraNa aupazamikAdi bhAvoM kA abhAva bhI mokSa kA kAraNa hai| sarvakarmoM kA kSaya hone para aupazamika, kSAyopazamika, audAyika-ina tIna bhAvoM kA sarvathA abhAva hotA hai| kyoMki ye tInoM bhAva karmajanya haiN| pAriNAmika, bhAva meM bhavyatva kA abhAva hotA hai parantu anya jIvatvAdi rahate haiN| kSAyika bhAva kA abhAva nahIM hotA hai kyoMki samyaktva, kevala jJAna, kevala darzana siddhatva ityAdi kSAyika bhAvoM meM rahate haiN| sUtra meM bhavyatva zabda kA ullekha nahIM hai, kintu Adi zabda prayoga se bhavyatva rUpa pAriNAmika bhAva meM kevala bhavyatva bhAva kI nivRtti hotI hai| zeSajIvatvAdi bhAvoM kI nivRtti nahIM hotI hai| isa abhiprAya ko samajhane ke lie Adi pada se bhavyatva kA parigaNana tathA bodha nitAnta Avazyaka evam anivArya hai| vastuta: kevala (kSAyika) samyatva, kevala jJAna kevala darzana aura siddhatva (ye kSAyika bhAva siddha meM nirantara hote haiM ata:) darzana saptama ke kSaya hone se kevala jJAna, darzanAvaraNa ke kSaya hone para siddhatva prApta hotA hai| etadatirikta aupazamikAdi bhAva aura bhavyatva kA abhAva hone se mokSa prApta . hotA hai // 10-4 // sakalakarmakSaye- aupazamikAdi + bhAvanAnAma + bhAvAnmokSe samprApte sati jIvasya kA gatiriti jijJAsAyAmAhaOM sUtram -- tadanantara + mUrdhvaM gcchtyaalokaantaat||10-5|| // subodhikA TIkA tdnntrmiti| kRsnakarmaNaH kSayAnantaraM mukto jIva: UrdhvagamanaM kroti| kiyad dUramiti
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 10 / 1 prazne sati- AlokAntAt lokAntaM saMsarAntaM yaavditi| atra=sUtre tadanantara padena kRtnakarma kSayAnantaram aupazamikAdyabhAvAnataramiti dvayamapi graahym| yato hi sampUrNakarma + kSayAnantaraM tathA aupazamikAdibhAvA'bhAvAnantaraM mukto jIva: UrdhvagamanaM kroti| karmaNAM kSaye sati ekasmina kSaNe yugapade ca avasthAtrayaM prApnoti jiivH| yathA ca-zarIra viyogam siddhayamAna gatiM lokAnta prApti nyceti| * sUtrArtha - kRsnakarma (sampUrNakarma) ke kSaya tathA aupazamikAdi bhAva ke abhAva ke pazcAt muktajIva lokAnta paryanta Urdhvagamana karatA hai| .. - * vivecanAmRtam * usa sakala karmakSaya tathA aupazamikAdibhAva ke abhAva ke bAda AtmA U~ce lokAnta taka jAtA hai| karmakA kSaya hone para deha viyoga, sidhyamAna gati tathA lokAnta prApti- ye tInoM eka samaya- eka sAtha hote haiN| ___ prayoga (vIryAntarAya kA kSaya athavA kSayopazama janya) svAbhAvika gati, kriyA vizeSa ke kArya, utpattikAla, kAryArambha aura kAraNa kA vinAza jisa taraha eka sAtha hotA hai, usI taraha yahA~ bhI samajhanA caahie| vizeSa - jisa samaya karmoM kA kSaya hotA hai, usI samaya deha kA viyoga, Urdhvagamana ke lie gati tathA lokAnta gamana bhI hotA hai| arthAt samastakarmakSaya dehaviyoga, Urdhvagati, lokAntagamanaye cAra eka hI samaya meM hote haiN| loka ke Upara ke antima eka gAU ke antima chaThe vibhAga meM 3335 manuSya pramANa vibhAga meM zrI siddha bhagavanta jIva virAjate hai| pratyeka zrI siddhabhagavanta kA mastaka, antima pradeza kA sparza karate rahate haiN| kyoMki karmakSaya hote hI jahA~ jIva hotA hai, vahIM se sIdhI Urdhvagati karatA hai kintu alokAkAza meM gati meM sahAyaka dharmastikAya kA abhAva hone se lokAkAza kA antima pradeza Ate hI ruka jAtA hai| zrI siddha bhagavantoM kI avagAhanA apane pUrva zarIra kI bhAga kI rahatI hai| cUMki zarIra meM bhAga jitanA khAlI sthAna meM vAyu bharA huA hai| yoga kA nirodha hote hI vAyu nikala jAne se % bhAga kA saMkoca ho jAtA hai| isase zarIra vibhAga kA rahatA hai| adhika se adhika 500 dhanuSya kI kAyA vAle jIva mokSa meM jA sakate haiN| 500 dhanuSya kI kAyA kA 5 bhAga, 3335dhanuSya hotA hai| isalie AkAza meM Upara ke antima pradeza se nIce ke 333 bhAga taka zrI siddha bhagavanta jIva rahate haiN| Ama eka gAu se chaThe vibhAga aura utakRSTa avagAhanA vAlA zarIra kA % bhAga, 3335 dhanuSya ke samAna hotA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 87 AkAza ke umarI sire se nIce eka yojana bAda siddhazilA ( ISat prAgbhArA ) nAmaka pRthvI hai| jisa prakAra ratnaprabhA Adi sAta pRthvI haiM usI prakAra siddhazilA bhI AThavIM pRthvI hai| yaha pRthvI sphaTika jaisI zveta(saphade) hai| Upara ke bhAga meM samatala hai - vaise golAkAra - sI hai / usakA viSkaMbha ( lambAI) 45 lAkha yojana hai / vaha barAbara madhya ke bhAga meM ATha yojana moTI (jAr3I) hai| madhyabhAga ke bAda hara tarapha se usakI moTAI kramaza: ghaTatI jAtI hai | sire ke bhAga meM vaha pakSI ke paMkha se bhI patalI hai| isakA AkAra dvitIyA ke candramA ke samAna hai| siddhazilA ke UparI bhAga se siddha jIvoM ke nIce antima bhAga taka 3% gAU kA antara hai| isakA tAtparya yaha huA ki siddhazilA ke bAda 35 gAU Upara jAte hue zrI siddha ke jIva Ate haiN| dvIpa meM hI jIva mokSa pAte haiM / DhAI dvIpa kA viSkaMbha 45 lAkha yojana kA pramANa hai / mukta + jIvAnA + mUrdhvagati + hetUn vizadayati 5 sUtram pUrvaprayogA + dasaGgatvAdbandhacchedA + tathAgati + pariNAmAcca tdgtiH||10-6|| subodhikA TIkA pUrvaprayogAditi / karmarniliptasya muktajIvasya urdhvagamane anekahetavaH santi teSu prathamastAvat-pUrva prayogaH / kulAla kRta - prayatna - hasta - daNDa- cakra saMyoga prApyaM cakraM tAvad bhramati yAvat pUrvaprayogasya sNskaar:| kulAla hasta- daNDacakra- saMyoge'pagate'pi cakragatiH pUrvaprayogAstitvameva pradarzayati / evameva karma nimittaM prApya jIvaH saMsAre bhramati / karmasaMyogAdekaH saMskAro'pi jIve smaagcchti| karmasaMyogA bhAve'pi tat pUrvaprayoga saMskAra vazAt gamanaM karoti / ayameva pUrva prayogaH / ayameva siddhajIvasya gatau ( gamane ) hetu: / asnggtvaaditi| dvitIyo'yaM hetuH / sarvadravyeSu jIvAnAM pudgAlAnAJcaiva gatimattvamaGgIkRta + msti| saGgastAvat sambandha: / bAhya sambandhaM prApya dravyasya svabhAviruddha + gati + rbhavitumarhati bAhya saMga (sambandha)- rahite sati svAbhAvika gatireva bhavati / pudgaladravyaM tAvadadhogatizIlaH jIvadravyaM tUrdhvagatizIla masti / ataeva karmasaGga nirmukta sidhyamAnagatirurdhvameva bhavati / bndhcchedaaditi| tRtIyo'yaM hetuH / bandhasya bandhAnAM vA chedaH - bandhacchedaH / yathA bIja ko zasya bandhane sphuTite sati eraNDavIjAnAnAM gatistathaiva karma bandhacchedAya sidhyamAna + jI + vagati + rapyardhvaM bhavatIti jJeyam / tathA + gati + parimANAcceti / caturtho'yaM hetuH /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 101 ___ UrdhvagauravAt pUrvaprayogAdibhyazca hetubhyastathAsya gati + pariNAmo yena sidhyamAnagati: prjaayte| sidhyamAnagati rurdhvameva bhavati- na ca tiryagadho vA karmasaGga vinimukttvaat| vyapagate ca viruddhAkAraNa saMyoge sidhyamAna + jIva + gati + rurdhvameva + lokAntaM yAvat prjaayte| dharmAstikAyasya sadbhAvo lokAntaM yAvadeva bhvti| ataeva lokAntaM yAvadeva muktajIvagati rbhavati na tu tata: prm| lokAntaM prApya mukto niSkriyo bhvti| 45 lAkha yojana se bAhara siddha sthAna meM jAne vAlA koI bhI nahIM hone ke kAraNa siddhajIva ke apara 45 lAkha yojana pramANa bhAga meM hI hote haiN| zrI siddhazilA kA viSkaMbha bhI 45 lAkha yojana hai| isake jitane bhAga meM siddhazilA hai, utane hI bhAga meM zrI siddhIzilA 35 gAu para zrI siddhajIva jIva, jisa sthAna meM samasta karmoM kA kSaya karatA hai usI sthAna meM se sIdhA asara jAtA hai| arthAt mokSa meM jahAM eka siddha paramAtmA hai| vahIM ananta siddhabhagavanta mokSa meM gae haiN| kahIM ekAdha sthAna se ananta jIva mokSa meM gae hoM- aisA nahIM hai| 45 lAkha yojana pramANa DhAI dvIpa kA koI bhAga-aisA nahIM hai- jahA~ se nIce ke antima bhAga taka 3 gAu hote haiN| isalie siddhajIvoM aura siddhazilA ke bIca 35 gAu kA antara hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki siddhazilA ke pazcAt 34 gAu Upara jAte hue zrI siddha jIva Ate haiN| DhAIdvIpa kA viSkambha 45 lAkha yojana se bAhara siddhi meM jAne vAlA koI nahIM hone ke kAraNa zrI siddha jIva 45 lAkha yojana pramANa bhAga meM hote haiN| zrI siddhazilA kA viSkambha bhI 45 lAkha yojana hI hai| isake jitane vibhAga meM siddhazilA hai, utane hI vibhAga meM siddhazilA se 34 gAu para zrI siddhajIva hai| siddhazilA para ananta siddha paramAtmAoM ke hone para bhI koI saMkaDApana mahasUsa nahIM hotA hai kyoMki zrI siddhaparamAtmA to arUpI haiN| jisa prakAra jyoti meM jyoti mila jAtI hai, vaise hI sabhI zrI siddhabhagavanta bhI mila jAte hai // 10-5 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 89 * sUtrArtha - pUrva prayoga, asaGga, bandhaccheda tathA gati pariNAma ina cAra hetuoM se sarvakarmakSaya hone para AtmA Urdhvagati karatA hai| ___ * vivecanAmRtam * karmanirlipta muktajIva ke Urdhvagamana meM aneka hetu haiN| unameM pramukha haiM (1) pUrvaprayoga (2) asaGga (3) bandhaccheda (4) gatipariNAma. pUrvaprayoga hetu kA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra kumbhakAra apane hAtha meM daNDa pakar3a kara cAka ko calAtA hai kucha dera taka calAne ke pazcAt bhrami utpanna hone para vaha, cAka ko ghumAnA choDU detA hai kintu pUrvakRta prayatna ke kAraNa cakra (cAka) meM bhrami banI rahatI hai cakra kucha dera taka calatA rahatA hai| vaha cakragati pUrvaprayoga ke astitva ko hI pradarzita karatI hai| isI prakAra karmanimitta ko prApta karake jIva saMsAra meM bhramaNa karatA hai| karma ke saMyoga se eka saMskAra vizeSa bhI jIva meM AtA hai jisase karmasaMyoga ke abhAva meM bhI usa pUrva prayoga ke saMskAra ke kAraNa gamana karatA hai| ise hI pUrvaprayoga kahate hai| yaha siddhajIva (muktajIva) kI gatimeM kAraNa hotA hai| muktajIva kI gatiUrdhva hI hotI hai| saMga kA artha hai- smbndh| sabhI dravyoM meM jIva tathA pudgaladravya hI gatizIla hai-yaha zAstra svIkRta hai| bAhya sambandha ko prApta karake dravya kI svabhAva viruddha gati hotI hai| bAhyasaMga (sambandha) ke abhAva (asaGga) meM to svAbhAvika gati hI hotI hai| pudgala dravya kI gati-adhogati bhI hotI hai kintu jIvadravya kI svAbhAvika gati-Urdhvagati hI hai| ata: asaGga (karmasaMyoga ke abhAva) meM vimukta sidhyamAna (kRtakRtya) jIva kI Urdhvagati hotI hai| bandhaccheda tRtIya hetu ke rUpa meM mUlasUtra meM kathita hai| usakA Azaya yaha hai ki- bandha kA yA bandhoM kA uccheda (chedana) bandhaccheda kahalAtA hai| jaise-bIja koza ke phUTane para eraNDa kA bIja urdhvagati karatA hai usI prakAra karmabandha ke uccheda hone para mukta jIva (sidhyamAna jIva) Urdhvagati hI karatA hai| vaise bhI jIva (AtmA) kI gati bhI UrdhvAtmaka hI hotI hai, anya prakAraka nahIM-aisA samajhanA caahie| tathAgati pariNAma caturtha hetu ke rUpa maulika sUtra meM pradarzita hai| usakA abhiprAya yaha hai ki Urzvagaurava tathA pUrva prayAgAdi hetuoM se karmavimukta jIva kI gati kA pariNamana-isI prakAra hotA hai, jisake dvArA sidhyamAna jIva kI Urdhvagati hotI hai, nIce (adhogati) yA tirachI(tiryagagati) nahIM hotI hai kyoMki Urzvagaurava, pUrvaprayoga pariNAma, asaGga tathA bandhaccheda-rUpa kAraNoM se Urdhvagati pramANita hai| viruddha kAraNa saMyogoM ke haTa jAne para arthAt karmakAraNoM ke haTane para, sidhyamAna jIva lokAnta taka Urdhvagati karatA hai| dharmAstikAya kA sadbhAva lokAnta taka rahatA hai| ataeva
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 10 / 1 lokAnta taka gati karane ke pazcAt muktajIva (sidhyamAna jIva) sthira ho jAtA hai| usake Age vaha gamana nahIM karatA hai| lokAnta taka jAkara muktajIva sthira ho jAtA hai, niSkriya ho jAtA hai| * vizeSa praznottara prazna samasta karmoM ke kSaya hone para tirachI - bA~kI tathA nimna na hokara urdhvagati hI kyoM hotI hai? uttara prazna uttara - ww - - - dravya meM jIva tathA pudgala - ina meM dravyoM kA svabhAva hI gati karanA hai| pudgala kA svabhAva Urdhva, adho tathA tiryak gati karanA hai| pudgala, tridhA gati karane meM sakSama hai| jaise- dIpa- jyoti, agni Adi kA urdhvagamana svabhAva hai / pavana kA svabhAva tirachI i karanA svabhAva hai tathA patthara Adi kA svabhAva adhogati karanA hai kintu AtmA svabhAva kevala urdhvagati karane kA hai| Urdhvagati kA svabhAva hAne ke kAraNa AtmA, samasta karmakSaya hote hI urdhvagati karatA hai| AtmA kA svabhAva yadi Urdhvagati karanA hI hai to saMsArI AtmA tridhA (Urdhva, adha:, tiryak) gati kyoM karatA hai? saMsArI AtmA karmoM se Abaddha hai| ata: usako nijakarmAnusAra gati karanI par3atI hai| karma-saMga (karmabandhana) dUra hote hI AtmA sIdhI Urdhvagati hI karatA hai / jaise - zuSka tuMbe kA svabhAva jala meM DUbane kA na hone para bhI yadi usake Upara miTTI kA avalepa lagAkara jala meM DAlA jAye to vaha jala meM DUba jAtA hai kiMtu kucha samaya ke pazcAta jaba jala se miTTI kA avalepa ghula jAtA hai to vaha tumbA, jala ke Upara tairane lagatA hai / usI prakAra saMsArI jIvAtmA ke Upara karmarUpI miTTI kA avalepa hone ke kAraNa vaha saMsArarUpI jala meM DUbatA hai, kintu jaba karma nirjarA se AtmA ke umara kI karmarUpI miTTI kA avalepa haTa jAtA hai taba vaha saMsAra rUpI jala se umara kI ora gati karatA hai aura lokAnta meM jAkara Thahara jAtA hai| samAdhAna kA anya prakAra yaha bhI hai jaise- eraNDa kA phala jaba paka jAtA hai aura vaha sUkha jAtA hai taba bIjakoza phUTatA hai, aura bIjaprAya: umara kI ora uchalatA hai| jaba taka bIjakoza phUTanA nahIM taba taka vaha eraNDa bIja usake adhIna rahatA hai kintu phUTane para svatantra hote hI urdhvagatizIla hotA hai| ThIka isI prakAra saMsArI jIva, karma se Abaddha hai| karma kA bandhana chUTate hI jIva Urdhvagamana karatA hai| jIva (AtmA) kI svAbhAvika gati-urdhvagamana hI hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre prazna - jIva kI svAbhAvika gati yadi Urdhvagati hI hai to vaha karmamukta hokara bhI lokAnta taka hI Urdhvagati karake kyoM Thahara jAtA hai, Age gati kyoM nahIM karatA hai? uttara - vastuta: jIva kI Urdhvagati, svAbhAvika hai| tadanusAra hI vaha sakala karmakSaya ke pazcAt Urdhvagati karatA haA lokAnta taka pahu~catA hai| prazna uThatA hai ki vaha Age Urdhvagati kyoM karatA hai? samAdhAna-kArya kI siddhi sadaiva nimitta kAraNa para Azrita hotI hai| isI siddhAnta ke anusAra yahA~ taka gamana karane meM sahAyaka bAhyanimitta kAraNa-dharmAstikAya haiN| lokAnta taka hI dharmAstikAya kA sadbhAva hai| Age aloka meM gati sahAyaka dharmAstikAya ke nahIM hone ke kAraNa sidhyamAna jIva lokAnta taka ardhvagati karake Thahara jAtA hai| jisa prakAra jala meM DUbA huA tumbA, miTTI kA lepa ghula jAne se jala ke UmarI sire para Akara TikatA hai| vaha upagrAhaka jala ke abhAva meM, jala ke UparI bhAga se adhika umara nahIM jA sakatA hai| usI prakAra aloka meM gati sahAyaka dharmAstikAya ke na hone para vimukta jIva, lokAnta taka pahu~ca kara sthira ho jAtA hai // 6 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [10 // * siddhaviSaye vizeSa-vicAraNA * OM sUtram - kSetra-kAla-gati-liGga-tIrtha-cAritra-pratyekabuddhabodhita-jJAnAvagAhanA'-ntara-saMkhyA-'lpabahutvata: saadhyaa:||7|| + subodhikA TIkA kssetretyaadyH| siddhasya dvAdazAnu + yogadvArANi bhvnti| tAni cettham-kSetram, kAla:, gati:, liGgam, tIrtha, cAritram, pratyekabuddhabodhita:, jJAnam, avagAhanA, antaram, saMkhyA, alpbhutvnycetyaadiini| etaiAdazAnuyogadvAreH sAdhya: siddhaH cintanIyo vyaakhyaatvyshceti| tatra khalu dvau nayau tAvat prakhyAtau- pUrvabhAva + prajJApanIya:, pratyutpanna + bhAva + prajJApanIyazceti dik / * sUtrArtha - kSetra, kAla, gati, liGga, tIrtha, cAritra pratyeka buddhabodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA, alpabahutva-nAmaka bAhara anuyogadvAroM (prakAroM) se siddha jJAtavya haiM, cintanIya hai| * vivecanAmRta * kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyeka buddhabodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA aura alpa bahutva-ina bAraha anuyoga dvAroM se siddha kA svarUpa jJAna karanA caahie| ___usameM pUrvabhAva prajJApanIya, aura pratyutpanna bhAva prajJApanIya-ina do nayoM kI apekSA se siddha kA vicAra karate haiN| vastuta: zrIsiddha paramAtmA ke Atmazakti kI apekSA se samAna haiM kintu yadi kisI prakAra kI vizeSatA kA vizeSa dhyAna rakhakara yadi koI varNana karanA ho to pUrvokta ina dvAdaza anuyoga dvAroM kA prayoga karanA caahie| inakA vivecana isa prakAra samajhanA cAhie - 1. kSetra - kisa kSetra meM siddha hote haiM? pratyutpannabhAva prajJApanIya ke Azraya se siddhakSetra meM siddha hote haiN| pUrvabhAva prajJApanIya naya kI apekSA se janma kI vivakSA se siddha hotA hai tathA saMharaNa ke apekSA se manuSya kSetra-sthitivAle siddha hote haiN| unameM pramatta, saMyata aura deza virata kA saMharaNa hotA hai, sAdhvI, vedarahita parivAra-vizuddhi caritravAlA-pulAka cAritrI apramatta saMyata-pUrvadhara aura Aharaka zarIra-inakA saMharaNa nahIM hotA hai| RjusUtra aura zabdAdi tIna naya pUrvabhAva ko jJAna karavAte haiM aura bAkI ke naigamAdi tIna naya pUrvabhAva tathA vartamAna bhAva-ina donoM ko jJAta karavAte haiN|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 1 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre 2. kAla - kisa kAla meM siddha hote haiM ? [ 93 yahA~ bhI do nayoM kI apekSA se vicAra karanA Avazyaka hai| pratyutpannabhAva prajJApanIya naya vivakSA se kAla ke abhAva meM siddha hote haiM kyoki siddhakSetra meM kAla kA abhAva hai| pUrvabhAva prajJApanIya naya kI vivakSA se janma aura saMharaNa kI apekSA se vicAra karanA hai / janma se sAmAnyarIti se avasarpiNI aura utsarpiNI meM yA no utsarpiNI kAla ( mahAvideha kSetra meM hai) aura vizeSa se avasarpiNI meM suSama, duHSama-Are ke saMkhyAta varSa bAkI rahe taba janma lene vAlA siddhapada prApta karatA hai| duHSama - suSamA nAma ke cauthe Are meM utpanna vaha cauthe tathA duSamA nAmake pA~cave Are meM mokSa jAtA hai| lekina pA~cave Are meM janmA huA mokSa prApta nahIM karatA hai| saMharaNa ke Azraya se saba kAla meM avasarpiNI - utsarpiNI aura jo utsarpiNI avasarpiNI kala meM mokSa ko prApta karatA hai| 3. gati - pratyutpannabhAva prajJApanIya naya kI vivakSA meM siddhagati meM siddha hotA hai / pUrvabhAva prajJApanIya naya ke do prakAra haiN| anantara - pazcAt kRtagatika = anyagati ke antara rahita aura ekAntara pazcAt kRtagatika (eka manuSya gati ke antaravAlA) anantara pazcAt kRta gatika naya kI vivakSA se manuSya gati meM utpanna mokSa jAtA hai| prakArAntara pazcAt kRgatika naya kI apekSA se saba gatiyoM se Agata siddha pada ko prApta karatA hai| 4. liGga - liGga kI apekSA se anya vikalpoM ke tIna prakAra haiM 1. dravyaliGga 2. bhAvaliGga 3. aliGga pratyutpanna bhAva kI apekSA se liMga rahita siddha hotA hai / pUrvabhAva kI apekSA se bhAvaliGgI ( bhAvacAritrI), svaliGga se (sAdhuveSa ) siddha hotA hai| dravyaliGga ke tIna prakAra haiM 1. svaliGga 2. anyaliGga tathA gRhIliGga - ye saba bhAvaliGga ko prApta kara mokSa prApta karateM haiN| 5. tIrtha - zrI tIrthakara paramAtmA ke tIrtha meM tIrthaDakara siddha hote haiN| tIthaDaratva kA anubhava karane ke pazcAt mokSa prApta karane vAle tIrthaDakara pratyeka buddha hokara siddha hote haiM tathA tIrthakara sAdhu hokara siddha hote haiN| isa prakAra tIrthaGkara ke tIrtha meM bhI pUrvokta bhedayukta siddha hote haiM / 6. cAritra - cAritrI pratyutpanna bhAva kI apekSAoM se no cAritrI, no acAritrI siddha ho
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 101 pUrvabhAva prajJApanIya ke do bheda haiM1. anantara - pazcAt kRtika 2. paraMpara - pazcAt kRtik| anantara pazcAt kRtika (jise kisI cAritra kA antara na ho- aisA) naya kI apekSA se yathAkhyAta cAritrI siddha hotA hai| parampara pazcAt kRtika (anya cAritra se sAntara) tapa ke vyaMjita aura avyaMjita- ye bheda avyaMjita sAmAnyata: saMkhyA mAtra se kahe hue tathA vyaMjita vizeSa nAma dvArA kthit| avyaMjita kI apekSA se tIna cAritra vAle, cAra cAritra vAle tathA pA~ca cAritra vAle siddha hote haiN| vyaMjita naya kI apekSA se sAmAyika sUkSma samparAya aura yathAkhyAta cAritra vAle siddha hote haiN| athavA sAmAyika, chedopasathApanIya sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta cAritra vAle siddha hote haiN| athavA- chedopasthApanIya, parihAra vizuddhi, sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAta cAritra vAle siddha hote haiN| 7. pratyeka buddha bodhita - svayaM buddha ke do bheda haiM- 1. tIrthakara- pratyeka buddhasiddha 2. buddhabodhita siddha- ke do prakAra para bodhaka aura AtmahitasAdhaka-isa prakAra se pratyeka buddhasiddha ke cAra prakAra hote haiN| 8. jJAna - pratyutpanna bhAva naya kI apekSA se kevalI siddha hote haiN| pUrvabhAva prajJApanIya ke amantara pazcAt kRtika hote haiN| pUrvabhAva prajJApanIya ke anantara pazcAt kRtika aura paraMpara pazcAtakRtika ye do prakAra haiN| donoM ke vyaMjita aura avyaMjita do-do prakAra haiN| usameM avyaMjita meM do-tIna-cAra jJAna se siddha hote haiM, aura vyaMjita meM mati-zruta se mati-zruta-avadhi se mati-mana: paryAya se mati- zruta-avadhi mana:paryAya se siddha hote haiN| vartamAna meM sabhI siddha kevala jJAna ke hI dhAraka haiN| unakI siddhi kevala jJAna prakAraka hI varNita hai kintu cAra kSAyo + pazamika jJAnoM meM yathAsambhava jJAnoM ke dhAraka bhI siddhIprApta karate haiN| kSAyopazamika jJAna, ekakAla meM eka jIva ke sandarbha meM eka se lekara cAra taka prApta huA karate haiN| 9. avagAhanA - zarIra pramANa jitane sthAna ko gheratA hai, use avagAhanA kahate haiN| utkRSTa evaM jaghanya ke bheda se avagAhanA do prakAra kI hotI hai| utkRSTa avagAhanA kA pramANa pA~ca sau dhanuSa se pRthaktva dhanuSa adhika mAnA gayA hai tathA jaghanya avagAhanA kA pramANa sAta ratni meM se pRthakatva aMgula kama mAnA gayA hai| pUrvaprajJApanIyanaya kI vivakSA se jIva, jisa zarIra pramANa se siddha pada prApta karatA hai, vahI usakI siddhi kI avagAhanA kA bhI pramANa rahatA hai kyoMki jIva kI avagAhanA zarIra ke pramANa ke
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 95 anusAra hI hotI hai / jIva, svazarIra pramANI svIkRta hai kintu siddhAvasthA meM zarIra rahita sthiti hone ke kAraNa AtmA kI avagahanA tribhAgahIna ho jAtI hai / siddhi (siddhAvasthA) prApti ke samaya jo zarIra pramANa hai usakA tRtIyAMza kama karane para jo avagAhanA pramANa zeSa rahatA hai, vaha siddhAvasthA meM vidyamAna rahatA hai-pratyutpannanaya kI apekSA se siddhoM kI avagAhanA kA yahI pramANa hai| jaghanya avagAhanA vAle siddha sabase kama, usase utkRSTa avagAhanA vAle saMkhyAtaguNa, usase yavamadhya siddha asaMkhyAtaguNa, usase yavamadhya ke umara ke siddha asaMkhyAtaguNa, usase yavamadhya ke adhastAt siddha vizeSAdhika tathA usase bhI vizeSAdhika sarvasiddha hai - aisA jAnanA caahie| 10. antara eka samaya meM jIvoM ke siddhi prApta kara lene ke pazcAt (tat samayAntara ) jo jIvasiddhi prApta karate hai- use anantara siddhi kahate haiM / isakA pramANa do samaya se ATha samaya hai| - nirantara ATha samaya taka sabase kama siddha hue haiN| usase nirantara sAta va chaha samaya taka bahuta siddha hue| yAvat nirantara do samaya taka saMkhyAtaguNa siddha hue| SaNmAsAMtarita siddha hue sabase kama, eka samayAnatarita siddha hue- saMkhyAta guNa, yavamadhya ke aMtarita siddha hue- asaMkhyAta guNa / upari yavamadhyAMtarita vizeSAdhika aura usase sarvasiddha vizeSAdhika hue haiM- aisA jAnanA caahie| 11. saMkhyA - pratyeka samaya meM adhika se adhika yA kama se kama kitane jIva siddhi prApta karate haiM usakA parimANa parigaNana ko hI saMkhyA kahate haiM / eka samaya meM siddhi (mokSa) prApta karane vAle jIva jaghanya pramANa kI dRSTi se eka tathA utkRSTa pramANa se 108 siddha hue haiN| usase alpa 106 yAvat 50 siddha hue ananta guNa, 49 se lekara 15 siddha hue asaMkhyAta guNa tathA 24 se lekara 1 (eka) taka siddha hue saMkhyAta guNa - itanA dhyAtavya hai / 12. alpabahutva alpa-bahutva-nyUnAdhikatA kA dyotaka hai| pratyeka anuyoga ke avAntara bhedoM ke dvArA siddha jIvoM kA alpa - bahutva samajhanA caahie| kSetra siddhoM meM janmasiddha evaM saMharaNasiddha nAmaka siddha hote haiN| inameM karmabhUmi siddha aura akarma bhUmi siddha hai, unakA pramANa sabase kama hai kintu saMharaNa siddhoM kA pramANa aura bhI kama hai| janma siddhoM kA pramANa unakA asaMkhyAta guNA hai / saharaNa do prakAra ke hai - 1. parakRta evam 2. svayaMkRta / saMharaNa-gamana-parakRta deva, cAraNamuni aura vidyAdharoM ne kiyA hai| karmabhUmi - akarmabhUmidvipa samudra - adho- tiryag lokakSetroM ke bheda haiN| usameM sabase kama Urdhvaloka meM se aura usase saMkhyAtaguNa adholoka meM se aura usase saMkhyAtaguNA tiryagaloka meM se siddha hote hai| sabase kama samudra meM se aura usase saMkhyAtaguNA dvIpa siddha hote haiM / yaha sAmAnyata: kahA gayA hai / vizeSata: guNA se siddha hote hai /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 101 sabake thor3e lavaNa samudra meM se, usameM kAlodadhi meM se saMkhyAtaguNA aura usase jambUdIpa meM se saMkhyAtaguNA, usase ghAtakI khaNDa meM se saMkhyAtaguNAA aura usase jaMbUdIpa meM se saMkhyAtaguNA usase puSkarArdhadvipa meM se saMkhyAtaguNA mokSa meM gae hue haiN| kAla tIna prakAra ke hote haiM1. avasarpiNI 2. utsarpiNI tathA 3. anavasarpiNI utsrpinnii| yahA~ siddha ke vyajjita-avyajita bheda kA vicAra bhI karanA hotA hai| pUrvabhAva kI apekSA se sabase kama utsarpiNI siddha, usase vizeSAdhika avasarpiNI siddha aura usase avasarpiNI utsarpiNI siddha saMkhyAtaguNA hote hai- aisA dhyAtavya hai| vartamAna bhAva kI apekSA se kAlAbhAva meM siddha hote hai kyoMki alpa-bahutva nahIM hai| gati vartamAna kAla kI apekSA se siddhagati meM siddha hote hai kyoMki alpa-bahutva nahIM haiN| antara vinA pUrvabhAva kI apekSA kI vivakSA se virtaMca gati meM se manuSya gati meM Akara mokSa meM jAne vAle sabase alpa hai| isakI apekSA manuSya se puna: manuSya janma prApta karake mokSa meM jAne vAle saMkhyAta guNa haiN| narakagati se manuSya gati meM Akara mokSa jAne vAle saMkhyAtaguNa haiM aura usase devagati meM se Akara mokSa jAne vAle saMkhyAta guNA haiN| liMga - vartamAna bhAva kI apekSA se avedI siddha hotA hai kyoMki alpa bahutva nahIM hai| pUrvabhAva kI apekSA se napuMsaka liGgI siddha sabase alpa haiN| usase strIliGga saMkhyAtaguNA hai aura usase pulliMga siddha saMkhyAta guNA haiN| tIrtha - tIrthasiddha sabase alpa, tIrthakara,usase saMkhyAtaguNa ajina siddha jJAtavya hai| tIrtha meM siddha kama hue haiM-napuMsaka, usase strIsaMkhyAta guNA aura usakI apekSA puruSa saMkhyAta guNa hote haiN| cAritra - vartamAna bhAva kI apekSA se siddha to cAritrI no acAritrI kyoMki alpa-bahatva nahIM haiN| pUrvabhAva kI apekSA se, sAmAnyata pA~coM cAritra vAle siddha sabase alpa haiN| usase cAra cAritra vAle saMkhyAta guNa,usase tIna cAritra vAle saMkhyAtaguNa samajhane caahie| vizeSata:- sabase alpa sAmAyika AdivAle, usase sAmAyika ke alAvA cAra vAle saMkhyAtaguNA, usase vizuddhivAle, cAra saMkhyAtaguNa, usase chedopa + sthApanIya sivAya cAra vAle saMkhyAta gunn| usase sUkSma saMparAya- yathAkhyAta-ye tIna cAritra vAle siddha saMkhyAta guNa aura usase chedopasthApanIya, sUkSmasaMparAya yathAkhyAta-ye tIna vAle saMkhyAta guNA samajhane caahie| pratyeka buddha bodhita-pratyeka buddha siddha sabase alpa, usase buddhabodhita napuMsakasiddha saMkhyAtaguNa aura strIsiddha saMkhyA guNa aura puruSAsiddha bhI saMkhyAta guNa haiM - aisA samajhanA caahie|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 1 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 97 * praznottara * prazna - siddhoM ke kitane bheda haiM? uttara - jainAgama mAnyatA ke anusAra siddhoM ke pandraha bheda haiM 1. tIrthasiddha 2. atIrtha siddha 3. tIrthaGkakara 4. atIrthaGkara siddha 5. svayaM buddha siddha 6. pratyeka buddha siddha 7. buddhabodhita siddha 8. strIliGga siddha 9. puruSaliGga siddha 10. napuMsakaliGga siddha 11. svaliGga siddha 12. anyaliGga siddha 13. gRhaliGga siddha 14. eka siddha 15. aneka siddha prazna - tIrthakara siddha kise kahate haiM? uttara - tIrthaGkara ke saMgha saMsthApana karane ke athavA prathama gaNadhara ke utpanna hone ke bAda, jo siddha hue hai, unheM tIrthasiddha kahate haiN| jaise- prathama gaNadhara RSabhasena aura gautamasvAmI aadi| prazna - atIrtha siddha kise kahate hai? uttara - tIrtha (saMgha) ke utpanna na hone para athavA bIca meM tIrtha kA viccheda hone para jo siddha hue haiM unheM atIrtha siddha kahate haiM jaise- mrudevii| prazna - tIrthakara siddha kise kahate haiM? uttara - jo tIrthaGgara hokara arthAt sAdhu-sAdhvI zrAvaka, zrAvikA rUpI cAra tIrthoM kI sthApanA karake siddha hue haiM, unheM tIrthaMkara siddha kahate haiN| jaise-caubIsa tIrthaMkara bhgvaan| prazna - atIrthaGkara siddha kise kahate haiM? uttara - jo sAmAnya kevalI hokara siddha hue hai, unheM atIrthaGkara siddha kahate haiN| jaise gautama svaamii| prazna - svayaMbuddha siddha kise kahate haiM? uttara - jo svayaM jAti smaraNAdi jJAna se tattvajJAna kara siddha hue haiM unhe svayaM buddha siddha kahate haiN| jaise-mRgA putra aadi| prazna - pratyeka buddha siddha kise kahate haiM? uttara - jo bAhya nimitta vRSabhAdi ko dekhakara bodha prApta karake siddha hue haiM, unheM pratyeka buddha siddha kahate haiN| jaise karakaNDU aadi| prazna - buddhabodhita siddha kise kahate haiM? uttara - jo dharmAcAryoM se bodha prApta karake siddha hue haiM, unheM buddhabodhita siddha kahate haiN| jaise meghakumAra aadi|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 ] prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara - prazna uttara - - - - - - - - - - - prazna gRhiliGga siddha kise kahate haiM? uttara - zrItattvArthAdhigamasUtre - strIliGga siddha kise kahate haiM? jo strIzarIra se siddha hue hai, unheM strIliGga siddha kahate haiN| jaise- cndnvaalaa| puruSa liGga siddha kise kahate haiM? jo puruSa zarIra se siddha hue haiM, unheM puruSaliGga siddha kahate haiM / jaise- gaNadhara Adi / [ 10 / 1 napuMsakaliGga siddha kise kahateM hai ? jo napuMsaka zarIra se siddha hue haiM, unheM napuMsaka liGga siddha kahate haiN| jaise- gAGgeya anagAra Adi / svaliGga siddha kise kahate haiM ? jo muniveSa (rajoharaNAdi dhAraka) se siddha hue hai unheM svaliGga siddha kahate haiN| jaiseAdinAtha bhagavAn ke sAtha dasa hajAra muni siddha hue / anya liGga siddha kise kahate haiM? jo anyamata (saMnyAsI Adi) ke liMga se siddha hue hai unheM anyaliGga siddha kahate haiN| jaise- zivarAja RSi / jo gRhastha ke liGga se siddha hue haiM, unheM gRhiliGga siddha kahate haiM / jaisa - sumati ke choTe bhAI nAgala Adi / eka siddha kise kahate hai ? jo eka samaya meM akele siddha hue hoM, unheM eka siddha kahate haiM / jaise - mahAvIra svAmI / aneka siddha kise kahate hai ? jo eka samaya meM do yAvat 108 taka siddha hue haiM, unheM aneka siddha kahate haiN| jaiseRSabhadeva bhgvaan| Wan
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrItattvArthAdhigamasUtre OM hrIM arhate namaH 5 zrItattvArthAdhigamasUtram 5 dazaveM adhyAya kA hindI padyAnuvAda 10 / 1 ] * mokSa sparUpa sutrANi - mohakSayAjjJAnadarzanAvarANantarAyakSAyAcca kevalam // 1 // bandhahetvabhAva + nirjarAbhyAm // 2 // kRtsna + karmakSayo mokSaH // 3 // aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra + kevala + samyaktva + jJAnadarzana + siddhtvebhyH||4|| tadanantara + mUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // pUrvaprayogAdasaGgatvAdbandhacchedAtathAgati pariNAmAcca tdgtiH||6|| kSetra - kAlagati + liGgatIrtha + cAritra + pratyeka + buddha + bodhita + jJAnAvagAhanAntara saMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH // 7 // * hindI padyAnuvAda - mohanIyAdi cAroM ghAtikarma ke kSaya hoteM, jJAna aura darzana sambandhI, AvaraNa bhI kSaya hote / naSTa ho taka kevalI, vastukalanA saMvIkalI // antarAya ghAtikarma, saba sarvajJatA ko dhArate haiM, prayoga se, bandha hetu ke abhAvI, nirjarA ke yoga se saba karma kA kSaya, mokSa hai kahate use / upazamAdi bhavyatAdika bhAva kI abhAvatA, samakita kevala jJAna darzana prakaTa pragaTe siddhatA //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] [ 10 / 1 zrItattvArthAdhigamasUtre karmakSaya se eka hI kSaNa, loka ke kSitijAnta bhI, pUrvaprayoga au saMgarahita baMdhacchedana bhAva meM, gatitva ke pariNAma dvArA, siddhagati tatkAla meN|| kSetra kAla gati liMga tIrtha caraNa dvAra meM, pratyeka buddha jJAna ke saMga, avagAha suvicAra meN| antara saMkhyA alpabahutA, dvAra bAraha jAniye, siddhapada meM avataraNa se, mokSa dvAra prveshiye|| tattvArthAdhigama sUtra kI padyAnuvAda vivecanA, hai racI laya chanda hindI gItikA meM bodhnaa| adhyAya dasavA~ pUrNa hai, mokSa kI suvivecanA, suzIla zIla mokSa hetu triratnakara aaraadhnaa|| ||iti tattvArthAdhizagama sUtra ke dazaveM adhyAya kA pdyaanuvaad|| ||smaapt||
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukRta ke sahayogI zrI piNDavAr3A jaina saMgha samasta C/o zeTha kalyANajI sobhAgacaMdajI jaina per3hI mu.po. piNDavADA, jilA-sirohI (rAja.) zrI supArzvanAtha jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha cokI peTha, po.dAvaNagere (karnATaka) Uupig JAWETU US Sivalue para DONGEBOB IASNEPAUR uddezya samyagjJAna kA pracAra-prasAra OM namo nANasa hai kAryAlaya zrI suzIla-sAhitya prakAzana samiti saMghavI zrI guNadayAlacaMdajI bhaMDArI rAikA bAga, purAnI pulisa lAina ke pAsa, po.jodhapura-342 006 (rAja.) - 0291-2511829, 2510621