Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA-14 mahopAdhyAya zrI kSamAkalyANagaNiviracitaphakkikAvyAkhyAsamanvitadIpikAvyAkhyAsametaH tarkasaGgrahaH sampAdaka DaoN. jitendra jeTalI, ema. e., pI.eca. DI., nyAyAcArya punaH sampAdaka munizrIvairAgyarativijayajIma. * lAbhArthI zrI zaMkhezvarapArzvanAthaArAdhaka TrasTa, pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana sAbaramatI, ahamadAbAda granthanAma sampAdaka punaH sampAdaka prakAzaka AvRtti mUlya patra (c) pUnA ahamadAbAda muMbaI mudraNa akSarAMkana zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA - 14 tarkasaGgraha DaoN. jitendra jeTalI : munivairAgyarativijaya pravacana prakAzana- pUnA prathamA : ru.35-00 : 26+84 : PRAVACHAN PRAKASHAN, 2004 prAptisthAna pravacana prakAzana, 488, ravivAra peTha, pUnA- 411002, phona : 020-24453044 : pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana, sAbaramatI, ahamadAbAda-5 112, sarasvatI pustaka bhaMDAra, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda 380001, phona : 079-5356692 azokabhAI ghelAbhAI zAha, 201, oesIsa, aMkura skUla sAme, pAlaDI, ahamadAbAda-7 phona: 079-6633085 mo. 079-31007579 : hindI graMtha kAryAlaya, hIrAbAga, sI. pI. TeMka, muMbaI - 400004, phona : 23826739 Website - www.hindibooks.8m.com Email : manish.modi@bol.net.in : rAja prinTarsa, pUnA : virati grAphiksa, ahamadAbAda
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya darzanazAstramAM praveza karavA mATe tarkasaMgraha ane muktAvalIno abhyAsa anivArya lekhAya. zailInI kaThinatAne lIdhe darzanazAstra sarvajanaramya ane sarvajanagamya nathI. Aje A be graMthono abhyAsa sAdhusAdhvIjI bhagavaMtomAM puSkaLa pramANamAM cAlu che. gujarAtI vivaraNo ane vivecano dvArA Aje A graMthone saraLa banAvavAmAM Ave che tema varaso pUrve pujayapAda mahAmahopAdhyAya zrIkSamA kalyANajIgaNi bhagavaMte o graMthone saraLa banAvavA mATe phakkikA racI hatI. dArzanika graMtho para racAtI vyAkhyA mULa padArthane saraLa banAvatI hoya tyAre te TIkA tarIke oLakhAya che. graMthanI kaThina paMktione taddana sahelI bhASAmAM kholI ApatI vyAkhyAne phakSikA tarIke oLakhavAmAM Ave che. to graMthanA agharA padArtha ke agharI paMktinA parAmarza ke pariSkArane vadhu UMDANamAM laI jatI vyAkhyA kroDapatra tarIke oLakhAya che. pU. upAdhyAyajI bhagavaMte tarkasaMgrahaphajhikA ane muktAvalI phakikAnI racanA karI hatI. muktAvalIphajhikA Aje upalabdha nathI. tarkasaMgrahaphakkikA graMtha vi. saM. 2013mAM rAjasthAna purAtana graMthamALAnA anvaye prakAzita thayo hato. tarkasaMgrahanA kartA zrI annabhaTTa AcArye racelI svopajJavRtti paranI phakkikAno abhyAsa upayogI bane tevo che. Aje tarkasaMgrahanI nyAyabodhinI ane padakRtya A be TIkA atizaya pracalita che. A graMthamAM annabhaTTanI svopajJa vyAkhyA dIpikA ane tenA paranI phakkikA TIkA saMpAdita karavAmAM AvI che. pU. munirAja zrIvairAgyarativijayajI ma. dvArA A graMthanuM navasaMpAdana karavAmAM AvyuM che. tapAgacchAdhirAja pUjayapAda AcArya bhagavaMta zrImad vijayarAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA vidvAn ziSyaratno pravacanakAra baMdhubelaDI pU. munirAja zrIvairAgyarativijayajI ma., pU. munirAja zrIprazamarativijayajI ma.nI preraNAthI zrI zaMkhezvara pArzvanAtha ArAdhaka TrasTa, pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana-sAbaramatI dvArA A graMtha prakAzanano saMpUrNa lAbha levAmAM Avyo che. A graMtha zAnadravyamAMthI prakAzita thayo che mATe gRhastho teo upayoga vivekapUrvaka karaze tevI vinaMtI che. - pravacana prAzana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya vaktavya rAjasthAna purAtana granthamAlA ke 9veM ratnamaNi ke rUpa meM 'phakkikA' nAmaka vyAkhyAsamanvita nyAyazAstra kA prasiddha pAThyagrantha tarkasaMgraha prakAzita ho rahA hai / mahArASTrIya mahAvidvAn annaMbhaTTa kA banAyA huA tarkasaMgraha nAmaka nyAyazAstraviSayaka pAThyagrantha suprasiddha hai / saMskRta nyAyazAstra kA pratyeka vidyArthI prAyaH isa grantha se suparicita hai / isa choTe se sUtrAtmaka grantha para, granthakAra ne svayaM apanI vyAkhyA banAI hai - jisakA nAma tarkasaMgraha dIpikA hai| isa dIpikA para aneka vidvAnoM ne aneka vyAkhyAe~ likhI haiN| inameM prastuta prakAzana meM saMmIlita phakkikA nAmaka vyAkhyA bhI eka hai / isa vyAkhyA ke kartA rAjasthAna ke eka prasiddha jaina yatipuGgava haiN|| annabhadraviracita tarkasaMgraha kA paThana-pAThana jaise brAhmaNa varga meM samAdaraNIya rahA hai vaise hI jainavarga meM bhI AdaraNIya rahA hai| prAyaH pratyeka nyAyazAstrAbhyAsI jaina vidvAna kA zAstrapraveza isI grantha ke adhyayana se prArambha hotA hai| isa kAraNa mahopAdhyAya kSamAkalyANa gaNi ne prastuta grantha para yaha phakkikA nAmaka apanI svatantra vyAkhyA likhane kA prayatna kiyA hai| yaha vyAkhyA abhI taka aprakAzita rahI hai ata: isako prakAza meM lAne kA hamArA vicAra huA aura isakA saMpAdana kArya Isa viSaya ke bahuta hI suyogya aura marmajJa vidvAn DaoN. jitendra jeTalI ko diyA gayA / DaoN. jeTalI nyAyazAstra ke eka viziSTa abhyAsI haiM / inane saMskRta meM banArasa kI nyAyAcArya kI parIkSA dI hai aura iMgrejI meM baMbaI yunivarsiTI kI ema. e. parIkSA pAsa kI hai / vaizeSika darzana ke sarvavizruta evaM pradhAnagrantha prazastapAdabhASya para jo nyAyakandalI nAmaka vyAkhyA hai usa para naracandrasUri nAmaka jainAcArya ne bahuta hI pAMDityapUrNa Tippanaka likhe haiN| yaha grantha abhI taka aprasiddha aura ajJAtasA hai| rAjasthAna ke prAcIna nagara jesalamera meM jo vikhyAta jaina granthabhaMDAra hai usameM isa TippaNaka kI eka bahuta prAcIna evaM jIrNa zIrNa pothI surakSita hai| usakA vizeSa adhyayana evaM AloDana karake prAdhyApaka jeTalIne usa viSaya meM eka mahAnibandha (thisIja) likhakara, baMbaI yunivarsiTI meM pIeca. DI. kI DigrI ke liye upasthita kiyA jisake phala svarUpa ukta yunivarsiTI se inane DaoNkTareTa kI upAdhi bhI prApta kI hai| isa prakAra inakI apane abhyasanIya viSaya meM viziSTa yogyatA ke anurUpa hI prastuta grantha kA saMpAdana huA hai yaha kahane meM mujhe prasannatA hotI hai| grantha, granthakAra aura grantha ke saMpAdana ke viSaya meM saMpAdaka vidvAn ne apanI prastAvanA meM, saMkSepa se parantu sundara rIti se, saba bAtoM para vicAra-vimarza kiyA hai jisase pAThakoM ko prastuta grantha kA yogya paricaya prApta ho jaaygaa| jahA~ taka hamArA adhyayana hai usake AdhAra para jJAta hotA hai ki mahopAdhyAya kSamAkalyANa gaNI rAjasthAna ke jaina vidvAnoM meM eka uttama koTi ke vidvAn the aura anya prakAra se antima prauDha paMDita the / inake bAda rAjasthAna meM hI nahIM anyatra bhI isa zreNikA koI jaina vidvAn nahIM huaa| inane jaina yatidharma meM dIkSita hone bAda, Ajanma akhaNDarUpa se sAhityopAsanA kI, jisake phalasvarUpa rAjasthAnI evaM saMskRta meM choTI bar3I seMkaDoM hI sAhityika racanAe~ nirmita huI / sAhityanirmANa ke atirikta tatkAlIna jaina samAja kI dhArmika pravRtti meM bhI inane yatheSTa yoga diyA jisake phalasvarUpa, kevala rAjasthAna meM hI nahIM parantu madhyabhArata, gujarAta, saurASTra, vidarbha, uttarapradeza, bihAra aura baMgAla jaise sudUra pradezo meM bhI jaina tIrtho kI saMghayAtrAe~, devapratiSThAe~ aura udyApanAdi vividha dharmakriyAe~ saMpanna huI / inake pAMDitya aura cAritrya ke guNoM se AkRSTa ho kara, jesalamera, jodhapura aura
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAnera ke tatkAlIna nareza bhI ina para zraddhA evaM bhakti rakhate the aisA inake jIvanacaritra saMbandhI upalabdha sAmagrI se jJAta hotA hai / isake sAtha granthakArakA eka citra - patrakA bhI phoTo diyA jA rahA hai| jo hameM zrI agaracandajI nAhaTA dvArA prApta huA thA / rAjasthAnI zailI ke isa citrapatra meM granthakAra kSamAkalyANajI ko apane kisI viziSTa bhaktajanake sammukha dharmopadeza dete hue citrita kiye gaye haiN| citra meM aMkita sthAna aura vyaktiyoM ke prabhAvazAlI dRzya se jJAta hotA hai kisI rAjanivAsa meM baiTha kara kisI rAjA ko dharmopadeza dene ke avasara kA bhAva isameM vyakta kiyA jA rahA hai| inakA svargavAsa bIkAnera meM huA aura vahA~ para inakA upAzraya aura usameM surakSita inakA jJAnabhaMDAra bhI abhI taka vidyamAna hai / inake nijake hAtha ke likhe kaI grantha aura paTTa, patrAdi bhI anyAnya sthAnoM meM prApta hote haiM jisameM kI kitanIka sAmagrI bIkAnera ke prasiddha sAhityasevI zrI agaracandajI nAhaTA ke saMgraha meM hai jaina samAja kA kartavya hai ki vaha apane samAja ke aise Adarza aura uttama vidvAn kI samagra sAhityika sAmagrI ko prakAza meM lAne kA prayatna kare / 1. mudraNa kI asuvidhA ke kAraNa dvitIyAvRtti meM ise nahIM liyA hai| 2. hamAre saMgraha meM bhI inase pratiSThita evaM inake hastAkSaroM se aMkita kucha dhyAnayogya maMtra garbhita citrapaTTa haiM jo jayapura ke koThArI jeThamalla nAmaka jaina gRhastha kI iSTasiddhi ke liye pradAna kiye gaye haiN| inameM se eka pArzvayaMtra nAmaka citramaya dhyAnapaTTa hai usa para isa prakAra paMkti likhI huI hai saM0 1864 mite phAlguna sudi 2 dine zrIpArzvayaMtramidaM pratiSThitam / u0 zrI kSamAkalyANagaNibhiH / koThArI jeThamallasya iSTasiddhaye'sti / isI prakAra kI eka lekha paMkti 'cintAmaNiyaMtra' nAmaka dhyAnapaTTa para aMkita hai, yathA saMvat 1864 mite phAlguna sudi 2 dine / zrIjayanagare / zrI cintAmaNiyaMtramidaM pratiSThitaM / u0 zrIkSamAkalyANagaNibhiH koThArI jeThamallasya zreyo'rtham // 8 viziSTa saMzodhana saMpAdaka vidvAna ne apanI prastAvanA meM pRSTha 17 para 'a' nAmaka hastalikhita pratikA jo paricaya diyA hai usameM usakA lekhanakAla saM. 1824 likhA hai para pUrvApara anusandhAna karane se jJAta hotA hai ki 1824 kI jagaha 1854 honA caahiye| lipi ke par3hane se bhrama se aisA likhA gayA mAlUma hotA hai| bIkAnera se zrIyuta agaracandajI nAhaTA ne hamAre pAsa jo apane noTa bheje the unameM isa grantha kA racanA samaya 1854 hI likhA huA milA hai| - mUla grantha meM pRSTha 83 para jo eka anya prati ke 4 zloka diye gaye haiM usameM saM. 1828 meM prastuta phakkikA kA racanA samaya diyA gayA hai / vaha bhI kucha bhrAnta hI mAlUma hotA hai aura isase yaha bhI jJAta hotA hai ki yadi 1828 meM isakI racanA huI ho to phira upara jo 1824 meM 'a' pratike likhe jAne kA samaya hai vaha kaise saMbhava ho sakatA hai| isa lie hamAre vicAra se 1854 meM grantha kI racanA hone kA zrInAhaTAjI ke noToM meM aMkita hai vahI ThIka mAlUma hotA hai| anekAnta vihAra ahamadAbAda. ASADha zukla 1. vi. saM. 2013 (9-7-56) muni jinavijaya sammAnya saMcAlaka rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira jayapura
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isa samaya bhAratIya-darzanazAstra ke brAhmaNa, bauddha aura jaina ye mukhya tIna sampradAya dekhe jAte haiN| yadyapi cArvAka darzana bhI hai parantu usakA na koI sampradAya calatA hai aura na koI paramparA dekhane meM AtI hai / sambhava hai ki cArvAka kI paramparA calI ho parantu kAlakrama se lupta ho cUkI ho / jo 'kucha bhI ho, kamase kama isa samaya cArvAka kI paramparA hamAre sAmane nahIM hai / uparinirdiSTa brAhmaNa, bauddha aura jaina sampradAya ke dArzanika sAhitya ko dekhane se yaha patA calatA hai ki ina tInoM paramparA ke anuyAyI dArzanika vidvAn apanI paramparA yA sampradAya ke dArzanika granthoM kA bhI abhyAsa karate the / smaraNa rahe ki tattatsampradAya ke dArzanika vidvAnoM kA itara sampradAya ke dArzanika siddhAntoM kA yaha abhyAsa pradhAnataH khaNDanAtmaka dRSTi se thA / isa kAraNa brAhmaNa sampradAya ke paM. arcaTa, paM. durbekamizra tathA zrIabhinavaguptAcArya jaise thor3e se dArzanika vidvAnoM ko chor3akara anya dArzanika vidvAnoM ne itara sampradAya ke dArzanika grantho para TIkA TippaNa Adi likhe ho athavA itara sampradAya ke dArzanika siddhAntoM kA nirUpaka koI svatantra grantha likhA ho aisA upalabdha sAhitya se pratIta nahIM hotA hai| yahI kAraNa hai ki isa samaya kucha apavAdoM ko chor3akara brAhmaNa sampradAya ke kisI vidvAn kI bauddha yA jaina sampradAya ke kisI dArzanika grantha para TIkA yA TippaNa Adi tathA bauddha sampradAya ke vidvAn kI kisI brAhmaNa yA jaina dArzanika grantha para TIkA 10 TippaNa Adi upalabdha nahIM hote haiM / isa sAmAnya sthiti kA apavAda bhI hai| vaha yaha ki kucha jaina vidvAnoM ke brAhmaNa tathA bauddha sampradAya ke dArzanika grantho para likhe huve TIkA TippaNa Adi upalabdha hote haiN| aisA kyoM huA isakI vizeSa carcA yahA~ prastuta nahIM hai / yadyapi jaina vidvAnoM ne itara sampradAya ke vividhaviSayaka sAhitya para kAphI likhA hai parantu yahA~ to hamArA abhiprAya kevala nyAya-vaizeSika sAhitya se hai / nyAya-vaizeSika sampradAya ke granthoM para jina jaina vidvAnoM kI TIkA yA TippaNa Adi upalabdha hote haiM una sabhI vidvAnoM kA samaya 'kalikAlasarvajJa' upAdhi se khyAtanAmA AcArya zrIhemacandrasUri ke bAda kA hai / sAmAnyataH kAlakrama ke anusAra nimnalikhita vidvAnoM kI nimnanirdiSTa kRtiyA~ isa samaya bhinna bhinna jaina jJAnabhaNDAroM meM upalabdha hotI hai| kartA nAma 1. zrInaracandrasUri 2. zrI abhayatilakopAdhyAya 3. zrIrAjazekharasUri 4. zrIjayasiMhasUri 5. zrIzubhavijayagaNi 6. zrIguNaratnagaNi 7. zrIjinavardhanAcArya 8. zrIsiddhicandragaNi IIIIIIII .... .... ---- kRtinAma nyAyakandalITippaNa nyAyAlaGkATippaNa nyAyakandalIpaJjikA nyAya - tAtparyadIpikA tarkabhASA - vArtika tarka - taraGgiNI jinavardhanI (saptapadArthITIkA) (1) saptapadArthITIkA (2) nyAyasiddhAntamaJjarITIkA (3) maGgalavAda
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. zrI kSamAkalyANa 10. zrIkarmacandrayati 11 tarkasaGgrahaphakkikA tarkasaGgrahaTIkA ina kRtiyoM ke alAvA aura bhI kRtiyA~ avazya hogI parantu una sabakA patA jaina sampradAya ke sabhI bhaNDAroM ko ThIka dekhane se laga sakatA haiN| sambhava hai ki kucha kRtiyA~ naSTa bhI ho gaI ho / yadyapi yahA~ hamArA sambandha zrIkSamAkalyANa kI tarka - phakkikAse hai phira bhI phakkikAkA vistAra se paricaya pAne ke pUrva saMkSepa meM una upalabdha kRtiyoM kA bhI paricaya karAnA upayukta hogA / 1. nyAyakandalI - TippaNa zrInaracandrasUri kA yaha choTA sA TippaNa zrIdhara kI nyAyakandalI para hai / nyAyakandalI prazastapAdabhASya kI eka vistRta TIkA hai aura prazastapAdabhASya zrIprazastamuni kA racA huA vaizeSika darzana ke sUtroM ke AdhAra para eka svatantra grantha hai| aura bhASyoM kI taraha yaha vyavasthita rUpa se vaizeSika sUtroM para bhASya nahIM hai| isa bhASya ke upara nyAyakandalI ke alAvA vyomazivAcArya kI vyomavatI tathA udayanAcArya kI kiraNAvalI ye do TIkAyeM isa samaya upalabdha haiM aura ve prakAzita bhI huI haiN| paJjikAkAra zrIrAjazekhara ke anusAra zrIvatsAcArya kI lIlAvatI nAmakI bhI eka TIkA prazastapAdabhASya ke Upara haiM, parantu yaha TIkA isa samaya upalabdha nahIM hai| upalabdha TIkAoM meM nyAyakandalI sabase bar3I hai| usa para zrInaracandrasUri kA yaha TippaNa yadyapi kevala 2500 zloka pramANa kA hI hai phira bhI acchA prakAza DAlatA hai / vaizeSika siddhAntoM kA isameM prAmANika nirUpaNa hai / (2) nyAyAlaGkAra - TippaNa upAdhyAya - zrI abhayatilakaviracita yaha TippaNa nyAyasUtra kA vAtsyAyanabhASya, bhASya kA udyotakarakRta nyAyavArtika, vArtika kI vAcaspatimizrakRta tAtparyaTIkA, aura tAtparyaTIkA kI udayanAcAryakRta 12 tAtparyaparizuddhi ina cAroM para eka sAtha calatA hai| yaha TippaNa karIba 12000 (bAraha hajAra) zloka pramANa hai / yadyapi adhikAMza meM yaha TippaNa tAtparyaparizuddhi para hI hai to bhI uttarottara nyUnatA ke krama se tAtparyaTIkA, vArtika aura bhASya para bhI hai| yaha TippaNa brAhmaNa vidvAn dvArA racita aise hI TippaNa kA anugAmi jAna par3atA hai| zrIkaNThIya TippaNa ke 47 patra jaisalamera ke bar3e jJAnabhaNDAra meM haiN| nyAyavaizeSika siddhAnto kA nirUpaNa isameM bhI upAdhyAyajI ne prAmANikatA se vizada rUpa meM kiyA hai| (3) nyAyakandalI - paJjikA SaDdarzanasamuJcaya ke kartA zrIrAjazekharasUri kI paJjikA DaoN. pITarsana ne khambhAta meM zrIkalyANacandrasUri ke bhaNDAra meM dekhI thii| DaoN. pITarsana ke riporTa anusAra yaha prati saMvat 1485 meM likhI huI kAgaja kI prati thii| isakA pUrNa paricaya DaoN. pITarsana ne apane riporTa meM diyA haiM, parantu jAMca karane se patA calA hai ki isa samaya khambhAta meM zrIkalyANacandrasUri kA koI bhaNDAra nahIM hai| zrI velaNakarake jinaratnakoza ke anusAra yaha kRti vimalagaccha ke upAzraya meM honI cAhiye / parantu ahamadAbAda meM isa upAzrayasthita jJAnabhaNDAra ke kacce sUcIpatra meM vaha nirdiSTa nahIM hai| khambhAta se yaha prati kahA~ calI gaI aura isa samaya kahA~ hai isakA patA lagAnA jarUrI hai / paJjikA karIba 4000 zloka pramANa hai, arthAt zrInaracandra ke TippaNa se bar3I hai| kandalI ke sampAdaka sva. ma. ma. zrIvindhyezvarIprasAdajI ne bhI DaoN. pITarsana ke riporTa meM diye huve paJjikA ke paricaya kA upayoga kandalI kI prastAvanA meM kiyA hai isase patA calatA hai ki paJjikA meM kAphI upayukta sAmagrI milane kI sambhAvanA hai| (4) nyAyatAtparya - dIpikA zrIjayasiMhasUri kI yaha TIkA bhI bhAsarvajJa ke 'nyAyasAra' nAma ke grantha para hai| ise sva. ma. ma. DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNajI ne sana 1910 meM sampAdita karake raoNyala eziyATika sosAyaTI kalakattA (baGgAla zAkhA) se
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 prakAzita karavAI hai| aneka jJAnabhaNDAroM meM yaha vijayasiMhasUri kI kRti ke nAma se bhI upalabdha hai, parantu vastutaH zrIjayasiMhasari hI isa kRti ke kartA kA saccA nAma hai / nyAyasAra kI aneka TIkAoM meM se yaha eka uttama koTikI TIkA hai| (5) tarkabhASA-vArtika zrIzubhavijayagaNi kA yaha vArtika paM. zrI kezavamizra kI 'tarkabhASA' ke Upara hai / vArtika yadyapi vistAra meM bar3A nahIM hai phira bhI 'tarkabhASA' ke upara pramANika TIkA ke rUpa meM hai| (6) tarkataraGgiNI zrIguNaratnasUri kI yaha 'tarkataraGgiNI' paM. zrIkezavamizra kI 'tarkabhASA' ke Upara racI gaI paM. zrI govardhanamizra kI tarkabhASA prakAzikA nAma kI TIkA ke Upara eka vistRta vyAkhyA hai| navya nyAya se paripuSTa yaha TIkA karIba 7000 zloka pramANa kI hai| (7) jinavardhanI zrIjinavardhanAcArya kI yaha TIkA paM. zrI zivAditya kI saptapadArthI para hai| saptapadArthI kI aneka TIkAoM meM jinavardhanI prAcInatama hai aura apanA mahattva kA sthAna rakhatI hai / yaha TIkA aneka jaina jJAnabhaNDAro meM upalabdha hotI hai jisase pratIta hotA hai ki abhyAsiyoM meM isakA kAphI pracAra thA / yadyapi yaha sampUrNa rUpa se abhItaka prakAzita nahIM hai phira bhI isake kucha aMza avataraNarUpa meM kalakattA saMskRta sirIja-kalakattA se prakAzita mitabhASiNI padArthacandrikA aura sandarbha ye tIna TIkAoM ke sAtha liye gaye haiM / TIkA vizada hone para bhI vistRta nahIM hai| isameM sAtoM padArthoM kA vaizeSika siddhAntAnusAra prAmANika nirUpaNa kiyA gayA hai / (8) saptapadArthI TIkA, (9) nyAyasiddhAntamaJjarI TIkA, (10) maGgalavAda ye tIno grantha zrIsiddhicandragaNike haiN| ina grantho meM maGgalavAda 4 patra kA eka choTA sA grantha hai| avaziSTa do TIkAyeM baDI haiM / maGgalavAda ko par3hane se pratIta hotA hai ki siddhicandra kI bhASA meM pANDitya kI jhalaka na hote huve bhI saralatA kAphI hai| nyAyasiddhAntamaJjarI zrIcUDAmaNi bhaTTAcArya kA prasiddha grantha hai| (11) tarkasaMgraha-phakkikA zrIkSamAkalyANa kI isa kRtikA vistAra se paricaya pAne ke pUrva zrIkarmacandrayati kI TIkA kA thor3A sA paricaya kiyA jAya / (12) tarkasaGgraha-TIkA zrIkarmacandrayati kI yaha TIkA tarkasaMgraha ke Upara eka svatantra TIkA hai| jinaratnakoSa jaise hastalikhita granthoM ke sUcIpatra meM isakA ullekha nahIM hai kyoMki yaha jodhapura rAjya ke mahArAjA ke nijI pustakabhaNDAra meM hai| isa TIkA kI dUsarI prati AgrA ke jaina bhaNDAra meM hai / jodhapura kI pratikA prathama patra gAyaba hai, kintu AgrA meM vaha pUrNa rUpa se hai vaisA zrI agaracandajI nAhaTA se sunA gayA hai| (13) tarkasaMgraha kI isa TIkA ke alAvA lIMbaDI ke sthAnakavAsiyoM ke bhaNDAra meM tarkasaMgraha kI aura bhI eka TIkA hai| TIkA apUrNa hai aura lekhaka kA nAma nahIM hai, parantu maGgalazloka kA Arambha 'praNipatya jinaM pArzvam' pada se hotA hai isa liye TIkAkAra jaina hai isameM sandeha nahIM / TIkA, kartA ne nahIM parantu lekhaka ne apUrNa rakkhI hai| itane saMkSipta vivaraNa ke pazcAt aba zrIkSamAkalyANa kI phakkikA kA vistRta paricaya kareM / TIkA ke paricaya ke pUrva yaha ucita hai ki zrIkSamAkalyANa ke jIvanacaritra kA bhI saMkSepa meM paricaya kareM /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zrIkSamAkalyANajI kA janma ozavaMza ke mAlugotra meM kesaradesara nAma ke gA~va meM saMvat 1801 meM huA thA / saM. 1812 meM apanI 11 varSa kI umra meM hI unhoMne AcArya zrIamRtadharmajI se dIkSA grahaNa kI / zrIkSamAkalyANajI ke do vidyAguru the, ma. ma. zrIratnasomajI tathA upAdhyAya zrIrAmavijayajI / inake aneka ziSyoM meM se do pradhAna ziSyoM ke do alaga bhaNDAra bikAnera meM haiN| apane jIvanakAla meM unake vihAra kA adhika samaya bihAraprAnta ke paTanA Adi sthalo meM kAphI bItA hai / vi. saM. 1872 meM kAladharma ko prApta huve / inakA vistRta jIvanacaritra 'zrIkSamAkalyANacarita' nAma ke grantha meM hai| isakI racanA jodhapura mahArAjA ke nijI pustakabhaNDAra ke upAdhyakSa paM. zrInityAnandajI ne kI hai / sundara saMskRta zloko meM zrIkSamAkalyANajI kA pUrNa jIvanavRttAnta diyA gayA hai| zrIkSamAkalyANajI ke paTTaziSyoM kI paramparA meM zrIsAgarajI mahArAja isa samaya bikAnera meM haiM / tarkasaMgraha-phakkikA ke alAvA inakI aura 26 kRtiyA~ bhI hai| inameM muktAvalIphakkikA kA bhI nAma hai| yaha sUcIpatra saM. 1890 meM unake kisI ziSya ne banAyA hai / isa sUcIpatra meM nirdiSTa sabhI katiyA~ abhI upalabdha haiM sivA muktAvalI-phakkikA / bikAnera ke yA anya kisI sthala ke kisI bhI jJAnabhaNDAra meM muktAvalI-phakkikA upalabdha nahIM hai / itanI jaladI aisI kRtikA naSTa ho jAnA sambhava nahIM hai| adhika sambhava yahI hai ki maktAvalIphakkikA kA nAma galatI se sUcIpatra meM samAviSTa kiyA gayA ho / zrIkSamAkalyANajI kI tarkasaMgraha-phakkikA zrI annaMbhaTTajI ke tarkasaMgraha kI svopajJa 'dIpikA' TIkA kI eka sarala TIkA hai / mUla tarkasaMgraha ke Upara aura dIpikA ke Upara bhI aneka TIkAyeM likhI gaI haiM jinakA sUcIpatra pariziSTa 'a' meM diyA gayA hai| dIpikA kI prakAzita TIkAo meM zrInIlakaNThazAstrI kI nIlakaNThI adhika prasiddha hai| phakkikA abhItaka prakAzita na hone se aprasiddha hai, parantu karIba pratyeka jJAnabhaNDAra meM tathA rAjakIya hastalikhita pustakoM ke saMgrahoM meM phakkikA kI prati upalabdha hotI hai, isase pratIta hotA hai ki 16 abhyAsiyoM meM phakkikA bhI kama pracalita nahIM thI / jaina jJAnabhaNDAroM kI pratiyA~ dekhane se patA calatA hai ki prAyaH sabhI jaina abhyAsI tarkasaMgraha kA abhyAsa phakkikAkI sahAyatA se karate the isakA kAraNa phakkikAkArakI padArtha ko samajhAne kI zailI hai| phakkikA ko par3hane se turanta pratIta hotA hai ki tarkasaMgraha-dIpikA ke hRdaya ko phakkikAkArane atyanta sarala rIti se khola karake abhyAsiyoM ke sAmane rakha diyA hai| navyanyAyaparipluta carcAoM meM nirarthaka ghasITe binA jisa taraha tarkasaMgrahakAra aura dIpikAkAra ne prAthamika abhyAsiyoM ke sAmane nyAyavaizeSika ke padArtha aura siddhAntoM ko sarala aura vizada rUpa se rakkhA hai usI paddhati kA Azraya phakkikAkAra ne bhI liyA hai aura dIpikA ko atyanta saralatA se vizada karane kA pUrNa prayatna kiyA hai| Arambha meM maGgalavAda ke prathama vAkya ko par3hane se zAyada kisI abhyAsI ko aisA lage ki yaha TIkA bhI aura TIkA kI bhA~ti mUlagrantha se kaThina hogI, parantu Age bar3hate hI yaha dhAraNA dUra ho jAtI hai| phakkikAkAra jaina sampradAya ke hote huve bhI unhoMne jo ziSTa kA lakSaNa maGgalavAda meM diyA hai aura usakA jo padakRtya bhI kiyA hai vaha kartA kI siddhAntaviSayaka prAmANikatA kA dyotaka hai| dIpikAkAra ne jo lakSaNa diye haiM aura svayaM bhI jo lakSaNa dete haiM una sabhI lakSaNoM kA padakRtya phakkikAkAra ne kAvya kI khaNDAnvayapaddhati kA anusaraNa karate huve kiyA hai / isa kAraNa se phakkikAkArane tarkasaMgraha aura dIpikA ko samajhAne meM kAphI saphalatA prApta kI hai| phakkikAkAra kI isa zailI ke kAraNa phakkikA kI bhASA meM navya nyAya kI thor3I sI chAMTa hone para bhI yaha TIkA vidyArthI ko samajhane meM kaThina nahIM lagatI hai itanA hI nahIM kintu navyanyAya meM vidyArthI kA sahaja praveza bhI karA detI hai| tarkasaMgrahakAra ne mUla meM acarcita jina viSayoM kI dIpikA meM carcA kI hai una viSayoM ko phakkikAkAra ne bhI dIpikA ke AzayAnusAra acchI taraha samajhAyA hai| udAharaNArtha maGgalavAda, padArthasaMkhyAvicAra, lakSaNa kA lakSaNa ityAdi hai / usI taraha dIpikAkAra ke prAmANyavicAra, vidhinirUpaNa jaise
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 svatantra viSayoM kI bhI carcA phakkikAkAra ne saralatA se kI hai| dUsarI ora jahA~ dIpikAkAra ne mUla kI spaSTatA ke kAraNa anAvazyaka vistAra nahIM kiyA hai vahA~ phakkikAkAra ne bhI TIkA kA nirarthaka vistAra nahIM kiyA hai udAharaNArtha- guNavibhAga, karmavibhAga, tathA sAmAnyavibhAga jaise viSayoM kI carcA phakkikAkAra ne nahIM kI hai| isa taraha mUlagrantha meM aspaSTa kintu Avazyaka aise sabhI viSayoM kI anAvazyaka carcA na karake phakkikAkArane TIkA kaisI honI cAhiye usakA eka acchA Adarza rakkhA hai / yadyapi phakkikA kI aneka hastalikhita pratiyA~ bhinnabhinna jJAnabhaNDAroM meM upalabdha haiM phira bhI maiMne isa sampAdana meM atyanta prAcIna aisI bikAnera ke bhaNDAroM kI tIna pratiyoM kA aura arvAcIna pratiyoM meM ahamadAbAda ke eka bhaNDAra kI pratikA upayoga kiyA hai| pAThAntara adhika na hone se anya saba pratiyoM kA upayoga jarUrI nahIM samajhA hai| isa sampAdana meM upayoga kI huI pratiyoM kA paricaya nIce diyA jAtA hai / (1) 'a' - yaha prati bikAnera ke abIracanda bhaNDAra kI hai| isakA sUcIpatra kramAGka 83, patrasaMkhyA 26, aura pratyeka patrakI eka ora 11 paMkti hai tathA pratyeka paMkti meM 45 akSara haiN| pratikA nApa 10x4|| " hai / upayukta pratiyoM meM yaha prati prAcInatama hai / akSara spaSTa haiN| saMvat 1824 meM arthAt zrIkSamAkalyANajI ke jIvanakAla daramyAna meM hI likhI gaI hai| yaha prati upayukta choTe choTe TippaNoM se bharapUra hai isase aisA anumAna sahaja hotA hai ki yaha prati koI ziSya ne zrIkSamAkalyANajI se par3hI ho / itane TippaNa anya kisI prati meM nahIM hai| phira bhI isa prati meM kahIM kahIM pATha bhraSTa ho gaye haiM / prati zuddha hai isa liye Adarza bhI isI pratikA rakkhA hai / phira bhI anya pratiyoM ke zuddhatara pATha mUlagrantha meM samAviSTa kiye gaye haiN| pratilekhaka kA nAma sthAna aura tithi bhI isameM diye haiM yaha isa prati kI vizeSatA hai / (2) 'dA' - yaha prati bikAnera ke dAnasAgara bhaNDAra kI hai| isakA 18 sUcIpatra kramAGka 1806, patrasaMkhyA 14, pratyeka patra kI eka ora paM. 15 tathA pratyeka paMkti meM akSara 53 haiN| prati kA nApa 1044 / " hai / akSara choTe hone para bhI spaSTa haiM / upayukta prAcIna pratiyoM meM yaha bhI eka prAcIna prati hai| akSara spaSTa haiN| yaha bhI saMvat 1828 meM likhI gaI hai isakA patA cAra zloka ke kalApaka ke antima zloka se calatA hai| thor3e se TippaNa isa prati meM bhI haiN| (3) 'ma' - yaha prati bhI bikAnera ke mahimAbhakti bhaNDAra kI hai / isakA sUcIpatra kramAGka 1507, patrasaMkhyA 25, pratyeka patra kI eka ora paM. 13 aura pratyeka paMkti meM akSara 38 haiM / akSara bar3e aura spaSTa haiM / prati kA nApa 10x4" hai / yaha prati sambhava hai ki 'dA' prati kI nakala ho. kyoMki jo 'dA' prati ke TippaNa haiM vahI isa prati ke bhI haiN| nakala hone para bhI yaha arvAcIna nahIM hai / anta meM isa prati meM 'dA' prati se 'iti upAdhyAya zrIkSamAkalyANagaNiviracitA tarkasaMgrahasavRttiphakkikA samAptA' itanA aMza adhika hai| pratilekhaka kA nAma nahIM hai| yaha bhI sambhava hai ki 'ma' kI nakala 'dA' ho| jo kucha bhI ho 'dA' aura 'ma' meM koI vizeSa pharka nahIM hai / kalApaka ke anta meM dono meM 'suratabindare iti zeSam ' diyA hai / (4) 'vi' - yaha prati ahamadAbAda ke vijayadAnasUri jJAnamandira ke saMgraha kI hai| isakA sUcIpatra kramAGka 880 hai, patrasaMkhyA 17, pratyeka patra kI eka ora paMkti 15 tathA pratyeka paMkti meM akSara 45 haiN| akSara madhyama aura spaSTa hai| prati kA nApa 11 || 5" hai / upayukta pratiyo meM yaha sabase arvAcIna hai| sambhava hai ki 'dA' aura 'ma' prati meM se kisI eka kI nakala ho, kyoMki cAra zloka kA kalApaka pUrNa diyA gayA hai| 'surata bindare iti zeSam ' itanA nahIM hai| isakI jagaha 'li. vyAsa movanalAla nAgora' itanA aMza hai| arthAt nAgora ke vyAsa
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 movanalAla ne yaha nakala kI hai| nakala atyanta zuddha hai| sabase prathama yahI prati prApta huI thii| 'a' prati ke TippaNa ke sAmAnya azuddha pATha zuddha kara diye gaye haiM, phira bhI mahatva kI azuddhiyA~ ( ) isa taraha ke cihna andara rakkhI haiN| cAro pratiyo meM jo pATha gira gaye haiM aura artha kI dRSTi se jo Avazyaka haiM ve [ ] isa taraha ke cihna ke andara rakkhe gaye haiN|| maiMne mUla aura dIpikA ke liye svAminArAyaNa sampradAya ke zrIkRSNavallabhAcArya dvArA dIpikA ke upara apanI kiraNAvalI tathA zrIgovardhanamizra kI nyAyabodhinI aura zrIcandrajasiMha kI padakRtya TIkA sameta sampAdita tarkasaMgraha ke khistAbda 1937 ke dvitIya saMskaraNa kA upayoga kiyA hai / kAzI se paM. channUlAla ne ise prakAzita kiyA hai / artha dRSTi se mula aura dIpikA ke bhinna bhinna vidvAnoM ke sampAdita saMskaraNoM ke pAThAntaroM meM vizeSa pharka na hone se mUla aura dIpikA ke pAThAntara nahIM diye haiN| prakaraNoM kI yojanA pAThakoM kI suvidhA kI dRSTi se svatantra rUpa se maiMne kI hai| pAThakoM kI suvidhA kI dRSTi se hI phakkikA meM AvazyakatAnusAra 'sandhi' ko chor3akara pada rakkhe haiN| isI taraha sampAdana karate samaya pAThakoM kI suvidhA rakhane kA yathAzakti pUrNa prayatna kiyA gayA hai| kucha merI anavadhAnI se aura kucha presa kI galatI se jo azuddhiyA~ raha gaI haiM ve saba zuddhipatra meM dI gaI haiM, phira bhI koI aisI azuddhi raha gaI ho jo zuddhipatra meM na ho use jo pAThaka sUcita kareMge unakA AbhArI rhuuNgaa| isa sampAdana kI preraNA ke liye guruvarya paM. sukhalAlajI, munizrI puNyavijayajI, pU. munizrI jinavijayajI tathA pU. zrI rasikalAlajI parIkha kA vizeSa AbhArI huuN| isake atirikta bikAnera kI tInoM pratiyoM ke vyavasthita rUpa se pAThAntara taiyAra karane ke liye mitravarya paM. zrI nagInadAsa kevalazI zAha kA bhI atyanta RNI huuN| unakI isa sahAya ke binA phakkikA kA aisA sampAdana itanI zIghratA se zAyada na hotA / jina guruoM kI vidyA ke prabhAva se aura AzIrvAdoM se nyAya aura vaizeSika-viSayaka granthoM ke sampAdana meM yatkiJcitsAmarthya prApta huA hai isake liye una pUjanIya guruoM kA AjIvana RNI huuN| prUpha-saMzodhana meM vidvadvarya zrI kezavarAma zAstrIjI kA bhI AbhArI huuN| saMkSepa meM itanI sahAyatA hone para bhI yadi sampAdana meM kucha truTi raha gaI ho vaha merI hI hai| yadi vidvAna pAThakavarga use sUcita karegA to bhaviSya ke anya sampAdanoM meM aisI truTiyoM ko dUra karane kA pUrNa prayatna karU~gA / rAjasthAna ke eka vidvAn kI isa viziSTa kRti ko, rAjasthAna sarakAra dvArA nUtana prasthApita purAtattva mandira ke sammAnya saMcAlaka A0 zrI jinavijayajI ne apanI 'rAjasthAna purAtana granthamAlA' meM prakAzanArtha svIkRta kara, mujhe jo protsAhana diyA hai usake liye anta meM maiM punaH apanI hArdika kRtajJatA prakaTa karanA cAhatA huuN| priyantAM guruvaH / 17-3-52 jitendra jeTalI ahamadAbAda
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 00 viSayAnukramaNikA 0 maGgalam padArthavibhAgaH guNavibhAgaH karmavibhAgaH sAmAnyavibhAga: vizeSavibhAgaH samavAyavibhAga: abhAvavibhAgaH pRthivInirUpaNam jalanirUpaNam tejonirUpaNam vAyunirUpaNam jagata utpattivinAzanirUpaNam AkAzanirUpaNam kAlanirUpaNam diG nirUpaNam AtmanirUpaNam manonirUpaNam rUpanirUpaNam rasanirUpaNam gandhanirUpaNam sparzanirUpaNam pAkajaguNanirUpaNam saGkhyAnirUpaNam parimANanirUpaNam pRthaktvanirUpaNam saMyoganirUpaNam vibhAganirUpaNam gurutvanirUpaNam parAparatvanirUpaNam dravatvanirUpaNam snehanirUpaNam zabdanirUpaNam buddhinirUpaNam yathArthAnubhavalakSaNam ayathArthAnubhavalakSaNam yathArthAnubhavavibhAgaH pramANavibhAgaH karaNalakSaNam kAraNalakSaNam kAryalakSaNam kAraNavibhAga: samavAyikAraNalakSaNam asamavAyikAraNalakSaNam nimittakAraNalakSaNam pratyakSaparicchedaH pratyakSalakSaNam pratyakSavibhAgaH indriyArthasannikarSavibhAga: saMyogasannikarSanirUpaNam saMyuktasamavAyasannikarSanirUpaNam saMyuktasamavetasamavAyasannikarSanirUpaNam samavAyasannikarSanirUpaNam samavetasamavAyasannikarSanirUpaNam ormmmmmmmmm
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 vizeSaNavizeSyabhAvasannikarSanirUpaNam anumAnaparicchedaH anumitilakSaNam parAmarzalakSaNam vyAptilakSaNam pakSadharmatAvibhAgaH anumAnavibhAga: svArthAnumAnanirUpaNam parArthAnumAnanirUpaNam avayavavibhAgaH anumitikaraNanirUpaNam liGgavibhAgaH anvayavyatirekilakSaNam kevalAnvayilakSaNam kevalavyatirekilakSaNam pakSasapakSavipakSalakSaNam hetvAbhAsavibhAgaH savyabhicAralakSaNam viruddhalakSaNam satpratipakSalakSaNam asiddhalakSaNam bAdhitalakSaNam upamAnaparicchedaH zabdaparicchedaH zabdazaktilakSaNam vAkyArthajJAnahetunirUpaNam vAkyavibhAgaH zabdasya karaNatvanirUpaNam ayathArthAnubhavavibhAgaH saMzayalakSaNam viparyayalakSaNam tarkalakSaNam smRtivibhAgaH sukhanirUpaNam duHkhanirUpaNam dharmAdharmanirUpaNam buddhayAdInAmAtmamAtravizeSaguNakathanam saMskAravibhAgaH veganirUpaNam bhAvanAnirUpaNam sthitisthApakanirUpaNam karmanirUpaNam sAmAnyanirUpaNam vizeSanirUpaNam samavAyanirUpaNam abhAvanirUpaNam vidhinirUpaNam 000000339
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ tarkasaGgrahaH phakkikA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsameta: tarkasaGgrahaH [maGgalam] nidhAya hadi vizvezaM vidhAya guruvandanam / bAlAnAM sukhabodhAya kriyate tarkasaGgrahaH // [dIpikA] vizvezvaraM sAmbamUrti praNipatya girAM gurum / TIkAM zizuhitAM kurve tarkasaGgrahadIpikAm // cikIrSitasya granthasya nirvighnaparisamAptyarthaM ziSTAcArAnumitazrutibodhitakartavyatAkam iSTadevatAnamaskAralakSaNaM maGgalaM ziSyazikSArthaM nibadhnaMzcikIrSitaM granthAdau pratijAnIte-nidhAyeti / nanu maGgalasya samAptisAdhanatvaM nAsti, maGgale kRte'pi kAdambaryAdau nirvighnaparisamAptyadarzanAt, maGgalAbhAve'pi kiraNAvalyAdau samAptidarzanAd anvayavyatirekavyabhicArAd iti cet ? na, kAdambaryAdau vighnabAhulyAt samAptyabhAvaH, kiraNAvalyAdau tu granthAd bahireva maGgalaM kRtam, ato na vyabhicAraH / nanu maGgalasya kartavyatve kiM pramANam iti cet ? na, ziSTAcAranumitazrutereva pramANatvAt / 'samAptikAmo maGgalamAcaret' iti 2. tarkasaMgrahaH zruteH / tathAhi-maGgalaM vedabodhitakartavyatAkam alaukikA'vigItaziSTAcAraviSayatvAt, darzAdivat / bhojanAdau vyabhicAravAraNAya alaukiketi / rAtrizrAddhAdau vyabhicAravAraNAya avigIteti / ziSTapadaM spaSTArtham / 'na kuryAnniSphalaM karma' iti jalatADanAderapi niSiddhatvAd iti / taya'nte pratipAdyante iti tarkAH dravyAdisaptapadArthAH, teSAM saGgrahaH saGkSapeNa svarUpakathanaM kriyate ityarthaH / kasmai prayojanAya ? ityata Aha-sukhabodhAyeti / sukhena=anAyAsena bodha:=padArthajJAnaM tasmai ityarthaH / nanu bahuSu tarkagrantheSu satsu kimarthamayamapUrvagranthaH kriyata ityata Aha-bAlAnAmiti / teSAmativistRtatvAd bAlAnAM tataH sukhena bodho na bhavatItyartham ityarthaH / grahaNadhAraNapaTurbAlaH, na tu stanaMdhayaH / kiM kRtvA kriyate ityartha (na) Aha-nidhAyeti / vizvezaM jaganniyantAraM zivaM hRdi nidhAya=nitarAM sthApayitvA, sarvadA taddhyAnaparo bhUtvA ityarthaH / gurUNAM= vidyAgurUNAM vandanaM namaskAraM vidhAyakRtvA ityarthaH / [phakkikA] praNipatya jinaM pAzrvaM vizvabhAvaprakAzakam / ekatrIkRtya likhyante tarkasaGgrahaphakkikAH // satyekasminnapi bAdhake sAdhakasahasrasyApyakiJcitkaratvAt kAryamAtraM prati pratibandhakAbhAvo heturiti rAddhAntaH / yathA dAhotpAdakRtavahnisaMyogAdirUpasakalakAraNasattve'pi maNirUpapratibandhakasattve dAhotpattirna jAyate iti kRtvA dAhatvAvacchinnaM prati maNitvAvacchinnAbhAvatvena kAraNatA, tathA'trApi samAptijanakabuddhipratibhAdirUpakAraNasattve'pi duritAdRSTarUpapratibandhakasattve samAptirna bhavatIti kRtvA 'samAptipratibandhakIbhUtaduritanAzArthaM maGgalAcaraNamAvazyakam' iti manvAno granthakAro granthAdau maGgalamAcarati-nidhAyeti /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 3 anena padyena etattrayaM darzitamasti / tadyathA-maGgalaM 1, tasya zAstre nibandhanaM 2, pratijJA ca 3 / tatra tAvanmaGgalaM nirvighnaparisamAptyarthaM, nibandhanaM tu ziSyazikSArtha, yataH ziSyairapi evaM jJAyeta zAstrAdau maGgalaM kartavyamiti / anyathA teSAM tad jJAnaM na syAd iti bhAvaH / pratijJA ca ziSyAvadhAnArtham avadhAnaM =zuzrUSA viSayAntarAnmanovicchittizca / etadevAha-cikIrSitasyetyAdi / sugamam / ziSTetyAdi / ziSTAbhicAreNa anumitA yA zrutistayA bodhitA jJApitA kartavyatA yasya tad iti samAsaH / ayamarthaH-'nirvighnagranthaparisamAptikAmo maGgalamAcaret yadvA vighnadhvaMsakAmo maGgalamAcared' ityeSA zrutiH ziSTAcAreNAnumIyate yataH ziSTAcAraH zrutimUlako bhavati / kiM nAma ziSTatvam ? vedatvopAdhinA svArasikavedapramANyAbhyupagantRtvaM ziSTatvam / nanu-gauravAllAghavaM nyAyyam, yaduktam prakriyA gauravaM yatra taM na pakSaM sahAmahe / prakriyAlAghavaM yatra taM pakSaM rocayAmahe // 1 // iti / ata etAvallakSaNaM kimartham ? tatrocyate-'gantRtvaM ziSTatvam' lakSaNaM ceducyate tarhi gatimatyazvAdau ativyAptiH, tadvAraNAya 'upa' iti padamupAttam / tata 'upagantRtvaM ziSTatvam' / atha evamucyate ced gavA saha vatso gacchati ityatra vatse'tivyAptiH, tadvAraNAya 'abhi' iti padamupAttam / tataH 'abhyupagantRtvaM ziSTatvam' / evamapi yatkiJcitkAryAbhyupagantRmlecchAdau ativyAptiH, tadvAraNAya prAmANyeti / athApi pratyakSapramANamAtrasvIkArakacArvAkAdau ativyAptiH, tadvAraNAya vedeti / tato'pi tADitabauddhAdau ativyAptiH, tadvAraNAya svArasiketi / tathA'pi zaGkitabauddhAdau ativyAptiH, tadvAraNAya vedatvopAdhineti padamupAttam / ataH paraM na kvApi ativyAptyAdidoSasambhava iti / nanu maGgalasya samAptisAdhanatvamityAdi / nana maGgalasya kAraNatA vighnadhvaMsaM prati samApti prati vA ? atrocyate-prAcAM mate tu ubhayaM prati kAraNatA'sti / navyAstu evamAhuH-vighnadhvaMsa eva maGgalasya phalaM, samAptistu vighnasaMsargAbhAvAdikAraNakalApajanyA ityAdi / atra hi samApti prati 4. tarkasaMgrahaH yAvadvighnotsAraNasamarthamaGgalatvena kAraNatA bodhyA tena (kAdambaryAdau) maGgalatve'pi tathAvidhamaGgalAsattvAnna parisamAptiH / yato 'yatra yatra kAraNatAvacchekAvacchinnaM kAraNaM bhavet tatra tatraiva kAryatAvacchedakAvacchinnaM kArya syAnnAnyatra' / kAraNatAvacchedaketyAdestu ayamartha:-kAraNaM maGgalam, kAraNatA maGgale, kAraNatAvacchedaka maGgalatvam, tadavacchinnaM kAraNaM maGgalameva / evaM kArya samAptiH, kAryatA samAptau, kAryatAvacchekaM samAptitvam, tadavacchinnaM kArya samAptireveti / maGgalaM vedabodhitetyAdi / atrAnumAne maGgalaM pakSaH, vedabodhita kartavyatAkatvaM sAdhyate, alaukikAvigItaziSTAcAraviSayatvaM hetuH, darzAdiyAgo dRSTAnta iti / vedena bodhitA kartavyatA yasya tad vedabodhitakartavyatAkam / alaukiko'vigItazca yaH ziSTAcAra: tadviSayatvaM, tasmAt / alaukikatvaM nAma laukikabhinnatvam / laukikatvaM ca vedAtiriktapramANapramApitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatvam / avigItatvaM vedAniSiddhatvama, tadabhinnatvaM vigiittvm| ziSTapadamityAdi / atrAhaH kecida 'jalatADanAdau niSphale karmaNi vyabhicAravAraNAya ziSTapadamupAtta'miti / tanna, avigItapadenaiva tatra vyabhicAravAraNAt / jalatADanaM tAvad vigItaM bhavati, "na kuryAnniSphalaM karma" iti vacanAt / maGgalalakSaNaM tvidam-vighnabhinnatve sati vighnadhvaMsapratibandhakAbhAvabhinnatve sati prAripsitavighnadhvaMsAsAdhAraNakAraNatvaM maGgalatvam / vighne vighnadhvaMsapratibandhakAbhAve ca ativyAptivAraNAya padadvayam / vRSTipratibandhakavighnadhvaMsAsAdhAraNakAraNe kArIrIyAge ativyAptivAraNAya prAripsiteti / daNDAdau ativyAptivAraNAya vighnadhvaMseti / dikkAlAdau ativyAptivAraNAya asAdhAraNeti / kinAma pratibandhakatvam ? kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvaM pratibandhakatvam / tathAhi-dAhotpatteH kAraNIbhUto yathA tRNavanisaMyogaH, tathA'bhAvo maNyabhAvaH tatpratiyogitvaM maNau, evamanyatrApi vAcyam / hRdIti / hacchabdasya manorUpaH paryAyaH, 'svAntaM hanmAnasaM manaH' ityamarakozAt / uktaM ca muktAvalyAm-[kA0-81] zaktigrahavyAkaraNopamAnakozAptavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAd vivRtervadanti, sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhAH // 1 // iti /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 5 vizvezamiti / vizvasya Izo vizvezaH / atra vizvasyeti luptaSaSThyA nirUpitatvam arthaH / IzadhAtoH aizvaryam arthaH / pacAdyacaH AzrayarUpo'rthaH / jaganniyantRtvarUpam aizvaryamatra bodhyam / vizvanirUpitaizvaryAzraya ityarthaH / nana aNurUpe manasi sakalajagadAdhAratayA mahIyasa Izvarasya avasthAnaM kathaM saGgacchate alpIyasi AdhAre'timahata AdheyasyAvasthAnAsambhavAd iti cet ? maivam, nidhAyetyasya 'sarvadA dhyAtvA' ityarthAzrayaNAd na doSaH / vidhAyetyAdi / hitohitaprAptiparihAropadeSTAro guravasteSAM vandanaM namaskAraM svAvadhikotkarSavattAjJAnaM vidhAya kRtvA ityarthaH hRdadhikaraNaka-vizvezakarmaka-nidhAnottarakAlInagurusambandhivandanakarmakavidhAnottarakAlInabAlasambandhisukhabodhaphalaka-matkRtijanyaphalAzrayaH tarkasaGgraha: iti zAbdabodhaH // iti prathamapadArthasaGkocaH // [iti maGgalavAdaH] / [padArthavibhAgaH] dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyA'bhAvAH sapta padArthAH / ___padArthAn vibhajate-dravyeti / 'padasyArthaH padArthaH' iti vyutpattyA abhidheyatvaM padArthasAmAnyalakSaNam iti labhyate / nanvatra vibhAgAdeva saptatve labdhe saptagrahaNaM kimarthamiti cet ? na, adhikasaGkhyAvyavacchedArthatvAt / nanu atiriktaH padArthaH pramito na vA ? nAdyaH, pramitasya niSedhAyogAt / nAntyaH, pratiyogipramiti vinA niSedhAnupapatteH iti cet ? na, padArthatvaM dravyAdisaptAnyatamatvavyApyam iti vyavacchedArthatvAt / nanu saptAnyatamatvaM saptabhinnabhinnatvam, evaM ca saptabhinnasyA'prasiddhatvAt saptAnyatamatvaM katham, iti cet ? na, dravyAdisaptAnyatamatvaM dravyAdibhedasaptakAbhAvavattvam iti tadarthatvAt / evamagre'pi draSTavyam / 6 * tarkasaMgrahaH padArthAn vibhajate iti / teSAM vibhAgaM karotItyarthaH / vyApyadharmapuraskAreNa kathanaM vibhAgaH / atra padArthatvaM dravyatvAdikam , adhikadezavartitvAt / dravyatvAdIni vyApyAni, nyUnadezavartitvAt / tena vyApyadharmo dravyatvAdikaM bodhyam / sapta padArthA iti / padasyArthaH padArthaH iti vyutpattyA abhidheyatvaM padArthasAmAnyalakSaNam / atra 'R' gatau ityasya dhAtoH abhidhArUpo'rthaH / tataH paro ya auNAdikaH 'than' pratyayastasya viSayarUpo'rthaH / abhidhA =zabdazaktiH / tato'bhidhAviSayatvam abhidheyatvam ityarthaH / kvacit 'saptaiva' iti pAThaH, tatra 'eva' zabdasya ko'rthaH iti cet ? ucyate, 'eva'zabdaH tridhA ? kriyAsaGgataH 1, vizeSyasaGgataH 2, vizeSaNasaGgatazca 3 / tatra Adyasya atyantAyogavyavacchedarUpo'rthaH / dvitIyasya anyayogavyavacchedarUpo'rthaH / tRtIyasya ayogavyavacchedarUpo'rthaH yataH nIlamabjaM bhavatyeva pArtha eva dhanurdharaH / zaGkhaH pANDura eva syAd 'eva'zabdagatistridhA // 1 // iti / atra ca vizeSaNasaGgataH 'eva'zabdo bodhyaH / nanvatirikta iti / nanu saptapadArthApekSayA'dhika: padArthaH pramAviSayIkRto na vA ? nAdyaH, pramitasya niSedho vaktuM na zakyate, nAntyaH, pratiyogijJAnaM vinA nAstIti vaktuM na zakyate / yataH pratiyogiprakArakA'bhAvabuddhitvAvacchinnaM prati pratiyogijJAnatvena kAraNatA / yathA 'bhUtale ghaTo nAsti,' atra ghaTAbhAvasya pratiyogI ghaTaH, tadjJAnaM vinA ghaTo nAstIti vaktuM na zakyate, tathA'trApi pratiyogI aSTamaH padArtho nAstIti vaktuM na zakyate, iti ced ? ucyate / 'padArthatvaM dravyAdInAM saptAnAm anyatamatvasya vyApyam' iti vyavacchedapadArthaH / adhiketyAdirarthastu arthAllabhyate / nanu saptAnyatamatvasya saptabhinno yo'STamaH padArthaH tadbhinnatvam ityartho vAcyaH / evaM ca sati saptabhinno yaH padArthaH sa tu prasiddho nAsti / yathA ghaTabhinnatve sati paTabhinnatve sati kaDyabhinnaM sarva jagata, tadbhinnaM tritayamiti / atra ghayaditritayabhinnaM sarvaM jagat prasiddhaM vartate, tathA dravyabhinnatve sati, guNabhinnatve sati, karmabhinnatve sati, sAmAnyabhinnatve
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH *7 sati, vizeSabhinnatve sati, samavAyabhinnatve sati abhAvabhinno yaH padArthaH tadbhinnatvaM saptasu vartate, param abhAvabhinnaH padArthaH prasiddho nAsti tat kathaM saptAnyatamatvam iti cet ? na, dravyAdinAM yadbhedasaptakaM tasya yo abhAva: tadvattvam iti saptAnyatamatvasyArthaH asmAbhirucyate na tu prAgdarzito'rthaH / tathAhi dravye guNAdiSaDbhedo vartate paraM dravyabhedo nAyAti / evaM guNAdAvapi saptasu vilokyate ced dravyAdisaptakam AyAti / yathA ekasmin SaDbhedaH, anyasmin tadbheda ityarthaH / tatra dravyANi pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi navaiva / dravyaM vibhajate-tatreti / tatra=dravyAdimadhye dravyANi navaiva ityanvayaH / kAni tAnItyata Aha pRthivItyAdi / nanu tamaso dazamadravyasya vidyamAnatvAt kathaM navaiva dravyANi ? tathAhi tamaH khalu calaM nIlaM parAparavibhAgavat / prasiddhadharmavaidhAnnavabhyo bhettumarhati // 1 // 'nIlaM tamazcalati' ityabAdhitapratItibalAnnIlarUpAdhAratayA kriyAdhAratayA ca dravyatvaM tAvat siddham / tatra tamaso nAkAzAdipaJcake'ntarbhAvo rUpavattvAt / ata eva na vAyau, sparzAbhAvAt sadA gatimattvAbhAvAcca / nApi tejasi, bhAsvararUpAbhAvAd uSNasparzAbhAvAcca / nApi jale, zItasparzAbhAvAnnIlarUpAzrayatvAcca / nApi pRthivyAM, gandhavattvAbhAvAt sparzarahitatvAcca / tasmAt tamo dazamadravyaM, iti cet ? na, tamasastejo'bhAvarUpatvAt / tathAhi-tamo hi na rUpi dravyam, AlokA'sahakRtacakSurgrAhyatvAd AlokAbhAvavat, rUpidravyacAkSuSapramAyAm Alokasya kAraNatvAt / tasmAtprauDhaprakAzakatejaHsAmAnyAbhAvastamaH / tatra 'nIlaM tamazcalati' iti pratyayo bhramaH / ato nava dravyANi iti siddham / 8. tarkasaMgrahaH dravyatvajAtimattvaM guNavattvaM vA dravyasAmAnyalakSaNam / lakSyaikadezAvRttitvam 'avyAptiH,' yathA go:-kapilatvam / alakSyavRttitvam 'ativyAptiH,' yathA goH-zRGgitvam / lakSyamAtrA'vartanam 'asambhavaH,' yathA go:-ekazaphatvam / etaddUSaNatrayarahito dharmo lakSaNam, yathA go:-sAsnAdimattvam / sa eva 'asAdhAraNadharma' ityucyate / lakSyatAvacchedakatvam aniyatatvam asAdhAraNatvam / vyAvartakasyaiva lakSaNatve vyAvRtau abhidheyatvAdau ca ativyAptivAraNAya-tadbhinnatvaM dharmavizeSaNaM deyam / vyavahArasyApi lakSaNaprayojanatve tu na deyaM, vyAvRtterapi vyavahArasAdhanatvAt / nanu guNavattvaM na dravyasAmAnyalakSaNam AdyakSaNe, utpannaviziSTadravye cAvyApteH, iti cet ? na, guNasamAnAdhikaraNasattAbhinnajAtimattvasya vivakSitatvAt / nanvevamapi 'ekaM rUpaM rasAt pRthag' iti vyavahArAd rUpAdau ativyAptiH, iti cet ? na, ekArthasamavAyAdeva tAdRzavyavahAropapattau guNe guNAnaGgIkArAt / tatra tamasa iti / tamaH pakSaH, AkAzAdipaJcakAnantarbhUtatvaM sAdhyate, rUpavattvaM hetuH, pRthivyAdidRSTAntaH / evamagre'pi / prauDhaprakAzetyAdi / paramANurUpasya tejasaH sarvatra vidyamAnatvAt satyapi tamasi tamonAstitvApattiH, tadvAraNAya prauDhapadam / suvarNAdimatpradeze satyapi tamasi tamaso nAstitvApattivAraNAya prakAzapadam / prauDhaprakAzakatejasaH sUryasvarUpasya grahaNAt pradIpAdimatpradeze tamaso'stitvApattiH, tadvAraNAya sAmAnyapadam / ___ dravyalakSaNamAha dravyatvetyAdi / nanu dvitIyaM lakSaNaM kimartham ? atrocyate, lakSaNasya lakSaNAntarA'dUSakatvAnna doSaH / yadvA''dye pakSatAvacchedakahetvoraikyAt siddhasAdhanatAdoSaH, tadarthaM dvitIyaM lakSaNaM bodhyam / tathAhi'dravyam itarebhyo bhidyate dravyatvAt' / atra dravyaM pakSaH, pakSatA dravye, pakSatAvacchedakaM dravyatvam, heturapi dravyatvam / evaM ca dvayoraikye sati siddhasAdhanatA doSaH / asAdhAraNadharma ityAdi / lakSaNasya lakSaNaM tu agre vivariSyAmaH /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 9 AdyakSaNe iti / AdyakSaNAvacchinne dravye ityarthaH / AdyakSaNe dravyaM nirguNamevotpadyate / pazcAt tatsamavetA guNA jAyante ityuktatvAt tatrA'vyAptiH / nanu dravyaguNayoryugapadevotpattiH kuto na ? ucyate, savyetaragoviSANayoriva samAnakAlInayoH kAryakAraNabhAvo nAsti / atra tu dravyaM kila guNaM prati samavAyikAraNaM vartate yathA ghaTarUpaM prati ghaTaH samavAyikAraNamiti / tatazca na tayoryugapadutpattiriti / guNasamAnAdhikaraNetyAdi guNasamAnAdhikaraNA guNAdhikaraNavartinI sattAbhinnA etAdRzI yA jAti: dravyatvarUpA jAtiH, tadvattvaM vartate dravyamAtre iti lakSaNasamanvayaH / atra 'jAtimattvam' etAvadeva ucyate cet sattA jAtimAdAya guNakarmaNoH ativyAptiH / katham ? yathA sattAjAtimattvaM dravye tathA sattAjAtimattvaM guNe karmaNi ca vartate iti. tadarthaM sattAbhinneti padam sattAyA vyAvRttiH tathApi guNatvaM karmatvaM cAdAya uktasthale'tivyAptestAdavasthyameva, katham ? yathA sattAbhinnA yA dravyatvarUpA jAtiH tadvattvaM vartate dravye, tathA sattAbhinnA guNatvakarmatvarUpA jAtiH tadvattvaM vartate guNe karmaNi ca iti tatrAtivyAptiH, tadartha guNasamAnAdhikaraNeti / nanvevamapItyAdi / nanu rUpaM guNaH, tatra ekatvaM saGkhyA vartate, tathA rasAvadhikaM pRthaktvamapi tatra vidyate, saGkhyApRthakatve ca guNA staH, tato rUpatvajAti: gaNasamAnAdhikaraNA jAtA, tena rUpAdau ativyAptiH, atrocyate-aikAdhikaraNyAdeva tAdRzasya vyavahArasyopapattiH, na tu guNe guNasadbhAvaH / ekArthaH ekAdhikaraNaM ghaTAdi, tatra rUpaM vartate saGkhyApRthaktve'pi tatraiva tiSThataH / evaM ca ekArthe dvayostrayANAM vA samavAyo'sti, na tu rUpe guNayoH samavAyaH / ghaTAdigatameva ekatvAdikaM rUpe'pi lakSyate ityarthaH, ato noktadoSaH // __ [guNavibhAga:] rUpa-rasa-gandha-sparza-saGkhyA -parimANa-pRthaktvasaMyogavibhAga-paratvA-'paratva-gurutva-dravatva-sneha-zabdabuddhi-sukha-duHkhecchAdveSa-prayatna-dharmA-'dharma-saMskArAzcaturviMzatirguNAH / guNaM vibhajate-rUpeti / dravyakarmabhinnatve sati sAmAnyavAn 10 * tarkasaMgrahaH guNaH, guNatvajAtimAn vA / laghutvamRdutvakaThinatvAdInAM vidyamAnatvAt kathaM caturvizatirguNA iti cet ? na, laghutvasya gurutvAbhAvarUpatvAt, mRdutvakaThinatvayoH avayavasaMyogavizeSarUpatvAt / [karmavibhAgaH] utkSepaNA-'pakSepaNA-''kuJcana-prasAraNa-gamanAni paJca karmANi / karma vibhajate-utkSepaNeti / saMyogibhinnatve sati saMyogAsamavAyikAraNaM karma, karmatvajAtimad vA / nanu bhramaNAderapi atiriktasya karmaNaH sattvAd paJcetyanupapannamiti cet ? na, bhramaNAdInAmapi gamane antarbhAvAt na paJcatvavirodhaH // ___ karmalakSaNamAha-saMyogetyAdi / aGgalIdvayasaMyogasya samavAyikAraNam aGgalIdvayam, asamavAyikAraNaM tu tanniSThaM karma, kAryeNa aGgalIdvayasaMyogena ekasminnarthe aGgulIdvaye samavetatvAt // [sAmAnyavibhAgaH] paramaparaM ceti dvividhaM sAmAnyam / sAmAnyaM vibhajate-paramiti / param-adhikadezavRtti, aparaMnyUnadezavRtti / sAmAnyAdicatuSTaye jAtirnAsti // [vizeSavibhAga:] nityadravyavRttayo vizeSAstvanantA eva / vizeSaM vibhajate-nityeti / pRthivyAdicatuSTayasya paramANavaH AkAzAdipaJcakaM ca nityadravyANi // [samavAyavibhAga:] samavAyastveka eva /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 11 samavAyasya bhedo nAstItyata Aha- samavAyastviti // [abhAvavibhAgaH ] abhAvazcaturvidhaH / prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAvo'tyantAbhAvo'nyonyAbhAvazceti / abhAvaM vibhajate- abhAva iti // [pRthivInirUpaNam] tatra gandhavatI pRthivI / sA dvividhA / nityA'nityA ca / nityA paramANurUpA / anityA kAryarUpA / punastrividhA / zarIrendriyaviSayabhedAt / zarIramasmadAdInAm / indriyaM gandhagrAhakaM ghrANaM nAsAgravarti / viSayo mRtpASaNAdiH / tatroddezakrameNa kramAnusAreNa prathamaM pRthivyAH lakSaNamAha-gandhavatIti / nAmnA padArthasaGkIrtanamuddezaH / uddezakrame ca sarvatra iccheva niyAmikA / nanu surabhyasurabhyavayavArabdhe dravye parasparavirodhena gandhAnutpAdAd avyAptiH / na ca gandhapratItyanupapattiriti vAcyam, avayavagandhasyaiva tatra bhAnasambhavena citragandhAnaGgIkArAt / kiJca- utpannavinaSTaghaTAdau avyAptiH iti cet ? na gandhasamAnAdhikaraNadravyatvAparajAtimattvasya vivakSitatvAt / nanu jalAdAvapi gandhapratIteH ativyAptiH iti cet ? na, anvayavyatirekAbhyAM pRthivIgandhasyaiva tatra bhAnAGgIkArAt / nanu tathApi kAlasya sarvAdhAratayA sarveSAM lakSaNAnAM tatrAtivyAptiH iti cet ? ? na, 12 * tarkasaMgrahaH sarvAdhAratAprayojakasambandhabhinnasambandhena lakSaNasyAbhimatatvAt / pRthivIM vibhajate-sA dvividheti / nityatvaM dhvaMsApratiyogitvam / dhvaMsapratiyogitvam anityatvam / prakArAntareNa vibhajate punariti / Atmano bhogAyatanaM zarIram / yadavacchinnAtmani bhogo jAyate tad bhogAyatanam / sukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAro bhogaH / zabdetarodbhUtavizeSaguNAnAzrayatve sati jJAnakAraNamana:saMyogAzrayatvam indriyatvam / zarIrendriyabhinno viSayaH / evaM ca gandhavaccharIraM pArthivazarIram, gandhavadindriyaM pArthivendriyam, gandhavAn viSayaH pArthivaviSayaH, iti tallakSaNaM bodhyam / pArthivaM zarIraM darzayatizarIramiti / pArthivendriyaM darzayati- indriyamiti / gandhagrAhakamiti prayojanakathanam / ghrANamiti saJjJA / nAsAgreti AzrayoktiH evamuttaratra jJeyam / pArthivaviSayaM darzayati-mRtpASANeti // atha yAvad uddezalakSaNaparIkSAH na kriyante tAvad padArthAnAM bodho na bhavatIti vacanAt Adau uddezaM vidhAya tatkramAnusAreNa pRthivyA lakSaNamAhagandhavatIti / kiM nAma uddezatvam ? nAmamAtreNa padArthasaGkIrtanatvam uddezatvam / tAlvoSTapuTavyApAreNoccAraNaM saGkIrtanam / iha vaMze pATyamAne daladvayavibhAgajanyacaTacaTazabde ativyAptivAraNAya 'saM' padam / kAkarave ativyAptivAraNAya nAmapadam / vandhyAputre ativyAptivAraNAya padArthapadam / lakSaNavAkye ativyAptivAraNAya mAtrapadam / tathA asAdhAraNadharmo lakSaNam / asAdhAraNatvaM nAma lakSyatAvacchedakasamaniyatatvam / lakSyatAvacchedakasamaniyatatvaM nAma lakSyatAvacchedakavyApyatve sati lakSyatAvacchedakavyApakatvam / yAvanti lakSaNAni tAni sarvANyapi lakSyANi teSAM lakSaNamidam / atha pRthivyA lakSaNaM gandhaH, tatredaM lakSaNamAneyam-tathA hi- atra pRthivIm uddizya gandhavattvaM tasyA lakSaNaM vidhIyate / kutaH ? lakSyamuddizya lakSaNasya pravRtteH / yaduddizya lakSaNaM kriyate tallakSyam iti kRtvA lakSyA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 13 pRthivI, lakSyatA pRthivyAM lakSyatAvacchedakaM pRthivItvam / yatra yatra gandhastatra tatra pRthivItvam iti kRtvA gandhe lakSyatAvacchekavyApyatvaM vartate / evaM yatra yatra lakSyatAvacchedakaM pRthivItvaM tatra tatra gandha iti kRtvA gandhe lakSyatAvacchedakavyApakatvamapi vartate iti / 'vyAvRttirvyavahAro vA lakSaNasya prayojanam' iti vacanAd vyAvartakasyaiva = itarabhedAnumApakasyaiva lakSaNatve sati vyAvRttau abhidheyatvAdau cAtivyAptiH / katham ? pRthivI itarebhyo bhidyate, itarabhinnatvAd eSA vyAvRttiH / iha ca yatra yatra pRthivItarabhedaH tatra tatra lakSyatAvacchedakaM pRthivItvamiti kRtvA vyAvRttau lakSyatAvacchedakavyApyatvaM vartate / evaM yatra yatra lakSyatAvacchedakaM pRthivItvaM tatra tatra pRthivItarabhedaH iti kRtvA vyAvRttau lakSyatAvacchedakavyApakatvamapi vartate iti tatrAtivyAptiH / vyAvRttervyAvartakatvaM nAstItyato'lakSyatvam evamabhidheyatve'pi yathA padArthA itarebhyo bhidyante abhidheyatvAt / iha ca yatra yatra abhidheyatvaM tatra tatra lakSyatAvacchedakaM padArthatvam iti abhidheyatve lakSyatAvacchedakavyApyatvaM vartate / evaM yatra yatra lakSyatAvacchekavyApakaM padArthatvaM tatra tatra abhidheyatvam iti abhidheyatve lakSyatAvacchedakavyApakatvamapi vartate iti kRtvA tatrAtivyAptiH / asyApi vyAvartakatvaM nAsti ato'lakSyatvaM tatazca tayorativyAptivAraNAya tadbhinnatvaM vizeSaNaM deyam / tathA ca vyAvRttibhinnatve sati, abhidheyatvAdibhinnatve sati lakSyatAvacchekasamaniyatatvam asAdhAraNatvam iti siddham / vyavahArasyApi ayaM ghaTaH pRthivI iti vyavahartavyaH pRthivItarabhedAt tathA'yaM ghaTaH pRthivI iti vyavahartavya abhidheyatvAd anyaghaTavad ityAdyanumAnAt tayorapi lakSyatvAt / atha parIkSAlakSaNamucyate / lakSitasya lakSaNamupapadyate na vA iti vicAra: parIkSA nirNaya ityarthaH / iha vicAraH parIkSA ityeva ucyate cet mUrkhavicAre ativyAptiH, tadarthaM lakSitasyetyAdyuktam / kA vA mUrkhavicAraNA ? ucyate, dantAH kiyantaH kAkasya, meSasyANDaM kiyat palam / gardabhasya killiGgam eSA mUrkhavicAraNA // 1 // ityAdi / gandhasamAnAdhikaraNetyAdi / gandhasamAnAdhikaraNA nAma gandhAdhikaraNe 14 * tarkasaMgrahaH vartamAnA, atha ca dravyatvAparA = dravyatvavyApyA-dravyatvApekSayA nyUnadezavartinI etAdRzI yA jAtiH pRthivItvarUpA jAtiH, tadvattvaM vartate pRthivyAm iti kRtvA lakSaNasaGgatiH / ataH paraM tAdRzajAteH tatrApi sattvAnnAtivyAptiH / atra jAtimattvam iti ucyate cet, sattAjAtimAdAya jalAdau guNakarmaNozca ativyAptiH, tadarthaM 'dravyatvAparA' iti padam / ataH paraM guNakarmaNornAtivyAptiH paraM jalAdau ativyApteH tAdavasthyam eva tadarthaM gandhasamAnAdhikaraNeti / gandhasamAnAdhikaraNatvaM gandhAdhikaraNavartitvam / atha sambandho nivezanIyaH samavAyasambandhena gandhAdhikaraNaM pRthivI, tatra vartitvam / nanu tatra kAlikasambandhena jalatvamapi vartate tato jale'tivyAptiH ? atrocyate- 'samavAyasambandhena gandhAdhikaraNe samavAyasambandhena vartitvam iti gandhasamAnAdhikaraNArtho vivakSitaH tena na doSaH / nanviti - 'surabhijalam' ityatra yatra yatra gandhapratItisattvaM tatra tatra pRthivIsambandhasattvam, yatra yatra pRthivIsambandhAbhAvaH tatra tatra gandhapratItyabhAvaH, iti anvayavyatirekAbhyAM pRthivIgandha eva bhAsate nAnya ityarthaH / yadavacchinneti - zarIrAvacchinnetyarthaH / tena ghaTAdyavacchedena satyapyAtmani tatra bhogAbhAvAt na tadbhogAyatanamityarthaH / indriyalakSaNamAha ( zabdetarodbhUteti ) / zabdAd itare ye udbhUtA vizeSaguNAH rUpAdayaH tadanAzrayatvaM vartate manasi atha ca jJAnasya kAraNIbhUto yo mana:saMyogaH-AtmamanaH saMyogaH tadAzrayatvamapi vartate, iti kRtvA manasi lakSaNasamanvayaH / evaM zabdetarodbhUtavizeSaguNA rUpAdayaH anAzrayatvaM vartate cakSurAdau, atha ca jJAnasya kAraNIbhUto yo manaH saMyogaH cakSurAdimana:saMyoga:, tadAzrayatvaM vartate cakSurAdau, iti kRtvA cakSurAdau sarvatra lakSaNaM bodhyam / atra zrotrendriye'vyAptivAraNAya zabdetareti / udbhUtavizeSaguNaH zabdaH zrotre, tadanAzrayatvaM nAsti / atra 'udbhUta' padaM nocyate cet cakSurAdau avyAptiH katham ? zabdAd itare ye vizeSaguNA rUpAdayaH, tadanAzrayatvaM nAsti, cakSurAdInAm anudbhUtarUpa(va)ttvAt / atha 'vizeSa' padaM nocyate cet cakSurAdau asambhavaH / katham ? zabdAd itare udbhUtaguNAH ke ? saMyogAdayaH, tadanAzrayatvaM nAsti / atra AtmanyativyAptivAraNAya zabdetaretyAdi satyantaM padam / yadyapi Atmani jJAnasya kAraNIbhUto yo mana:saMyogaH AtmamanaH saMyogaH, tadAzrayatvaM vartate tathApi
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita- dIpikAvyAkhyAsametaH * 15 zabdetarodbhUtavizeSaguNAnAzrayatvaM nAsti / kAladizo: ativyAptivAraNAya vizeSyadalam / atha punaH kAlAdau ativyAptivAraNAya jJAnakAraNapadam / kAlamanaH saMyogo jJAnakAraNaM na bhavati / atha manaH padaM nocyate cet indriyAvayave ativyAptiH / indriyAvayavaviSayasaMyogo'pi jJAnakAraNaM bhavati, paraM tatra manaH saMyogo nAsti / nanu indriyatvaM jAtirvA upAdhirvA ? ucyate, indriyatvaM jAtirnAsti, saGkarAt yadAha udayanAcAryaH jAtilakSaNasaGgrahe 'yatra saGkarastatra jAtirna' [ ] iti / saGkaraH kim ? ucyate parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNayordharmayorekatra samAvezaH saGkaraH / yathA - indriyatvAtyantAbhAvavati tejasi tejastvaM vartate, tejastvAtyantAbhAvavati indriye indriyatvaM vartate cakSurindriye ubhayorapi samAvezaH / evamanyatrApi / jAtibhinno dharma upAdhiH // [jalanirUpaNam ] zItasparzavatya ApaH / tA dvividhAH / nityAH anityAzca / nityAH paramANurUpAH / anityAH kArya rUpAH / punastrividhAH zarIrendriyaviSayabhedAt / zarIraM varuNaloke / indriyaM rasanaM jihvAgravarti / viSayaH saritsamudrAdiH // apAM lakSaNamAha zIteti / utpannavinaSTe jale avyAptivAraNAya zItasparzasamAnAdhikaraNadravyatvAparajAtimattve tAtparyam / 'zItaM zilAtalam' ityAdau jalasambandhAdeva zItasparzabhAnam iti nAtivyAptiH / anyat sarvaM pUrvarItyA vyAkhyeyam // [tejonirUpaNam] uSNasparzavat tejaH / tacca dvividham / nityam anityaM ca / nityaM paramANurUpam / anityaM kAryarUpam / 16 * tarkasaMgrahaH punastrividham / zarIrendriyaviSayabhedAt / zarIramAdityaloke prasiddham / indriyaM rUpagrAhakaM cakSuH kRSNatArAgravarti / viSayazcaturvidhaH / bhauma- divyaudaryAkarajabhedAn / bhaumaM vahanyAdikam / abindhanaM divyaM vidyudAdi / bhuktasya pariNAmaheturaudaryam / AkarajaM suvarNAdi // tejaso lakSaNamAha-uSNasparzavaditi / 'uSNaM jalam' iti pratIteH tejaH sambandhAnuvidhAyitvAt nAtivyAptiH / viSayaM vibhajatebhaumeti / nanu suvarNaM pArthivaM, pItatvAd, gurutvAd, haridrAvad iti cet ? na, atyantAnalasaMyoge sati ghRtAdau dravatvanAzadarzanena jalamadhyasthaghRte dravatvanAzAdarzanena, asati pratibandhake pArthivadravatvanAzAgnisaMyogayoH kAryakAraNabhAvAvadhANAt / suvarNasya atyantAnalasaMyoge sati anucchidyamAnadravatvAdhikaraNena pArthivatvAnupapatteH / tasmAt pItadravyadravatvanAzapratibandhakatayA dravadravyAntarasiddhau naimittikadravatvAdhikaraNatayA jalatvAnupapatteH rUpavattayA vAyvAdiSvanantarbhAvAt taijasatvasiddhiH / tasyoSNasparzabhAsvararUpayoH upaSTambhakapArthivarUpasparzAbhyAM pratibandhAd anupalabdhiH / tasmAt suvarNaM taijasam iti siddham // nanu ityAdi / suvarNaM pArthivaM, pItatvAt, suvarNaM na taijasaM gurutvAt / evaM hetudvayaM yojyam, anyathA ekavAkye hetudvayavaiphalyAdityarthaH / atra kecit 'suvarNaM pArthivaM pItatve sati gurutvAt, jale'tivyAptivAraNAya satyantam, udyadAdityAloke'tivyAptivAraNAya 'gurutvAt' iti padamityAhu: ' atrocyate, asati pratibandhake pArthivadravatvanAzatvAvacchinnaM prati atyantAnalasaMyogatvena kAraNatA, paraM suvarNe tu sA nAsti, ato na suvarNaM pArthivam / nanu suvarNaM taijasaM tarhi tatra pItatvaM gurutvaM ca katham ? ucyate, tatra pItimagurutvAzrayIbhUtaH
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 17 pArthivabhAgo vartate / evaM tarhi atyantAnalasaMyoge sati tatra dravatvanAze ki pratibandhakam ? atrocyate, pItadravye yad dravatvaM tasya nAze pratibandhaka kiJcid dravadravyAntaraM siddhaM, tat taijasaM bhavatItyarthaH / vAyunirUpaNam] rUparahitaH sparzavAn vAyuH / sa dvividhaH / nityo'nityazca / nityaH paramANurUpaH / anityaH kAryarUpaH / punastrividhaH zarIrendriyaviSayabhedAt / zarIraM vAyuloke / indriyaM sparzagrAhakaM tvaka sarvazarIravarti / viSayo vRkSAdikampanahetuH / zarIrAntaHsaJcArI vAyuH prANaH / sa caiko'pi upAdhibhedAt prANA'pAnAdisaJjJAM labhate // __ vAyu nirUpayati-rUparahiteti / AkAzAdau ativyAptivAraNAya sparzavAn iti / pRthivyAdau ativyAptivAraNAya rUparahiteti / nanu prANasya kutrAntarbhAva ityata Aha-zarIreti / sa ceti / eka eva prANaH sthAnabhedAt prANApAnAdizabdairvyavahiyate ityarthaH / sparzAnumeyo vAyuH / tathAhi-'yo'yaM vAyau vAti sati anuSNAzItaH sparzo bhAsate sa sparzaH kvacidAzritaH-guNatvAt, rUpavat' / na cAsya pRthivI AzrayaH, udbhUtasparzavataH pArthivasya udbhUtarUpavattvaniyamAt / na jalatejasI, anuSNAzItatvAt / na vibhucatuSTayam, sarvatropalabdhiprasaGgAt / na manaH paramANusparzasyAtIndriyatvAt / tasmAd yaH pratIyamAnasparzAzrayaH sa vAyuH / nanu 'vAyuH pratyakSaH pratyakSasparzAzrayatvAd ghaTavat iti cet ? na, udbhUtarUpavattvasyopAdhitvAt / yatra dravyatve sati bahirindriyapratyakSatvaM tatra 'udbhUtarUpavattvam' iti ghaTAdau sAdhyavyApakatvam / yatra pratyakSasparzA''zrayatvaM 'tatra udbhUtarUpavattvaM nAsti' iti pakSe sAdhanA 18. tarkasaMgrahaH vyApakatvam / na caivaM taptavAristhatejaso'pyapratyakSatvApattiH, iSTatvAt / tasmAd rUparahitatvAd vAyurapratyakSaH // jagata utpattivinAzanirUpaNam] idAnIM kAryarUpapRthivyAdicatuSTayasya utpattivinAzakramaH kathyate / Izvarasya cikIrSAvazAt paramANuSu kriyA jAyate / tataH paramANudvayasaMyoge sati vyaNukamutpadyate / tribhiyaNukaiH tryaNukam / evaM caturaNukAdikrameNa mahatI pRthivI, mahatya ApaH, mahat tejaH, mahAn vAyuH utpadyate / evamutpannasya kAryadravyasya saJjihIrSAvazAt paramANuSu kriyA / kriyayA paramANudvayavibhAge sati vyaNukasya nAzaH / tataH tryaNukasya, tataH caturaNukasya, ityevaM mahApRthivyAdinAzaH / asamavAyikAraNanAzAda dvayaNakanAzaH, samavAyikAraNanAzAt tryaNukanAzaH iti sampradAyaH / sarvatra asamavAyikAraNanAzAd dravyanAza iti navInAH / kiM punaH paramANusadbhAve pramANam ? ucyate / jAlasUryamarIcisthaM sUkSmatamaM yad rajo dRzyate tat-sAvayavaM-cAkSuSadravyatvAt paTavat / tryaNukAvayavo'pi sAvayavaH-mahadArambhakatvAt, tantuvat / yo vyaNukAvayavaH, sa eva paramANuH / sa ca nityaH / tasyA'pi kAryatve'navasthAprasaGgAt / tathA ca merusarSapayorapi tulyapariNANApatteH / sRSTipralayasadbhAve 'dhAtA yathApUrvamakalpayat' [ ] iti zrutiH pramANam / sarvakAryadravyadhvaMso'vAntarapralayaH / sarvabhAvakAryadhvaMso mahApralayaH iti vivekaH // prANaH paJcadhAhadi prANo gude'pAnaH, samAno nAbhimaNDale / udAnaH kaNThadezastho vyAnaH sarvazarIragaH // [ ]
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 19 laukikaviSayatAsambandhena bahirindriyajanyadravyapratyakSatvAvacchinnaM prati samavAyasambandhena udbhUtarUpatvena kAraNatA / kArya bahirindriyajanyadravyapratyakSaM, kAryatA bahirindriyajanyadravyapratyakSe, kAryatAvacchedakaM bahirindriyajanyadravyapratyakSatvaM, kAraNam udbhUtarUpam, agre pUrvavat / kAryatAvacchedakaH sambandhaH, [kAryatAvacchedako] vA laukikaviSayatAsambandhaH, kAraNatAvacchedako vA samavAyasambandhaH / vAyau udbhUtarUpAbhAvAt pratyakSajJAnaM nAsti / nanu vAyuH pratyakSa ityAdi / atra udbhUtarUpavattvam upAdhiH / ko vAyam upAdhiH ? pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApaka: / pakSadharmaH ko vA ? bahirdravyatvam, yatra yatra bahirdravyatve sati pratyakSatvaM, tatra tatra udbhUtarUpavattvaM, yathA bahirdravyatve sati pratyakSatvaM vartate ghaTAdau, tatra udbhUtaM rUpaM vartate, iti udbhUtarUpasya sAdhyavyApakatvam / pakSe sAdhanAvyApakatvaM katham ? sAdhanaM kiM bhavati ? pratyakSasparzAzrayatvaM, tad vAyau vartate, tatra udbhUtarUpaM nAsti, evaM sAdhanAvyApakatvam / na ceti taptavAristhaM tejaH pratyakSaM pratyakSasparzAzrayatvAditi / Izvarasyeti / yadA Izvarasya cikIrSA jAyate tadA paramANuSu kriyA samutpadyate / nana IzvarecchA nityA, tahi kathaM jAyate iti, ucyate ? icchA tu sarvadA'styeva, paraM phalonmukhA jAyate ityartho bodhyaH / tribhiTTyaNukaiH iti / nanu sarvatra dvAbhyAmeva vyavahAraH, tribhiriti katham ? ucyate tryaNuke'pakRSTaM mahattvaM vartate, tad bahutvajanyaM bhavati / dvAbhyAM tu bahutvaM na syAt yatrAvayaveSu bahutvaM tatrAvayavinyapi bahutvaM syAdityarthaH / dvayaNukanAza iti / vyaNukanAzatvAvacchinnaM prati paramANadvayasaMyoganAzatvena kAraNatA, tryaNukAdinAzatvAvacchinnaM prati vyaNukAdinAzatvena kAraNatA iti prAJcaH / mahaditi / mahataH Arambhako mahAn tanturyathA mahataH paTasya ArambhakastathA tryaNukAvayavo'pi mahatastrayaNukasyArambhakaH / nana paramANau nityatvaM vA kAryatvam ? atrocyate, nityatvaM vartate / kAryatve sati anavasthAdoSaprasaGgaH syAt / katham ? kAryatvaM sAvayavatvavyApyaM bhavati, tatazca paramANoH sAvayavatve tadavayavasyApi sAvayavatvam ityevamanavasthA syAt / sRSTIti sRSTisadbhAve pralayasadbhAve ca pramANaM zrutiH yathA dhAtetyAdi / dhAtA yathA sRSTi pUrvamakalpayat tathA sAmpratamapi / etena madhye pralayaH sUcitaH / pralayo dvividhaH / sarveti / 20. tarkasaMgrahaH dravyapadena pRthivyAH paramANugatarUpAdInAM pAkajAnAmapi dhvaMso na ityartho bodhyaH, mahApralaye tu teSAmapi nAzaH / tataH sarvaM zUnyameva tiSThati / tAdRzaH pralayo na ityeke // [AkAzanirUpaNam] zabdaguNakam AkAzam / taccaikaM vibhu nityaM ca / AkAzaM lakSayati-zabdaguNakamiti / nanu kimAkAzaM pRthivyAdivannAnA ? netyAha-taccaikamiti / bhede pramANAbhAvAdityarthaH / ekatvAdeva sarvatropalabdhevibhutvamaGgIkartavyamityAhavibhviti / sarvamUrtadravyasaMyogitvaM vibhutvam / mUrtatvaM paricchinnaparimANavattvaM kriyAvattvaM vA / vibhutvAdeva Atmavat nityatvamityAha -nityaM ceti / mUrteti-pRthivyaptejovAyumanAMsi mUrtadravyANi / manaHsthAne AkAze ukte tu paJcabhUtAni syuH // [kAlanirUpaNam] atItAdivyavahArahetuH kAlaH / sa caiko vibhunityazca / kAlaM lakSayati-atIteti / sarvAdhAraH kAlaH sarvakArye nimitta kAraNaM ca / kAla iti-kAryatvAvacchinnaM prati kAlatvena kAraNatA / [diG-nirUpaNam] prAcyAdivyavahAraheturdik / sA caikA vibhvI nityA ca / dizo lakSaNamAha-prAcIti / digapi kAryamAtre nimittakAraNam /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 21 [AtmanirUpaNam] jJAnAdhikaraNamAtmA / sa dvividhaH / paramAtmA jIvAtmA ceti / tatrezvaraH sarvajJaH paramAtmA eka eva / jIvAtmA pratizarIraM bhinno vibhurnityazca / Atmano lakSaNamAha-jJAneti / AtmAnaM vibhajate-sa dvividha iti / paramAtmano lakSaNamAha-tatreti / nityajJAnAdhikaraNatvam Izvaratvam / nanvIzvarasya sadbhAve kiM pramANam ? na tAvat pratyakSam, taddhi bAhyamAbhyataraM vA ? nAdyam, arUpidravyatvAt / nAntyam, AtmasukhAdivyatiriktatvAt / nApyanumAnam, liGgAbhAvAt / nApyAgamaH tathAvidhAgamAbhAvAt iti cet ? na, 'kSityaGkarAdikaM, kartRjanyaM, kAryatvAd-ghaTavat' ityanumAnasya pramANatvAt / upAdAnagocarAparokSajJAnacikIrSAkRtimattvaM kartRtvam / upAdAnaM samavAyikAraNam / sakalaparamANvAdisUkSmadarzitvAt sarvajJatvam / 'yaH sarvajJaH sa sarvavit' [ ] ityAgamo'pi tatra pramANam / jIvasya lakSaNamAha-jIva iti / sukhAdikaM jIvalakSaNam / nanu 'manuSyo'haM' 'brAhmaNo'ham' ityAdau sarvatra 'aham' pratyaye zarIrasyaiva viSayatvAccharIramevAtmA iti cet ? na, zarIrasyA''tmatve karapAdAdinAze zarIranAzAd Atmano'pi nAzApatteH / nApi indriyANAm Atmatvam / tathAtve "yo'haM ghaTamadrAkSaM so'hamidAnIM spRzAmi" ityanusandhAnAbhAvaprasaGgAt / anyAnubhUte'nyasyAnusandhAnAyogAt / tasmAd dehendriyavyatirikto jIva, sukhAdivaicitryAt pratizarIraM bhinnaH / sa ca na paramANuparimANaH, zarIravyApisukhAdyanupalabdhiprasaGgAt / na madhyamaparimANaH, tathA sati anityatvaprasaGgena kRtahAnAkRtAbhyAgamaprasaGgAt / tasmAnnityo vibhurjIvaH / upAdAneti / upAdAnagocaraM samavAyikAraNaviSayakaM yat pratyakSajJAnam, 22 . tarkasaMgrahaH upAdAnagocarA yA cikIrSA, upAdAnagocarA yA kRtiH, tadvattvaM kartRtvam / nApIndriyANAmiti / pUrvaM ghaTo dRSTaH, tato daivayogAt cakSuSI naSTe, tadanantaraM punarapi tasyaiva ghaTasya sparza sati sa vakti yo'hamiti / yadi indriyANAmAtmatvaM tarhi ghaTasyAnubhavastu cakSuSo jAtaH, smaraNaM tvagindriyasya na saGgacchate / yathA caitrAnubhUte maitrasya smaraNaM na syAditi / [manonirUpaNam] sukhAdyupalabdhisAdhanamindriyaM manaH / tacca pratyAtmaniyatatvAdanantaM paramANurUpaM nityaM ca / manaso lakSaNamAha-sukheti / sparzarahitatve sati kriyAvattvaM manaso lakSaNam / mano vibhajate-tacceti / ekaikasyAtmana ekaikaM mana Avazyakam iti AtmanAmanekatvAnmanasAmapyanekatvam ityarthaH / paramANurUpamiti / madhyamaparimANavattve anityatvaprasaGgAd ityarthaH / nanu 'mano, vibhu, sparzarahitadravyatvAd iti cet ? na, manaso vibhutve AtmamanaHsaMyogAsyAsamavAyikAraNasyAbhAvAd jJAnAnutpattiprasaGgAt / na ca vibhudvayasaMyogo'stu iti vAcyam, tatsaMyogasya nityatvena suSuptyabhAvaprasaGgAt / purItadavyatiriktapradeze AtmamanaHsaMyogasya sarvadA vidyamAnatvAt / aNutve tu yadA manaH purItati nADyAM pravizati tadA suSuptiH, yadA niHsarati tadA jJAnotpattiH, ityaNutvasiddhiH / [iti dravyANi] sukheti-sukhAdyupalabdhisAdhanatve sati indriyatvaM manaso lakSaNam / AtmanyavyAptivAraNAya indriyeti / cakSurAdau ativyAptivAraNAya pUrvadalam / AtmamanaHsaMyoga iti / kAryaM jJAnaM tena saha ekasminnAtmani samavetatve sati kAraNam Atmamana:saMyogaH / jJAnatvAvacchinnaM prati purItatibahirdezAvacchinnAtmamana:saMyogatvena kAraNatA, purItatyantardezAvacchinnasaMyogatvena netyarthaH iti dravyANi //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 23 [rUpanirUpaNam] cakSurmAtragrAhyo guNo rUpam / tacca zukla-nIlapIta-rakta-kapiza-citra-bhedAt saptavidham / pRthivIjalatejovRtti / tatra pRthivyAM saptavidham / abhAsvarazuklaM jale / bhAsvarazuklaM tejasi / rUpaM lakSayati-cakSuriti / saGkhyAdau ativyAptivAraNAya 'mAtra padam / rUpatve ativyAptivAraNAya 'guNa'padam / prabhAbhittisaMyoge ativyAptivAraNAya-cakSurmAtragrAhyajAtimattvaM vAcyam / rUpaM vibhajate-tacceti / nanvavyApyavRtti nIlAdisamudAya eva citrarUpam iti cet ? na, rUpasya vyApyavRttitvaniyamAt / nanu citrapaTe avayavarUpasya pratItirastu iti cet ? na, rUparahitatvena paTasya apratyakSatvaprasaGgAt / na ca rUpavat samavetaM pratyakSatvaprayojakaM, gauravAt / tasmAt paTasya pratyakSatvAnupapattyA citrarUpasiddhiH / rUpasyAzrayamAha-pRthivIti / AzrayaM vibhajya darzayati-tanneti / ___atha uddezakramaprAptAn guNAn vibhajate-cakSuriti / cakSurmAtragrAhyatve sati guNatvaM rUpalakSaNam / atra grahadhAtorjJAnarUpo'rthaH / agre samAgatasya 'kuhloyet' iti Nyatpratyayasya viSayarUpo'rthaH / cakSurmAtrazabdaH cakSurmAtrajanye lAkSaNikaH / tata evaM vAcyaM-cakSurmAtrajanyagrahaviSayatve sati guNaH / nanu guNatvamityevAstu cakSurityAdi satyantaM padaM mA'stu iti cet ? na, rUpAtiriktatrayoviMzatiguNeSu ativyAptiprasaGgAt / nanu guNapadaM mA'stu iti cet ? na, yena yena indriyeNa ye ye guNA gRhyante tena tena tadgatA jAtayastadabhAvAzca iti nyAyAt rUpatve rUpAbhAve cAtivyAptiprasaGgAt / tathA mAtrapadopAdAnaM tu saGkhyAdAvativyAptivAraNAya kRtam / mAtrazabdaM pRthakkRtya ayamartho vidheya:-cakSuritarabahirindriyajanyagrahAviSayatve sati cakSurjanyagrahaviSayatve sati guNatvaM rUpalakSaNam / saGkhyAdau cakSuritara 24 * tarkasaMgrahaH bahirindriyajanyagrahasyAviSayatvaM nAsti / cakSuSaH sakAzAd itarad bahirdravyaM kiM bhavati ? tvagAdikam, tajjanyo yo graho jJAnaM, tasya viSayatvaM vartate / anyairindriyaiH kRtvApi saGkhyAdibodho bhavatItyarthaH / ato nAtivyAptiH athaivamucyate cet prabhAbhittisaMyoge'tivyAptiH, tadarthaM 'vizeSa'padaM vAcyam / tataH kiMlakSaNam ? cakSuritarabahirindriyajanyagrahAviSayatve sati cakSurjanyagrahaviSayatve sati vizeSaguNatvaM rUpalakSaNam / saMyogastAvat sAmAnyaguNa: iti kRtvA tatra nAtivyAptiH / nanu vizeSapadenaiva saGkhyAdAvapi ativyAptyabhAvo bhaviSyati saGkhyAdeH sAmAnyaguNatvAt tatastadarthaM 'mAtra'padagrahaNaM vyarthamiti cet ? na, mAtrapadaM nocyate cet sAMsiddhikadravatve ativyAptiH syAt, tasmin ukte tu tasya vizeSaguNatve'pi cakSuritarabahirindriyajanyajJAnasya aviSayatvaM nAsti, ato nAtivyAptiH / atha asmin lakSaNe cakSuHpadaM nocyate ced rUpe'sambhavadoSaH syAt / katham ? tadAha-tvagAdeH sakAzAditarad bahirindriyaM kiM bhavati ? cakSuH, tajjanyo yo graho jJAnaM tadviSayatvaM vartate rUpe na tu tadaviSayatvamityasambhavaH / atha bahi: padaM nocyate cet punarapi rUpe asambhavaH / katham ? cakSuSaH sAkSAditarad indriyaM kiM bhavati ? manaH, tajjanyagrahAviSayatvaM rUpe nAsti ato'sambhavaH / athendriyapadaM nocyate cet punarapi rUpe'sambhavaH / katham ? cakSuSaH sakAzAd itaro bahi: kiM bhavati ? kAlaH, tajjanyagrahAviSayatvaM nAsti, ato'sambhavaH / atha dvitIye satyantapade cakSuH padaM nocyate cet dharmAdharmayorativyAptiH, tayorAtmaguNatvAt, tadarthaM cakSuHpadaM vAcyameva / nanu asmin lakSaNe kriyamANe rUpe'sambhavadoSasya tu tAdavasthyamevAsti / kutaH ? cakSuSaH sakAzAditarad indriyaM tvagAdi, tajjanyaM jJAnaM kIdRg bhavati ? guNatvarUpasAmAnyalakSaNapratyAsattyA guNatvaviziSTAH sarve guNA ityAkArakam alaukikaM jJAnaM bhavati, rUpe tu tadviSayatvaM vartate, ato asambhavaH iti ced ucyate, cakSuritarabahirindriyajanyalaukikapratyakSAviSayatve sati cakSurjanyalaukikapratyakSaviSayatve sati vizeSaguNatvaM rUpalakSaNamityabhimatatvAnna doSaH / [iti rUpanirUpaNam]
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 25 (rasamArabhya pRthaktvaparyantaM phakkikAkAreNa na kiJcid likhitam ) [rasanirUpaNam] rasanagrAhyo guNo rasaH / sa ca madhurA''mlalavaNa kaTu-kaSAyatiktabhedAt SaDvidhaH / pRthivIjalavRttiH / tatra pRthivyAM SaDvidhaH / jale madhura eva / / rasaM lakSayati-rasaneti / rasatve ativyAptivAraNAya guNapadam / rasasyAzrayamAha-pRthivIti / AzrayaM vibhajya darzayati pRthivyAmiti / [gandhanirUpaNam] ghrANagrAhyo guNo gandhaH / sa ca dvividhaH surabhirasurabhizca / pRthivImAtravRttiH / gandhaM lakSayati-ghrANeti / gandhatve ativyAptivAraNAya guNapadam / [sparzanirUpaNam] tvagindriyamAtragrAhyo guNaH sparzaH / sa ca trividhaH / zItoSNA'nuSNA'zItabhedAt / pRthivIjalatejovRttiH / tatra zIto jale / uSNastejasi / anuSNAzItaH pRthivIvAyvoH / / sparza lakSayati-tvagiti / sparzatve ativyAptivAraNAya guNapadam / saMyogAdau ativyAptivAraNAya mAtrapadam / [pAkajanirUpaNam] rUpAdicatuSTayaM pRthivyAM pAkajamanityaM ca / anyatrA 26 * tarkasaMgrahaH pAkajaM nityamanityaM ca / nityagataM nityam / anityagatamanityam / pAkajamiti / pAkaH-tejaHsaMyogaH / tena pUrvarUpaM nazyati, rUpAntaramutpadyate ityarthaH / atra paramANuSveva pAko, na tryaNukAdau / AmapAkanikSipte ghaTe paramANuSu rUpAntarotpattau zyAmaghaTanAze punaryaNukAdikrameNa raktaghaTotpattiH / tatra paramANavaH samavAyikAraNam, tejaHsaMyogo'samavAyikAraNam, adRSTAdikaM nimittakAraNam / vyaNukAdirUpe 'kAraNarUpam asamavAyikAraNam' iti pIlupAkavAdino vaizeSikAH / 'pUrvaghaTanAzaM vinaiva avayavini avayaveSu paramANuparyanteSu ca yugapadpAntarotpattiH iti piTharapAkavAdino naiyAyikAH / ata eva pArthivaparamANuSu rUpAdikamanityam ityarthaH / anyatreti jalAdau ityarthaH / nityagatamiti paramANugatam ityarthaH / anityagatamiti dvayaNukAdiniSTham ityarthaH / rUpAdicatuSTayam udbhUtaM pratyakSam / anudbhUtam apratyakSam / udbhUtatvaM pratyakSatvaprayojako dharmaH / tadabhAvaH anudbhUtatvam / [saGkhyAnirUpaNam] ekatvAdivyavahArahetuH saGkhyA / sA navadravyavRttiH / ekatvAdiparArdhaparyantA / ekatvaM nityamanityaM ca / nityagataM nityam / anityagatamanityam / dvitvAdikaM tu sarvatrAnityameva / saGkhyAM lakSayati-eketi / [parimANanirUpaNam] mAnavyavahArA'sAdhAraNaM kAraNaM parimANam / nava
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. tarkasaMgrahaH guNa iti / rUpAdau ativyAptivAraNAya saMyoganAzaka iti / vibhAgo dvividhaH / karmajo vibhAgajazca / Adyo hastakriyayA hastapustakavibhAgaH / dvitIyo hastapustakavibhAgAt kAyapustakavibhAgaH / phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 27 dravyavRtti / taccaturvidham / aNu, mahat, dIrgha, hRsvaM ceti / parimANaM lakSayati-mAneti / parimANaM vibhajate-tacceti / bhAvapradhAno nirdezaH, aNutvaM, mahattvaM, dIrghatvaM, hrasvatvaM ca ityarthaH / [pRthaktvanirUpaNam] pRthagvyavahArAsAdhAraNaM kAraNaM pRthaktvam / sarvadravyavRtti / pRthaktvaM lakSayati-pRthagiti / 'idam asmAtpRthag' iti vyavahArakAraNam ityarthaH / [saMyoganirUpaNam] saMyuktavyavahArahetuH saMyogaH / sarvadravyavRttiH / saMyogaM lakSayati-saMyukteti / 'imau saMyuktau' iti vyavahAraheturityarthaH / saGkhyAdilakSaNeSu sarvatra dikkAlAdau ativyAptivAraNAya asAdhAraNeti deyam / saMyogo dvividhaH / karmajaH saMyogajazca / Adyo hastakriyayA hastapustakasaMyogaH / dvitIyo hastapustakasaMyogAt kAyapustakasaMyogaH / avyApyavRttiH saMyogaH / svAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNatvam avyApyavRttitvam / / avyApyavRttiriti / svAtyantAbhAvAdhikaraNavartitvam avyApyavRttitvam yathA mUlAvacchedena vRkSe saMyogAbhAvaH, zAkhAvacchedena saMyogo vartate / [vibhAganirUpaNam] saMyoganAzako guNo vibhAgaH sarvadravyavRttiH / vibhAgaM lakSayati-saMyogeti / kAlAdau ativyAptivAraNAya [parAparatvanirUpaNam] parAparavyavahArAsAdhAraNakAraNe paratvA'paratve / pRthivyAdicatuSTayamanovartinI / te dvividhe / dikkate kAlakRte ca / dUrasthe dikkRtaM paratvam / samIpasthe dikkRtamaparatvam / jyeSThe kAlakRtaM paratvam / kaniSThe kAlakRtamaparatvam / paratvAparatvayorlakSaNamAha-parApareti / paravyavahArA'sAdhAraNakAraNaM paratvam / aparavyavahArA'sAdhAraNakAraNam aparatvam ityarthaH / paratvA'paratve vibhajate-te dvividhe iti / dikkRtayoH udAharaNamAhadUrastha iti / kAlakRte udAharati-jyeSTha iti / [gurutvanirUpaNam] AdyapatanA'samavAyikAraNaM gurutvaM / pRthivIjala vRtti / gurutvaM lakSayati-Adyeti / dvitIyAdipatanasya vegAsamavAyikAraNatvAd vege ativyAptivAraNAya Adyeti / Adyapataneti / patanakarmaNaH kAraNatrayam / tatra samavAyikAraNaMloSTAdipiNDo yatra samavetaM patanamutpadyate sh|| tatra loSTAdau yad gurutvaM bhAro vartate tadasamavAyikAraNam, loSTAdisamavetAd gurutvAdeva tasyotpadyamAnatvAt 2 / / nimittakAraNaM ca AdhArAbhAvAdikam //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 29 [dravatvanirUpaNam ] AdyaspandanA'samavAyikAraNaM dravatvam / pRthivIjalatejovRtti / tad dvividham / sAMsiddhikaM naimittikaM ceti / sAMsiddhikaM jale / naimittikaM pRthivItejasoH / pRthivyAM ghRtAdAvagnisaMyogajaM dravatvam / tejasi suvarNA / dravatvaM lakSayati syandaneti / syandanaM prastravaNam / teja:saMyogajaM naimittikam, tadbhinnaM sAMsiddhikam / pRthivyAM naimittikamudAharati ghRtAdAviti / tejasi tadAha suvarNAdAviti / syandaneti / kAlAdau ativyAptivAraNAya asamavAyIti / kapAlasaMyogAdau ativyAptivAraNAya syandaneti / syandanaM nAma jalAdInAM nimnAbhisarpaNam / tatkAraNaM tredhA / tatra samavAyikAraNaM jalAdi 1 asamavAyikAraNaM ca dravIbhAvaH, adravasvabhAvAnAM loSTAdInAM syandanAyogAt 2 setubandhAbhAvAdikaM nimittakAraNam 3|| [snehanirUpaNam] cUrNAdipiNDIbhAvaheturguNaH snehaH / jalamAtravRttiH / snehaM lakSayati-cUrNeti / kAlAdau ativyAptivAraNAya guNa iti / rUpAdau ativyAptivAraNAya cUrNAdipiNDIbhAveti / [zabdanirUpaNam ] zrotragrAhyo guNaH zabdaH / AkAzamAtravRttiH / sa dvividhaH dhvanyAtmako varNAtmakazca / tatra dhvanyAtmako bheryAdau / varNAtmakaH saMskRtabhASAdirUpaH / 30 * tarkasaMgrahaH zabdaM lakSayati-zrotreti / zabdatve ativyAptivAraNAya guNa iti / rUpAdau ativyAptivAraNAya zrotreti / zabdastrividha:saMyogajo, vibhAgajaH, zabdajazceti / tatra - Adyo bherIdaNDasaMyogajanyaH / dvitIyo vaMze vAdyamAne daladvayavibhAgajanyazcaTacaTazabdaH / bheryAdidezamArabhya zrotraparyantadvitIyAdizabdA zabdajAH / zrotragrAhya iti / nanu zabde kSaNikatvaM vartate, yataH zabda AdyakSaNe utpadyate, dvitIyakSaNe tiSThati, tRtIyakSaNe nazyati / evaM ca dUradezasthAnAM bheryAdInAM zabdasya zravaNaM kathaM saGgacchate iti ced ? ucyate, dUradezasthazabdamArabhya karNaparyantaM zabdadhArA jAyate / tatra vIcitaraGganyAyena uttarotarazabdaM prati pUrvapUrvazabdaH kAraNaM bhavati / tatrA'yaM zabdajaH zabdo bodhyaH tena nAsambhavaH / atra nAzyanAzaka bhAvo'sti tatra dvitIyazabdaH prathamasya nAzakaH evaM tRtIyo dvitIyasya ityAdi / nanu ko vA caramasya nAzakaH ? ucyate, caramazabda upAntyazabdasya nAzakaH, upAntyaH caramasya / evamanyonyaM nAzyanAzakabhAvo bodhyaH / [buddhinirUpaNam ] sarvavyavahAraheturguNo buddhirjJAnam / sA dvividhA smRtiranubhavazca / saMskAramAtrajanyaM jJAnaM smRtiH / tadbhinnaM jJAnamanubhavaH / sa dvividhaH yathArtho'yathArthazceti / buddherlakSaNamAha-sarveti / kAlAdau ativyAptivAraNAya guNa iti / rUpAdau ativyAptivAraNAya sarvavyavahAra iti / 'jAnAmi' ityanuvyavasAyagamyajJAnatvaM lakSaNam ityarthaH / buddhi vibhajate-seti / smRterlakSaNamAha-saMskAreti / bhAvanAkhyaH saMskAraH / saMskAradhvaMse'tivyAptivAraNAya jJAnamiti / ghaTAdipratyakSe'tivyAptivAraNAya saMskArajanyamiti / pratyabhijJAyAmativyAptivAraNAya mAtreti / anubhavaM lakSayati-tadbhinnamiti / smRtibhinnaM jJAnamanubhava
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaktikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 31 ityarthaH / anubhavaM vibhajate-sa dvividha iti / tadbhinnamiti / smRtibhinnatve sati jJAnatvam anubhavasya lakSaNam / smRtAvativyAptivAraNAya satyantam / ghaTadau ativyAptivAraNAya jJAnapadam / [yathArthAnubhavalakSaNam] tadvati tatprakArako'nubhavo yathArthaH / yathA 'ayaM ghaTaH' iti jJAnam / saiva prametyucyate / yathArthAnubhavaM lakSayati-tadvatIti / nanu 'ghaTe ghaTatvam' iti pramAyAm avyAptiH, ghaTatve ghaTA'bhAvAd iti cet ? na, 'yatra yatsambandho'sti tatra tatsambandhAnubhavaH' ityarthAt ghaTatve'pi ghaTasambandho'sti iti nA'vyAptiH / sa eveti yathArthAnubhava eva zAstre 'pramA' ityucyate ityarthaH / tadvatIti / tadvatIti saptamyantasya tadvadvizeSyakatvarUpo'rthaH / tadvadvizeSyakatve sati, tatprakArakatve sati, smRtibhinnatve sati jJAnatvaM 'yathArthAnubhavatvaM' / rajate 'idaM rajatam' ityAkArake yathArthAnubhave vartate idaM lakSaNam / atra rajatatvavadvizeSyakatvaM rajatatvaprakArakAnubhavatvaM ca vartate / atra lakSaNe smRtAvativyAptivAraNAya smRtibhinneti / zuktau 'idaM rajatam' ityAkArake ayathArthAnubhave'tivyAptivAraNAya tadvadvizeSyaketi, atra rajatatvavadavizeSyakatvaM nAsti, 'idaM rajataM zuktisvarUpaM dRzyate' ityatrAtivyAptiH, tadvAraNAya tatprakAraketi / atra yadyapi rajatatvavadvizeSyakatvaM vartate tathApi tatprakArakatvaM nAsti, kintu zaktitvaprakArakatvaM bhAsate / atha 'idaM rajataM me bhavatu' iti icchAyAmativyAptiH, tadvAraNAya jJAnatvamiti / yadyapyatra idaMtvAvacchinnavizeSyakarajatatvaprakArakatvamasti paraM jJAnatvaM nAsti / nan ghaTe ghaTatvamiti-atra ghaTatvaM vizeSyaM ghaTaye vizeSaNam / iha ghaTaprakArakatve sati, smRtibhinnatve sati jJAnatvaM tu asti, paraM ghaTavadvizeSyakatvaM nAsti, kutaH ? ghaTatve ghaTAbhAvAt, etenAvyAptiH / maivam, yathArthAnubhavasyAyamartho vivakSitaH 'yatra dharmiNi yasya dharmasya sambandho'sti tatra tatsambandhasya anubhavo yathArthAnubhava ucyate iti 32 . tarkasaMgrahaH sambandhasya ubhayaniSThatvaM, tena yadyapi ghaTatve ghaTo nAsti tathApi ghaTasambandho'styeva, sa cAtra AdheyatAkhyaH / sa eveti-saiveti pAThAntaraM, vidheyaprAdhAnyAt strIliGganirdezo bodhyaH / [ayathArthAnubhavalakSaNam] tadabhAvavati tatprakArako'nubhavo'yathArthaH / / ayathArthAnubhavaM nirUpayati-tadabhAvavatIti / nanu 'idaM saMyogi' iti pramAyAm ativyAptiH iti cet ? na, yadavacchedena yatsambandhAbhAvaH tadavacchedena tatsambandhajJAnasya vivakSitatvAt / saMyogAbhAvAvacchedena saMyogajJAnasya bhramatvAt saMyogAvacchedena saMyogasambandhasya sattvAt nAtivyAptiH / ayathArthaM lakSayati-tadabhAvavadvizeSyakatve sati iti / IyAn vizeSaH zeSaM pUrvavat / 'idaM rajatam' ityatrAtivyAptivAraNAya AdyaM padam / zuktau 'idaM zuktiH' ityatrAtivyAptivAraNAya dvitIyam / atra yadyapi rajatatvAbhAvavadvizeSyakatvaM vartate tathApi rajatatvaprakArakatvaM nAsti / zuktau 'idaM rajatam' iti smRtAvativyAptivAraNAya smRtibhinneti / kenacit zuktireva rajatatvenAvagatA, tata 'idaM me bhavatu' iti icchA jAtA, tatrAtivyAptivAraNAya jJAnatvam / nanu idaM saMyogIti-'vRkSaH kapisaMyogI' atra saMyogavadvizeSyakatve sati saMyogaprakArakAnubhavatvaM vartate, ataH bhavatIyaM pramA, atra apramAlakSaNaM gatam / kutaH ? saMyogasyAvyApyavRttitvAt / maivam, ayathArthAnubhavasya ayamartho vivakSitaH yaditi-yanmUlAvacchedena yatkapisambandhAbhAvaH, tanmUlAvacchedena tanmUlakapisaMyogasambandhajJAnaM bhramajJAnaM bhavati / tAdRg jJAnam atra mUlAvacchedena vartate paraM zAkhAvacchedena nAsti, tena nAtivyAptiH / [yathArthAnubhavavibhAgaH] yathArthAnubhavazcaturvidhaH pratyakSA'numityupamitizAbdabhedAt /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 33 yathArthAnubhavaM vibhajate-yathArtheti / [pramANavibhAgaH] tatkaraNamapi caturvidham / pratyakSAnumAnopamAnazabda bhedAt / prasaGgAt pramAkaraNaM vibhajate-tatkaraNamiti / pramAkaraNamityarthaH / pramAyAH karaNaM pramANamiti pramANasAmAnyalakSaNam / tatkaraNamapIti / pramAkaraNaM pramANam / atra ca 'karaNaM pramANam' ityucyate cet kuThAre'tivyAptiH, so'pi chedaM prati karaNamasti, ato 'mA' padaM vAcyam / 'mA' nAma jJAnaM, tasyAH karaNaM pramANam / evamapi kAcakAmaladoSaduSTe cakSurindriye'tivyAptiH, 'pItaH zaGkaH' ityAkArake'yathArthajJAne tadapi karaNaM bhavati, ato'tra 'pra'padaM vAcyamiti / / [karaNalakSaNam] asAdhAraNaM kAraNaM karaNam / karaNalakSaNamAha-asAdhAraNamiti / sAdhAraNe dikkAlAdau ativyAptivAraNAya asAdhAraNamiti / [kAraNalakSaNam] kAryaniyatapUrvavRtti kAraNam / kAraNalakSaNamAha-kAryeti / 'pUrvavRtti kAraNam' ityukte rAsabhAdau ativyAptiH syAd ato niyateti / tAvanmAtre kRte kArye ativyAptiH, ataH pUrvavRttIti / nanu tanturUpam api paTaM prati kAraNaM syAd iti cet ? na, 'ananyathAsiddhatve sati' iti vizeSaNAt / ananyathAsiddhatvam anyathAsiddhivirahaH / anyathAsiddhiH trividhA / tathAhi (1) yena sahaiva yasya yaM 34 * tarkasaMgrahaH prati pUrvavRttitvam avagamyate taM prati tena tad anyathAsiddham, yathA tantunA tanturUpaM tantutvaM ca paTaM prati / (2) anyaM prati pUrvavRttitve jJAte eva yasya yaM prati pUrvavRttitvam avagamyate taM prati tad anyathAsiddham, yathA zabda prati pUrvavRttitve jJAte paTaM prati AkAzasya / (3) anyatra klRptaniyatapUrvavartina eva kAryasambhave tatsahabhUtam anyathAsiddham, yathA pAkajasthale gandhaM prati rUpaprAgabhAvasya / evaM ca ananyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvaM kAraNatvam / kAryeti-kAryaniyatapUrvavRttitvaM kAraNatvam / daivAdAgate rAsabhe'tivyAptivAraNAya niyateti / 'kAryaniyatatvam kAraNatvam' ityukte kArye'tivyAptiH, yathA ghaTe ghaTanityatvaM vartate, ataH pUrvavRttIti / nanu tanturUpasyApi paTaM prati niyatapUrvavRttitvaM vartate tatrAtivyAptiH iti cet ? na, ananyatheti / rUpasya paTaM prati svAzrayatantuvyatirekeNa pUrvavRttitvaM nAsti, tantUn AdAyaiva pUrvavRttitvaM vartate, ato rUpamanyathAsiddham / tathAhi yena sahaiveti / anya pratIti / zabda prati AkAzasya pUrvavRttitvaM gRhItvaiva ghaTaM prati gRhyate / tatra tAvadAkAzatvagraho'pekSitaH, kutaH ? paTaM prati AkAzasya AkAzatvarUpeNa pUrvavRttitvagraho bhavati / 'tatra ekavyaktimAtravRttistu na jAtiH' iti AkAzatvaM jAtistu na, kintu zabdasamavAyikAraNatvam AkAzatvam-zabdanirUpitAnyathAsiddhizUnyatve sati zabdAvyavahitapUrvavRttitvam / evaM ca paTaM prati AkAzasyAnyathAsiddhatvam / anyatreti-apAkajasthale gandhaprAgabhAvAdeva gandhasambhavaH syAt / tataH pAkajasthale gandhaprAgabhAvasya sahabhUtA ye rUparasasparzaprAgabhAvAH teSAmanyathAsiddhatvaM gandhaM prati / evaM rasAdau api / kAryamA prati prAgabhAvatvena kAraNatA / nanu prAgabhAvasya kAraNatA kimarthaM svIkRtA ? ucyate, utpannasya punarutpAdApativAraNAya prAgabhAvasya kAraNatvam / yathA ghaTotpatteranantaraM daNDAdisakalasAmagrIsattve'pi punarapi tadutpattirna, prAgabhAvarUpasya kAraNasya vinaSTatvAt / [kAryalakSaNam] kArya prAgabhAvapratiyogi /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 35 kAryalakSaNamAha-kAryamiti / kAryamiti prAgabhAvapratiyogitvam / utpattimatsu sarveSu prAgabhAvapratiyogitvaM vartate, yathA ghaTaprAgabhAvapratiyogitvaM ghaTe / __ [kAraNavibhAgaH] kAraNaM trividham / samavAyyasamavAyinimittabhedAt / [samavAyikAraNalakSaNam] yatsamavetaM kAryamutpadyate tat samavAyikAraNam / yathA tantavaH paTasya, paTazca svagatarUpAdeH / [asamavAyikAraNalakSaNam] kAryeNa kAraNena vA sahakasminnarthe samavetaM sat kAraNamasamavAyi kAraNam / yathA tantusaMyogaH paTasya / tanturUpaM paTarUpasya / kAraNaM vibhajate-kAraNamiti / samavAyikAraNalakSaNamAhayatsamavetamiti / yasmin samavetam ityarthaH / asamavAyikAraNalakSaNamAha-kAryeNeti / kAryeNetyetad udAharati-tantusaMyoga iti / kAryeNa paTena saha ekasmin tantau samavetatvAt tantusaMyogaH paTasya asamavAyikAraNam ityarthaH / kAraNena sahetyetad udAharatitanturUpamiti / kAraNena paTena saha ekasmin tantau samavetatvAt tanturUpaM paTarUpasya asamavAyikAraNam ityarthaH / nimittakAraNaM lakSayati-tadubhayeti / samavAyi-asamavAyi-bhinnakAraNaM nimittakAraNam ityarthaH / tantusaMyoga iti-tantau paTasya tantusaMyogasya ca samavetatve sati kAraNaM tantusaMyogaH / sa eva paTasyAsamavAyikAraNam / atra kAraNapadaM tantutve'ti 36 . tarkasaMgrahaH vyAptivAraNAya / [nimittakAraNalakSaNam] tadubhayabhinnaM kAraNaM nimittakAraNam / yathA turIvemAdikaM paTasya / tadetat trividhakAraNamadhye yadasAdhAraNaM kAraNaM tadeva karaNam / karaNalakSaNamupasaMharati-tadetad iti / [pratyalakSaNam] tatra pratyakSajJAnakaraNaM pratyakSam / indriyArthasannikarSajJAnaM pratyakSam / jJAnAkaraNakaM jJAnaM pratyakSam / pratyakSalakSaNamAha-tatreti / pramANacatuSTayamadhye ityarthaH / pratyakSajJAnasya lakSaNamAha-indriyeti / indriyaM cakSurAdikam, artho ghaTAdiH tayoH sannikarSaH saMyogAdiH, tajjanyaM jJAnamityarthaH / tatreti pratyakSajJAnakaraNaM pratyakSam / daNDAdau ativyAptivAraNAya jJAneti / anumAnAdau ativyAptivAraNAya pratyeti / indriyeti / indriyArthasannikarSajanyatve sati jJAnatvaM pratyakSatvam / indriyArthadhvaMse'tivyAptivAraNAya jJAnapadam / anumityAdau ativyAptivAraNAya indriyArthasannikarSajanyamiti / [pratyakSavibhAga:] tad dvividhaM nirvikalpakaM savikalpakaM ceti / tatra niSprakArakaM jJAnaM nirvikalpakam / saprakArakaM jJAnaM savikalpakam, yathA "Dittho'yam" "brAhmaNo'yam" "zyAmo'yam" iti /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 37 tad vibhajate-tad dvividhamiti / nirvikalpakasya lakSaNamAhaniSprakArakamiti / vizeSaNavizeSyasambandhAnavagAhijJAnamityarthaH / nanu nirvikalpake kiM pramANam iti cet ? na, 'gauH' iti viziSTajJAnaM, vizeSaNajJAnajanya-viziSTajJAnatvAt-'daNDI' iti jJAnavat ityanumAnasya pramANatvAt / vizeSaNajJAnasyApi savikalpakatve anavasthAprasaGgAt nirvikalpakatvasiddhiH / savikalpakaM lakSayati-saprakArakamiti / nAmajAtyAdivizeSaNavizeSyasambandhAvagAhijJAnam ityarthaH / savikalpakamudAharati-yatheti / tad dvividhamiti / prakAratAkhyaviSayatAzAlitve sati jJAnatvaM savikalpakatvam / prakAratAkhyaviSayatAzUnyatve sati jJAnatvaM nivikalpakatvam / ghaTaghaTatve ityabhilApake zabde nivikalpakajJAnaM tadatIndriyaM bhavati, yataH prAthamikagotvaviziSTajJAnAt pUrvaM yad gotvajJAnaM tadvizeSyavizeSaNasambandhAnavagAhyeva bhavatItyarthaH / ___ nanviti / gauriti viziSTajJAnaM vizeSaNajJAnajanyatvavyApyaM, yathA daNDI puruSa ityAkArakaM daNDaviziSTajJAnam / tat kadA bhavati ? yadA pUrvaM daNDo jAyate tadA syAt / tathA'trApi 'ayaM gauH' ityAkArakaM gotvaviziSTajJAnaM gotvavizeSaNajJAnajanyaM tad gotvajJAnaM nirvikalpakaM bodhyam / nAmajAtyAditi / yathA'yaM caitraH, atra nAmno vizeSaNatvaM vyakte vizeSyatvam / yathA'yaM brAhmaNaH, atra brAhmaNatvajAtevizeSaNatvaM, vyaktevizeSyatvam / [indriyArthasannikarSavibhAga:] pratyakSajJAnaheturindriyArthasannikarSaH SaDvidhaH / saMyogaH, saMyuktasamavAyaH, saMyuktasamavetasamavAyaH, samavAyaH samavetasamavAyaH, vizeSaNavizeSyabhAvazceti / indriyArthasannikarSaM vibhajate-pratyakSeti / 38 * tarkasaMgrahaH [saMyogasannikarSanirUpaNam] cakSuSA ghaTapratyakSajanane saMyogaH sannikarSaH / saMyogasannikarSam udAharati-cakSuSeti / dravyapratyakSe sarvatra saMyogaH sannikarSaH ityarthaH / AtmA manasA saMyujyate, mana indriyeNa, indriyam arthena / tataH pratyakSajJAnam utpadyate / _[saMyuktasamavAyasannikarSanirUpaNam] ghaTarUpapratyakSajanane saMyuktasamavAyaH sannikarSaH / cakSuHsaMyukte ghaTe rUpasya samavAyAt / saMyuktasamavAyamudAharati-ghaTarUpeti / tatra yuktimAha-cakSuHsaMyukta iti / [saMyuktasamavetasamavAyasannikarSanirUpaNam] rUpatvasAmAnyapratyakSe saMyuktasamavetasamavAyaH sannikarSaH / cakSuHsaMyukte ghaTe rUpaM samavetaM tatra rUpasya samavAyAt / saMyuktasamavetasamavAyam udAharati-rUpatveti / [samavAyasannikarSanirUpaNam] zrotreNa zabdasAkSAtkAre samavAyaH sannikarSaH / karNavivaravAkAzasya zrotratvAt, zabdasyAkAzaguNatvAt, guNaguNinozca samavAyAt / samavAyam udAharati-zrotreNeti / tadupapAdayati-karNeti / nanu dUrasthazabdasya kathaM zrotreNa sambandha iti cet ? na, vIcItaraGganyAyena kadambamukulanyAyena vA zabdAcchabdAntarotpattikrameNa zrotradeze jAtasya
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 39 zrotrasambandhAt pratyakSatvasambhavAt / kadambati-yathA kadambamukulaM yugapadeva dazadikSu vikasati tathA zabdotpattikAle samakAlameva AdyazabdAd dazazabdA utpadyante / taizcAnye dazazabdA utpAdyante ityAdi / [samavetasamavAyasannikarSanirUpaNam ] zabdatvasAkSAtkAre samavetasamavAyaH sannikarSaH / zrotrasamavete zabde zabdatvasya samavAyAt / samavetasamavAyamudAharati- zabdatveti / [vizeSaNavizeSyabhAvasannikarSanirUpaNam ] abhAvapratyakSe vizeSaNavizeSyabhAvaH sannikarSaH / ghaTAbhAvavad bhUtalamityatra cakSuHsaMyukte bhUtale ghaTAbhAvasya vizeSaNatvAt / evaM sannikarSaSaTkajanyaM jJAnaM pratyakSam / tatkaraNamindriyam / tasmAdindriyaM pratyakSapramANaM siddham / vizeSaNavizeSyabhAvamudAharati- abhAveti / tadupapAdayatighaTAbhAvavad iti / bhUtalaM vizeSyam / ghaTAbhAvo vizeSaNam / 'bhUtale ghaTo nAsti' ityatra ghaTA'bhAvasya vizeSyatvaM draSTavyam / etena anupalabdheH pramANAntaratvaM nirastam / yadyatra ghaTo'bhaviSyat tadA bhUtalamivAdrakSyat, darzanAbhAvAnnAsti' iti tarkitapratiyogisattvavirodhyanupalabdheH sahakRtena indriyeNaiva abhAvajJAnopapattau anupalabdheH pramANA'ntaratvAsambhavAt / adhikaraNajJAnArthamapekSaNIyendriyasyaiva karaNatvopapattau anupalabdheH karaNatvasya ayuktatvAt, vizeSaNavizeSyabhAvo vizeSaNavizeSyasvarUpameva nAtiriktaH sambandhaH / 40 * tarkasaMgrahaH pratyakSajJAnamupasaMharan tasya kAraNamAha- evamiti / asAdhAraNakAraNatvAd indriyaM pratyakSajJAnakaraNam ityarthaH / pratyakSam upasaMharatitasmAd iti / mImAMsakaiH sannikarSapaJcakaM svIkriyate, abhAvajJAnArtham anupalabdhiH pramANAntaraM ca manyate / tatrocyate pramANAntaraM mA'stu, 'yadi atra ghaTo'bhaviSyat tadA bhUtalamivAdrakSyat' iti tarkitaM yat pratiyogisattvaM tadvirodhinI yA'nupalabdhi: tayA sahakRtaM = viziSTaM yadindriyaM cakSurindriyaM tenaiva abhAvajJAnopapattiH siddhA tadarthamanupalabdheH pramANAntararatvaM vyartham / punazca adhikaraNaM bhUtalam, tadjJAnArtham apekSaNIyaM yadindriyaM tasyaiva abhAvajJAne karaNatvopapattau anupalabdheH karaNatvam ayuktam / nanu mImAMsakamate lAghavaM vartate prakRte tu gauravam, kuta: ? teSAM mate sannikarSapaJcakaM, prakRte tu SaTkam / punaJcAtrApi anupalabdhirUpaH padArthaH svIkriyate / tathA indriyeNa abhAvapratyakSe jananIye anupalabdheH sahakAritvaM vartate iti, atrocyate-SaSThaH sannikarSo vizeSaNavizeSyabhAvaH, so'tiriktaH sambandho nAsti kintu tatsvarUpameva / vizeSaNe vizeSaNatA vizeSaNatAsvarUpameva vizeSyatA vizeSyasvarUpamityarthaH / // iti pratyakSaparicchedaH // [athAnumAnaparicchedaH] [anumAnalakSaNam ] anumitikaraNam anumAnam / anumAnaM lakSayati- anumitikaraNamiti / anumitIti karaNamanumAnamityukte kuThAre'tivyAptiH syAt, tadarthaM mitipadaM vAcyam / pratyakSe'tivyAptivAraNAya 'anu' padam / [anumitilakSaNam] parAmarzajanyaM jJAnam anumitiH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 41 anumiterlakSaNamAha- parAmarzeti / nanu saMzayottarapratyakSe ativyAptiH / sthANupuruSasaMzayAnantaraM 'puruSatvavyApyakarAdimAn ayam' iti parAmarze sati 'puruSa eva' iti pratyakSajananAt / na ca tatrA'numitireva iti vAcyam, 'puruSaM sAkSAtkaromi' ityanuvyavasAyavirodhAd iti cet ? na, pakSatAsahakRtaparAmarzajanyatvasya vivakSitatvAt / siSAdhayiSAvirahasahakRtasiddhyabhAvaH pakSatA / sAdhyasiddhiH anumitipratibandhikA / siddhisattve'pi 'anuminuyAm' iti icchAyAm anumitidarzanAt siSAdhayiSA uttejikA / tatazca uttejakAbhAvaviziSTamaNyabhAvasya dAhakAraNavat siSAdhayiSAvirahasahakRtasiddhyabhAvasyApi anumitikAraNatvam / parAmarzeti / pratyakSAdau ativyAptivAraNAya parAmarzajanyam' iti, parAmarzadhvaMse ativyAptivAraNAya 'jJAnam' iti / nanviti / 'sthANurvA puruSo vA' iti saMzayAtmakaM catuSkoTikaM jJAnaM tAvad bhavati / sthANutvam (1) sthANutvAbhAva: (2) puruSatvam (3) puruSatvAbhAvaH ( 4 ) iti / tataH saMzayAnantaram ekakoTikaM jJAnaM syAt atra ['ayam'] padArthaH pakSaH, puruSatvaM sAdhyate, karAdimattvaM heturiti / na ceti / anumitau 'ahaM puruSamanuminomi' ityAkArako'nuvyavasAyaH, so'tra nAsti ityanena neyamanumitiH / pakSateti / pakSatAsahakRto yaH parAmarzaH tajjanyatve sati jJAnatvam iti lakSaNaM vivakSitaM tena saMzayottarapratyakSe yadyapi parAmarzajanyatve sati jJAnatvaM vartate tathApi pakSatAviziSTaparAmarzajanyatve sati jJAnatvaM nAsti, ato nAtivyAptiH / nanu pakSatA ko vA padArtha ? ityata Aha- siSAdhayiSeti / anumitiviSayiNI icchA siSAdhayiSA, tadviraheNa sahakRtA yA siddhiH, tadabhAvaH pakSatA / anumiteH samAnAkArakaM jJAnaM siddhiH / pakSatAvacchedakAvacchinnapakSavizeSyakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyaprakArakajJAnaM siddhirityarthaH / siddheH pratibandhikA siSAdhayiSA sA uttejikA ucyate / pratibandhakapratibandhakatvam uttejakatvam / 42 * tarkasaMgrahaH [parAmarzalakSaNam ] vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnaM parAmarzaH / yathA "vahnivyApyadhUmavAn ayaM parvataH " iti jJAnaM parAmarza: / tajjanyaM "parvato vahnimAn" iti jJAnam anumitiH / parAmarza lakSayati vyAptIti / vyAptiviSayakaM yat pakSadharmatAjJAnaM sa parAmarza ityarthaH / parAmarzaM darzayati-yatheti / anumitim abhinIya darzayati tajjanyamiti / parAmarzajanyam ityarthaH / vyAptiviziSTeti - ziromaNibhaTTAcAryairjJAnAntaH karmadhArayaH svIkRtaH / prakRte'pi tathaiva / upAdhyAyamate dharmAntakarmadhArayAd bhAvapratyayaH / mizramate dvandvAd bhAvapratyaya iti / [ vyAptilakSaNam ] yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti sAhacaryaniyamo vyAptiH / vyApterlakSaNamAha-yatreti 'yatra dhUmaH tatrAgniH' iti vyApterabhinayaH / sAhacaryaniyamaH iti lakSaNam / sAhacarya sAmAnAdhikaraNyaM tasya niyamaH / hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH ityarthaH / vyApterlakSaNamAha-niyataM sAhacaryaM vyAptiH / ayaM dhUmavAn vahnerityAdau vyabhicAriNi hetau niyataM sAhacaryaM nAsti tena tatra nAtivyAptiH / hetviti - vyAptiH saddhetumAtravRttirbhavati / saddhetau lakSaNamAneyaM katham ? heturdhUmaH, tatsAmAnAdhikaraNo yo'tyantAbhAvaH, vahneratyantAbhAvastu nAyAti, tarhi gotvAtyantAbhAvaH, tatpratiyogi gotvaM paraM tadapratiyogi kiM bhavati ? sAdhyaM vahniH, tatsAmAnAdhikaraNyaM vartate hetau dhUme iti / evamapi asaddhetau nAtivyAptiH katham ? heturvahniH, tatsamAnAdhikaraNo yo'tyantAbhAvaH dhUmAtyantAbhAvo'pyAyAti,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 43 taptAya: piNDe tathA darzanAt tatpratiyogi sAdhyaM dhUmo vartate paraM tadapratiyogi nAsti iti kRtvA nAtivyAptiH / nanu kasmiMzcit saddhetau api avyAptiH ? yato'yaM kapisaMyogI etadvRkSatvAd ityatra idaMtvarUpeNa pakSatA, pakSe ca etadvRkSatvaM vartate / tataH kapisaMyogo'pyasti iti bhavatyayaM saddhetuH / atha heturetadvRkSatvaM tatsamAnAdhikaraNe yo'tyantAbhAvaH kapisaMyogAtyantAbhAvo'pyAyAti, avyApyavRttittvAt tatpratiyogisAdhyaM kapisaMyogo'sti paraM tadapratiyogi nAsti, iti kRtvA'vyAptiH iti ced ? na vyApyavRttitvaM pratiyogivyadhikaraNatvaM vA'bhAve vizeSaNaM nivezyaM tato nA'vyAptiH / vyApyavRttitvaM nAma anavacchinnavRttikatvam / pratiyogivyadhikaraNatvaM nAma pratiyogyanadhikaraNavRttitvam / atha ca kapisaMyogAtyantAbhAvo yadyapi hetusamAnAdhikaraNo'sti tato'pi vyApyavRttirnAsti, tena gotvAdyabhAvo bodhyaH, ataH paraM nAvyAptiH / yadvA kapisaMyogAbhAvo yadyapi hetusamAnAdhikaraNaH tathApi pratiyogyadhikaraNAvRttirnAsti, pratiyogI kapisaMyogaH, tadadhikaraNaM vRkSaH, tatra avRttirnAsti, tena gotvAdyabhAvo grAhyaH / atha punarapi saddhetau avyAptiH, yathA idaM dravyaM, viziSTasattvAt / viziSTasattvaM nAma guNakarmAnyatvaviziSTasattA / yatra yatra viziSTasattvaM tatra tatra dravyatvaM vartate dravye, atredaM lakSaNaM nAyAti, katham ? heturviziSTasattvaM tadadhikaraNaM yathA dravyaM tathA guNaH karma ca zuddhasattAviziSTasattayoraikyAt, tanniSTho vyApyavRttiryo'bhAvaH dravyatvAtyantAbhAvaH, tatpratiyogisAdhyaM nAsti iti kRtvA'vyAptiH / tadavyAptivAraNAya prakRto hetuzabdo hetutAvacchedakAvacchinnahetuparo bodhyaH / heturguNakarmAnyatvaviziSTasattA, hetutAguNakarmAnyatvaviziSTasattAyAM hetutAvacchedakaM guNakarmAnyatvaviziSTasattAtvaM tadavacchinno heturguNakarmAnyatvaviziSTasattA, tadadhikaraNaM dravyameva na tu guNakarmaNI, iti nAvyAptiH / tata idaM lakSaNaM jAtaMvyApyavRttihetutAvacchedakAvacchinnahetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisAdhya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / [pakSadharmatAvibhAgaH] vyApyasya parvatAdivRttitvaM pakSadharmatA / pakSadharmatAsvarUpamAha-vyApyasyeti / 44 * tarkasaMgrahaH vyApyasyeti / vyAptyAzrayo vyApyo dhUmaH tasya / [anumAnavibhAgaH] anumAnaM dvividham- svArthaM parArthaM ca / anumAnaM vibhajate- anumAnamiti / tadddvaividhyaM darzayatisvArthamiti / [svArthAnumAnanirUpaNam] (tatra ) svArthaM svAnumitihetuH / tathAhi - svayameva bhUyodarzanena yatra yatra dhUmastatra tatrAgniH' iti mahAnasAdau vyAptiM gRhItvA parvatasamIpaM gataH / tadgate cAgnau sandihAnaH parvate dhUmaM pazyan vyAptiM smarati - ' yatra yatra dhUmastatra tatrAgniH' iti / tadanantaraM 'vahnivyApyadhUmavAnayaM parvata:' iti jJAnamutpadyate / ayameva 'liGgaparAmarza: ' ityucyate / tasmAt 'parvato vahnimAn' iti jJAna - manumitirutpadyate / tadetat svArthAnumAnam / tatreti - ubhayormadhye ityarthaH / svArthAnumitiM lakSayati- svayameveti / bhUyodarzaneneti / nanu pArthivatvalohalekhyatvAdau zatazaH sahacAradarzane'pi maNyAdau vyabhicAropalabdherbhUyodarzanena kathaM vyAptigrahaH iti cet ? na, vyabhicArajJAnavirahasahakRtasahacArajJAnasya vyAptigrAhakatvAt / vyabhicArajJAnaM dvividham-nizcayaH zaGkA ca / tadvirahaH kvacit tarkAt kvacit svata: siddha eva / dhUmAgnyorvyAptigrahe kAryakAraNabhAvabhaGgaprasaGgalakSaNastarko vyabhicArazaGkAnivartakaH / nanu sakalavahnidhUmayoH asannikarSAt kathaM vyAptigrahaH iti cet ? na, vahnitvarUpasAmAnyapratyAsattyA sakalavahnidhUmajJAnasambhavAt / tasmA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 45 diti - liGgaparAmarza iti / bhUyodarzaneneti / bhUyassu sthAneSu darzanaM bhUyodarzanaM yadvA bhUyasAM sAdhyasAdhanasahacArANAM darzanaM bhUyodarzanam / nanviti / 'yatra yatra pArthivatvaM tatra tatra lohalekhyatvam' iti bahutarasahacAradarzane satyapi hArakAdau vyabhicAraH, tatra pArthivatve satyapi lohalekhyatvaM nAsti ato bhUyodarzanena kathaM vyAptigrahaH, iti cet ? na, vyabhicArajJAnavirahaviziSTaM sahacArajJAnaM vyAptigrAhakamiti vivakSitatvAt / atra vyabhicArajJAnamAtrAbhAvo'pekSitaH, tena nizcayAtmakaM saMzayAtmakaM ca dvividhamapi yad vyabhicArajJAnaM tadabhAvo grAhyaH / tatra dhUmo vahnivyabhicArIti nizcayaH, dhUmo vahnivyabhicArI vA neti zaGkA / tadviraha iti / yadi dhUmo vahnivyabhicArI syAt tarhi vahnijanyo na syAt, vahnijanyatvAbhAvavAn syAdityarthaH, ityayaM tarko vyabhicArazaGkAnivartakaH / nanviti - nanu indriyANAM sannikRSTArthagrAhakatvaM tatazca nikhilAnAM vahnInanAM nikhilAnAM ca dhUmAnAM sannikarSAbhAvAt kathaM vyAptigrahaH, iti cet, na dhUmatveti alaukikasannikarSastrividhaHsAmAnyalakSaNaH (1) jJAnalakSaNa: (2) yogajadharmazceti (3) / atra - dhUmatvavahnitvarUpaH sAmAnyalakSaNo'laukikasannikarSo'sti tena kRtvA sakalAnAM dhUmAnAM vahnInAM ca jJAnasya sambhavAt / [parArthAnumAnanirUpaNam] yat tu svayaM dhUmAdagnimanumAya parapratipattyarthaM paJcAvayavavAkyaM prayujyate tat parArthAnumAnam / yathA parvato vahnimAn -1 / dhUmavattvAt - 2 / yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasam - 3 / tathA cAyam 4 / tasmAt tathA - 5 iti / anena pratipAditAlliGgAt paro'pyagni pratipadyate / parArthAnumAnamAha-yattviti / yacchabdasya 'tatparArthAnumAnam' iti tacchabdena anvayaH / paJcAvayavavAkyamudAharati yatheti / 46 * tarkasaMgrahaH yattviti parapratipattyarthaM parasya vipratipattivAraNArthaM vipratipattiH saMzayaH saMzayajanakaM vAkyaM vA / [avayavavibhAgaH ] pratijJA-hetUdAharaNopanaya - nigamanAni paJcAvayavAH / 'parvato vahnimAn' iti pratijJA / 'dhUmavattvAd' iti hetu: / 'yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAn' ityudAharaNam / 'tathA cAyam' ityupanayaH / tasmAt tathA' iti nigamanam / avayavasvarUpamAha-pratijJeti / udAhRtavAkyeSu pratijJAdivibhAgamAha - parvato vahnimAniti / sAdhyavattayA pakSavacanaM pratijJA / paJcamyantaM liGgapratipAdakaM vacanaM hetuH / vyAptipratipAdakavacanam udAharaNam / vyAptiviziSTaliGgapratipAdakaM vacanam upanayaH / hetusAdhyavattayA pakSapratipAdakaM vacanaM nigamanam / pakSajJAnaM pratijJAprayojanam / liGgajJAnaM hetuprayojanam / vyAptijJAnam udAharaNaprayojanam / pakSadharmajJAnam upanayaprayojanam / abAdhitatvAdikaM nigamanaprayojanam / pratijJeti ucitAnupUrvikapratijJAdipaJcakasamudAyatvaM nyAyatvam / vyutkramoktAnAM nyAyatvaM nAsti, ucitAnupUrvikapadopAdAnAt / sAdhyeti / sAdhyavattvena pakSapratipAdakaM vAkyaM pratijJA / paJcamyantatve sati liGgapratipAdakatvaM hetuvAkyasya lakSaNam / pakSadharmatAjJAnajanakatvaM upanayavAkyatvam / abAdhitatvam asatpratipakSatvaM ca nigamanaprayojanam / [anumitikaraNanirUpaNam] svArthAnumitiparArthanumityorliGgaparAmarza eva karaNam / tasmAlliGgaparAmarzo 'numAnam /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48. tarkasaMgrahaH phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 47 anumitikaraNamAha-svArtheti / nanu vyAptismRtipakSadharmatAjJAnAbhyAmeva anumitisambhave viziSTaparAmarzaH kimarthamaGgIkartavya iti cet ? na, 'vahnivyApyadhUmavAn ayam' iti zAbdaparAmarzasthale parAmarzasyAvazyakatayA lAghavena sarvatra parAmarzasyaiva kAraNatvAt / liGgaM na karaNam, atItAnAgatAdau vyabhicArAt / 'vyApAravat kAraNaM karaNam' iti mate parAmarzadvArA vyAptijJAnaM karaNam / tajjanyatve tajjanyajanako vyApAraH / anumAnamupasaMharati-tasmAditi / / svArtheti-atra pUrva pakSadharmatAjJAnaM, yathA dhUmavAnayam / tatazca vyAptismRtiH-yathA vahnivyApto'yaM dhUmaH / tataH parAmarzaH-yathA vahnivyApyadhUmavAnayaM parvataH / tadanantaram anumitirjAyate / tatra parAmarza prati AdyaM jJAnadvayaM kAraNam / anumirti prati parAmarzasya kAraNatA iti svamatam / atha pUrvapakSaNa mImAMsakamataM darzayati-nanu vyAptItyAdi / pUrva pakSadharmatAjJAnaM, tato vyAptismRtiH, tAbhyAmevAnumitiriti tanmatam / atrocyate 'vahivyApyavAnayam' iti nirdharmatAvacchedakaH zabdajanyaH parAmarzo'yam, atra AdyaM jJAnadvayaM nAsti, anumitistu vartate, tarhi tAM prati parAmarzasyaiva kAraNatA bhavatAmapi svIkartavyA, ato gauravam / asmAkaM tu lAghavena sarvatra parAmarzasyaiva kAraNatvam / liGamiti / jJAyamAnaM liGga karaNamiti prAcAM matam / liGgajJAnaM karaNamiti navyAH / prAcAM mate doSamAha-atIteti / 'vahnimAn atItadhUmAt' atrAnumitirvartate, liGgaM tu naSTam, ato vyabhicAraH / navyamate tu na doSaH, liGge naSTe'pi liGgajJAnasya sattvAt / phalAyogavyavacchinnaM kAraNaM karaNamiti prAcA matam / 'vyApAravad' iti navyamatam / navyAnAM mate yo yo vyApAraH sa sa prAcA mate karaNam / atra parAmarzadvArA vyAptijJAnaM karaNam, vyAptijJAnena anumitau jananIyAyAM parAmarzo vyApAraH / tajjanyatve satIti-vyAptijJAnajanyatve sati vyAptijJAnajanyA yA'numitiH, tajjanakatvaM vartate parAmarza iti kRtvA parAmarzo vyApAraH / evamindriyeNa pratyakSe jananIye sannikarSoM vyApAraH / indriyajanyatve sati indriyajanyaM yat pratyakSaM tajjanakatvaM vartate sannikarSe iti sannikarSo vyApAraH / sAdRzyajJAnena upamitau jananIyAyAm atidezavAkyArthasmRtiyApAraH / sAdRzyajJAnajanyatve sati sAdRzyajJAnajanyA yA upamitiH tajjanakatvaM vartate atidezavAkyArthasmRtau iti / padajJAnena zAbdabodhe jananIye padajanya padArthasmRtiyApAraH, padajJAnajanyatve sati padajJAnajanyo yaH zAbdabodhaH tajjanakatvaM vartate padajanyapadArthasmRtau iti padajanyapadArthasmRtirvyApAraH / evaM daNDena ghaTe jananIye bhramiApAraH, daNDajanyatve sati daNDajanyo yo ghaTastajjanakatvaM vartate bhramyAm iti bhramiApAraH / evaM sarvatra yojyam / atha kulAlAdau ativyAptivAraNAya tajjanyatve satIti / daNDagatarUpAdau ativyAptivAraNAya vizeSyadalam / atha parAmarza vyAptijJAnajanyatvaM kayA rItyA taducyate / viziSTabodhazcaturdhA-viziSTasya vaiziSTyam (1) vizeSye vizeSaNam, tatrApi ca vizeSaNAntaram (2) ekatra dvayam (3) ekaviziSTe'paravaiziSTyam (4) iti / atra viziSTa-vaiziSTyabodhaH-yathA viziSTavaiziSTyavagAhibuddhitvAvacchinnaM prati vizeSaNatAvacchedakaprakAratAnirNayatvena kAraNatA-yathA raktadaNDavAn puruSaH / atra yathA raktatvaviziSTa-daNDaveziSTyAvagAhibuddhitvAvacchinnaM prati daNDatvAvacchinnavizeSyaka-raktatvaprakArakanirNayatvena kAraNatA, tathA atra vyAptiviziSTadhUmavaiziSTyavagAhibaddhitvAvacchinnaM prati dhUmatvAvacchinna-vizeSyakavyAptiprakArakanirNayatvena kAraNatA iti / [liGga vibhAgaH] liGgaM trividham / anvayavyatireki, kevalAnvayi, kevalavyatireki ceti / liGga vibhajate-liGgamiti / [anvayavyatirekilakSaNam] anvayena vyatirekeNa ca vyAptimadanvayavyatireki, yathA vahnau sAdhye dhUmavattvam / yatra dhUmastatrAgniH, yathA mahAnasamityanvayavyAptiH / 'yatra vahnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti,' yathA mahAhRda iti vyatirekavyAptiH /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 49 anvayavyatireki lakSayati-anvayeneti / hetusAdhyayorvyAptiH anvayavyAptiH / tadabhAvayorvyAptiH vyatirekavyAptiH / hetusAdhyayoriti-dhUmo vyApyaH, vahniApakaH, valyabhAvo vyApyaH, dhUmAbhAvo vyApakaH, ete anvayavyatirekavyAptI bodhye / kevalAnvayilakSaNam] anvayamAtravyAptikaM kevalAnvayi / yathA ghaTo'bhidheyaH prameyatvAt paTavat / atra prameyatvAbhidheyatvayorvyatirekavyApti sti, sarvasyApi prameyatvAdabhidheyatvAcca / kevalAnvayino lakSaNamAha-anvayeti / kevalAnvayisAdhyakaM liGgaM kevalAnvayi / atyatAbhAvApratiyogitvaM kevalAnvayitvam / kevalAnvayi udAharati-'ghaTo'bhidheyaH-prameyatvAd' iti / IzvarapramAviSayatvaM sarvapadAbhidheyatvaM ca sarvatrAstIti vyatirekAbhAvaH / kevaleti-kevalAnvayi sAdhyaM yasya tat / Izvarasya pramAviSayatvaM sarvapadAnAm abhidhAviSayatvaM ca sarvatrAsti / abhidhA zabdazaktiH / kevalavyatirekilakSaNam] vyatirekamAtravyAptikaM kevalavyatireki / yathA pRthivI itarebhyo bhidyate gandhavattvAt / yad itarebhyo na bhidyate na tad gandhavat, yathA jalam na ceyaM tathA, tasmAnna tatheti / atra yad gandhavat taditarabhinnamityanvayadRSTAnto nAsti pRthivImAtrasya pakSatvAt / kevalavyatirekiNo lakSaNamAha-vyatireketi / kevalavyatireki udAharati-pRthivIti / nanu 'itarabhedaH prasiddho na vA ? Aye yatra 50 * tarkasaMgrahaH prasiddhastatra hetusattve anvayitvam, asattve asAdhAraNyam / dvitIye sAdhyajJAnAbhAvAt kathaM tadviziSTA'numitiH ? vizeSaNajJAnAbhAve viziSTajJAnAnudayAt / pratiyogijJAnAbhAvAd vyatirekavyAptijJAnamapi na syAd iti cet ? na, jalAditrayodazAnyonyAbhAvAnAM trayodazasu pratyekaM prasiddhAnAM melanaM pRthivyAM sAdhyate / trayodazatvAvacchinnasAdhyasya ekAdhikaraNavRttitvAbhAvAd na anvayitvAsAdhAraNye / pratyekAdhikaraNaprasiddhA sAdhyaviziSTAnamitiH / sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvam iti / vyatirekavyAptinirUpaNaM ca yaditareti / kevalavyatirekiNa udAharaNamAha-pRthivIti / atra pRthivIM pakSIkRtya itarabhedaH sAdhyate gandhavattvena hetunA / yatra yatra itarabhedAbhAvaH tatra tatra gandhAbhAvaH iti vyatirekavyAptiH / udAharaNaM, yad gandhavattvena hetunA itarabhedAbhAvavat tat gandhAbhAvavat, yathA jalam / ayamarthaH-yAdRk svAzrayasaMyogasambandhena gandhavattvaM jale tAga itareSvapi vartate, ato na itarabhinnatvam / iyaM pRthivI-tathA itarabhedAbhAvavyApakagandhAbhAvavatI na, tasmAd itarabhedavatI eveyam / nanu anumite: pUrvam itarabhedaH prasiddho vA nAsti ? prasiddhazcet tarhi yatra AzrayavizeSe prasiddhaH, tatra gandhavattve hetau sati anvayitvaM syAt, kevalaM vyatirekavyAptireva na syAt / hetorasattve tu hetau asAdhAraNyadoSaH syAt / sarvasapakSavyAvRtto'sAdhAraNaH / atha anumiteH pUrvam itarabhedo'prasiddhazcet tadA sAdhyama itarabhedaH, tasya tu jJAnameva nAsti tarhi kathaM sAdhyaviziSTAnumitiH ? vizeSaNetyAdi sugamam / anyacca itarabhedAbhAvasya pratiyogI itarabhedaH, tasya jJAnAbhAvAt vyatirekavyAptijJAnamapi na syAt / vyatirekavyApterlakSaNaM sAdhyAbhAvaH itarabhedAbhAvaH, tasya vyApakIbhUto yo'bhAvaH gandhAbhAvaH, tasya pratiyogitvaM gandhe iti / atrocyate jalAdItijalASTakaM guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyapaJcakaM ca ete trayodaza, tatra trayodazAnyonyAbhAva: ekatra nAyAti, kintu ekatra dvAdaza dvAdaza evaM trayodazasu trayodazApi / atha pRthivyAM teSAM melanaM sAdhyate / zeSaM sugamam / [pakSasapakSavipakSalakSaNam] sandigdhasAdhyavAn pakSaH / yathA dhUmavattve hetau
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 51 parvataH / nizcitasAdhyavAn sapakSaH / yathA tatraiva mahAnasam / nizcitasAdhyAbhAvavAn vipakSaH / yathA tatraiva mahAhRdaH / pakSalakSaNamAha- sandigdheti / nanu zravaNAnantarabhAvimananasthale avyAptiH, tatra vedavAkyaiH Atmano nizcitatvena sandehAbhAvAt / kiJca pratyakSe'pi vahnau yatra icchyA anumitiH tatra avyAptiH, iti cet ? na uktapakSatAzrayatvasya pakSalakSaNatvAt / sapakSalakSaNamAhanizciteti / vipakSalakSaNamAha nizciteti / sandigdheti- 'AtmA zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' iti prathamaM vedavAkyaiH zravaNaM, tato mananaM = yuktibhiH paricintanaM tato nididhyAsanaM= zrutasyArthasya nairantaryeNa dIrghakAlamanusandhAnam, tata AtmasAkSAtkAraH / tatra zravaNAnantaraM bhAvi yan mananaM tad anumitirUpaM vartate tatrA'vyAptiH kuta: ? vedavAkye nizcitatvena sAdhyasyAtmanaH sandigdhatvAbhAvAt / punaH pratyakSe'pi vahnAvityatrApi / atra uttaram ukteti sAdhyasandehaH pakSatA iti prAcAM matam / pakSatAviziSTaH pakSaH / tanmate tu uktAvyAptistadavasthaiva ataH pakSatA-lakSaNaM siSAdhayiSetyAdi svIkRtaM navyaiH / atha uktapakSatAzrayatvaM pakSalakSaNam / etena yadi siSAdhayiSA syAttarhi sAdhyasandehAbhAve'pi anumitiH syAdityarthaH, tena uktasthale nAvyAptiH / [ hetvAbhAsavibhAga: ] savyabhicAra- viruddha-satpratipakSA'siddhAbAdhitA paJca hetvAbhAsAH / evaM saddhetUn nirUpya asaddhetUn nirUpayituM vibhajatesavyabhicAreti / anumitipratibandhakayathArthajJAnaviSayatvaM hetvAbhAsatvam / 52 * tarkasaMgrahaH asaddhetUn Aha anumitIti - anumitiH tathA tasyA anumiteH kAraNIbhUtaM yad jJAnaM vyAptijJAnAdikam etadanyatarasya pratibandhakIbhUtaM yat yathArthajJAnaM tadviSayatvaM hetvAbhAsatvaM vartate paJcasu iti hetvAbhAsatvam / atrAnumitipadaM nocyate, 'anumitikAraNapratibandhakayathArthajJAnaviSayatvam' ityevocyate cet bAdhasatpratipakSayoH avyAptiH tayoranumitipratibandhakatvAt / atha tatkAraNeti nocyate, 'anumitipratibandhakayathArthajJAnaviSayatvam' evocyate cet savyabhicArAditraye'vyAptiH, teSAM vyAptijJAnAdipratibandhakatvAt / atha yathArthapadaM nocyate cet parvato vahnnyabhAvavAn iti bhramadazAyAM saddhetorapi bAdhitatvApattiH, asya bhramAtmakajJAnasyApyanumitipratibandhakatvAt / hetorAbhAsAH doSAH, yadvA hetava iva AbhAsante iti hetvAbhAsAH duSTA hetava ityarthaH / [savyabhicAralakSaNam ] savyabhicAro'naikAntikaH / sa trividhaH sAdhAraNA'sAdhAraNA'nupasaMhAribhedAt / tatra sAdhyAbhAvavadvRttiH sAdhAraNo'naikAntikaH / yathA 'parvato vahnimAn prameyatvAd' iti / prameyatvasya vanyabhAvavati hRde vidyamAnatvAt / sarvasapakSavipakSavyAvRttaH pakSamAtravRttirasAdhAraNaH / 'yathA zabdo nityaH zabdatvAd' iti / zabdatvaM hi sarvebhyo nityebhyo'nityebhyazca vyAvRttaM zabdamAtravRtti / anvayavyatirekadRSTAntarahito 'nupasaMhArI / yathA 'sarvamanityaM prameyatvAd' iti / atra sarvasyApi pakSatvAd dRSTAnto nAsti / savyabhicAraM vibhajate sa trividha iti / sAdhAraNaM lakSayatitatreti / udAharati yatheti / asAdhAraNaM lakSayati sarveti / anupasaMhAriNo lakSaNamAha- anvayeti /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 53 [viruddhalakSaNam ] sAdhyAbhAvavyApto heturviruddhaH / yathA 'zabdo nityaH kRtakatvAd' iti / kRtakatvaM hi nityatvA'bhAvenA'nityatvena vyAptam / viruddhaM lakSayati-sAdhyeti / [satpratipakSalakSaNam ] yasya sAdhyAbhAvasAdhakaM hetvantaraM vidyate sa satpratipakSaH / yathA 'zabdo nityaH zrAvaNatvAcchabdavat' / 'zabdo'nityaH kAryatvAd ghaTavad' iti / satpratipakSaM lakSayati-yasyeti / [asiddhalakSaNam ] asiddhastrividhaH / AzrayAsiddhaH, svarUpAsiddho, vyApyatvAsiddhazceti / AzrayAsiddho yathA gaganAravindaM surabhi aravindatvAt sarojA'ravindavat iti / atra gaganAravindamAzrayaH, sa ca nAstyeva / svarUpAsiddho yathA zabdo'nityazcAkSuSatvAd rUpavaditi / atra cAkSuSatvaM zabde nAsti zabdasya zrAvaNatvAt / sopAdhiko heturvyApyatvAsiddhaH / sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvamupAdhiH / sAdhyasamAnAdhikaraNA'tyantA'bhAvA'pratiyogitvaM sAdhyavyApakatvam / sAdhanavanniSThA'tyantA'bhAvapratiyogitvaM sAdhanA'vyApakatvam / yathA 'parvato 54 * tarkasaMgrahaH dhUmavAn vahnimattvAd' ityatra ArdrendhanasaMyoga upAdhiH / tathA hi 'yatra dhUmastatrA''rdrendhanasaMyogaH' iti sAdhyavyApakatvam / 'yatra vahnistatrA''rdrendhanasaMyogo nAsti' ayogolake ArdrendhanasaMyogAbhAvAd iti sAdhanA'vyApakatvam / evaM sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvAd ArdrendhanasaMyoga upAdhiH / sopAdhikatvAd vahnimattvaM vyApyatvA'siddham / asiddhaM vibhajate- asiddha iti / AzrayAsiddhamudAharatigaganeti / svarUpAsiddhamudAharati-zabda iti / vyApyatvAsiddhasya lakSaNamAha-sopAdhika iti / upAdherlakSaNamAha-sAdhyeti / upAdhizcaturvidhaH, kevalasAdhyavyApakaH, pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakaH, sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakaH, udAsInadharmAvacchinnasAdhyavyApakazceti / AdyaH ArdrendhanasaMyogaH / dvitIyo yathA 'vAyuHpratyakSaH pratyakSasparzAzrayatvAt' ityatra bahirdravyatvAvacchinnapratyakSatvavyApakam udbhUtarUpavattvam / tRtIyo yathA-'prAgabhAvo - vinAzIjanyatvAt' ityatra janyatvAvacchinnAnityatvavyApakaM bhAvatvam / caturthastu 'prAgabhAvo vinAzI prameyatvAt' ityatra janyatvAvacchinnAnityatvavyApakaM bhAvatvam / zabdo guNazcAkSuSatvAditi - cAkSuSatvaM cakSurindriyajanyapratyakSaviSayatve, tat zabde nAsti / upAdherlakSaNamAha-sAdhyavyApakatve ityAdi / sAdhyeti sAdhyo dhUmaH, tatsamAnAdhikaraNo yo'tyantAbhAva ArdrendhanasaMyogAbhAvastu nAyAti, tarhi ghaTapaTAdyatyantAbhAvaH, tasya pratiyogitvaM vartate ghaTAdau, apratiyogitvaM vartate ArdrendhanasaMyoge / sAdhaneti - sAdhanaM vahniH, tadvat kim ? ayogolakaM, tanniSTho yo'tyantAbhAva ArdrendhanasaMyogAtyantAbhAvaH, tatpratiyogitvaM vartate ArdrendhanasaMyoge
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 55 iti / upAdhizcaturvidhaH kevaletyAdi / pakSadharmasAdhanobhayabhinnatvam udAsInadharmatvam / dvitIyo yathA vAyuriti prameyatvaM ghaTAdau tatra pratyakSatvamapyasti, prameyatvaM vAyau tatra na pratyakSatvam ityayamasaddhetuH / pakSadharmaH ko vA ? bahirdravyatvam, bahirdravyatvam=Atmamanobhinnadravyatvam / yatra bahirdravyatve sati pratyakSatvaM tatra udbhUtarUpavattvaM vartate ghaTAdau iti sAdhyavyApakatA pakSe / sAdhanAvyApakatA yathA prameyatvaM vartate vAyau, tatra udbhUtarUpaM nAsti / tRtIyo yathA prAgabhAveti-yatra yatra janyatvaM tatra tatra anityatvaM vartate ghaTAdau, janyatvaM dhvaMse, tatrAnityatvaM nAsti ityayamasaddhetuH / sAdhanaM kim ? janyatvam / yatra janyatve sati anityatvaM tatra bhAvatvaM vartate ghaTAdau iti sAdhyavyApakatvam, janyatvaM dhvaMse tatra bhAvatvaM nAsti iti sAdhanAvyApakatvam / caturtho yathA prAgabhAveti yatra yatra prameyatvaM tatra tatra vinAzitvaM vartate ghaTAdau prameyatvaM nityapadArtheSu tatra na vinAzitvamityayamasaddhetuH / atrodAsInadharmo janyatvaM yatra janyatve sati anityatvaM tatra bhAvatvaM vartate ghaTAdau iti sAdhyavyApakatvam / prameyatvaM prAgabhAve, tatra bhAvatvaM nAstIti sAdhanAvyApakatA / [bAdhitalakSaNam ] yasya sAdhyAbhAvaH pramANAntareNa pakSe nizcitaH sa bAdhitaH / yathA - 'vahniranuSNo dravyatvAd' iti / atrA'nuSNatvaM sAdhyaM, tadabhAva uSNatvaM spArzanapratyakSeNa gRhyate iti bAdhitatvam / [vyAkhyAtamanumAnam ] bAdhitasya lakSaNamAha-yasyeti / atra bAdhasya grAhyAbhAvanizcayatvena, satpratipakSasya virodhijJAnasAmagrItvena sAkSAd anumitipratibandhakatvam / itareSAM parAmarzapratibandhakatvam / sAdhAraNasya avyabhicArAbhAvavattayA viruddhasya sAmAnAdhikaraNyAbhAvavattayA, vyApyatvAsiddhasya viziSTavyAptyabhAvavattayA, asAdhAraNAnupasaMhAriNorvyAptisaMzayAdhAyakatvena vyAptijJAnapratibandhakatvam / 56 * tarkasaMgrahaH AzrayAsiddhasvarUpAsiddhayoH pakSadharma tAjJAnapratibandhakatvam / upAdhistu vyabhicArajJAnadvArA vyAptijJAnapratibandhakaH / siddhasAdhanaM tu pakSatAvighaTakatayA AzrayAsiddhe antarbhavatIti prAJcaH / nigrahasthAnAntaramiti navInAH / [iti dIpikAyAmanumAnaparicchedaH] atra bAdhasyeti-grAhyamanuSNatvaM tadabhAvaH uSNatvaM, tasya nizcayo bAdhaH, tena bAdhasya 'vahniruSNatvAbhAvavAn' ityanumiteH sAkSAtpratibandhakatvam / tadvattAbuddhitvAvacchinnaM prati tadabhAvavattAnirNayatvena pratibandhakatA / satpratipakSasyeti atra parAmarzadvayaM yathA-nityatvavyApyazrAvaNatvavAn ayaM zabdaH, anityatvavyApyakAryatvavAn ayaM zabdaH / atreyaM virodhijJAnasAmagrI sAkSAdanumitipratibandhikA / AdyA tu anityatvavirodhinityatvajJAnasAmagrI, dvitIyA tu nityatvavirodhyanityatvajJAnasAmagrI / evaM ca anumitirna jAyate / tatrApIti-sAdhAraNasya avyabhicArAbhAvatayA vyabhicAritvena vyAptijJAnapratibandhakatvam / avyabhicaritasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH / sAdhAraNastu vyabhicArI bhavati / viruddhasyeti viruddhasya sAdhyasAmAnAdhikaraNyaM nAsti, vyAptau tu sAdhyasAmAnAdhikaraNyamapekSitam / vyApyatvAsiddhasyeti-sopAdhikasyAvyabhicaritasAdhyasAmAnAdhikaraNyaM nAsti tena vyAptijJAnapratibandhakatvam / AsAdhAraNeti dvayorapi vyAptisaMzayajanakatvaM vartate tena vyAptijJAnapratibandhakatvam / pakSAtiriktasthale sAdhyasAdhanasahacArasya sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvasahacArasya ca grahAbhAvAt vyAptisaMzayajanakatvam / Azrayeti'gaganAravindamaravindatvavat' iti pakSadharmatAjJAnaM na bhavatyeva AzrayAbhAvAt / yathA 'zabdazcAkSuSatvavAn' iti pakSadharmatAjJAnamapi na syAt zabde cAkSuSatvAbhAvAt / upAdhistviti-upAdhivyabhicAreNa sAdhyavyabhicAro'numIyate yathA vahniH dhUmavyabhicArI dhUmavyApakArdrendhanasaMyogavyabhicAritvAt / evaM vyApakavyabhicAreNa vyApyavyabhicAritvam / nanu siddhirapyanumitipratibandhikA, tasyAM kutra antarbhAvaH ityAzaGkyAha- siddheti siddhasAdhanaM siddhiH, tat pakSatAvighaTakaM bhavati, tenAzrayAsiddhe'tyantAbhAvaH iti prAJcaH / navyAstu nigrahasthAnAntaramidam ityAhuH / ityanumAnam /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 57 [atha upamAnaparicchedaH] [upamAnanirUpaNam ] upamitikaraNamupamAnam / saJjJAsaJjJisambandhajJAnamupamiti: / tatkaraNaM sAdRzyajJAnam / atidezavAkyArthasmaraNam avAntaravyApAraH tathAhi kazcid gavayazabdavAcyapadArthamajAnan kutazcidAraNyakapuruSAd 'gosadRzo gavayaH' iti zrutvA vanaM gato vAkyArthaM smaran gosadRzaM piNDaM pazyati / tadanantaram 'ayaM gavayazabdavAcya' ityupamitirutpadyate / [ ityupamAnam ] upamAnaM lakSayati- upamitIti / [iti dIpikAyAmupamAnaparicchedaH] [atha zabdaparicchedaH] AptavAkyaM zabdaH / Aptastu yathArthavaktA / vAkyaM padasamUhaH, yathA-'gAmAnaya zuklAM daNDena' iti / zaktaM padam / zabda lakSayati-Apteti / vAkyaM lakSayati vAkyamiti / padalakSaNamAha- zaktamiti / zabdaM lakSayati-Apteti / AptavAkyaM zabdapramANasya lakSaNam / anAptokte'tivyAptivAraNAya Apteti / zaktamiti - zaktimatpadam zAbdikAnAM tu 'suptiGantaM padam tena ghaTamityatra ghaTapadasya ghaTatvaviziSTe zaktiH, 'am' iti dvitIyAyAH karmatve 58 * tarkasaMgrahaH zaktiH, evaM ca padadvayam / teSAM mate tvekameva padam / padaM dvividham-vAcakaM pAribhASikaM ca / tatra IzvarIyasaGketarUpA yA zaktistayA'rthabodhakaM yat padaM tad vAcakam / AdhunikasaGketarUpA yA paribhASA tayA'rthabAdhakaM yat padaM tat pAribhASikaM guNavRddhyAdi / [zabdazaktilakSaNam ] asmAt padAdayamartho boddhavya iti IzvarasaGketaH zaktiH / arthasmRtyanukUlapadArthasambandhaH zaktiH / sA ca padArthAntaramiti mImAMsakAH, tannirAsArthamAha- asmAditi / DitthAdInAmiva ghaTAdInAmapi saGketa eva zaktiH, na tu padArthAntaram ityarthaH / gavAdizabdAnAM jAtAveva zaktiH, vizeSaNatayA jAteH prathamam upasthitatvAt, vyaktilAbhastvAkSepAd iti kecit tanna, 'gAmAnaya' ityAdau vRddhavyavahAreNa sarvatra AnayanAdervyaktAveva zaktisambhavena jAtiviziSTavyaktAveva zaktikalpanAt / zaktigrahazca vRddhavyavahAreNa / tathA hi vyutpitsurbAlo 'gAmAnaya' ityuttamavRddhavAkyazravaNAnantaraM madhyamavRddhasya pravRttimupalabhya gavAnayanaM ca dRSTvA madhyamavRddhapravRttijanakajJAnasya anvayavyatirekAbhyAM vAkyajanyatvaM nizcitya 'azvamAnaya' 'gAM badhAna' iti vAkyAntare AvApodvApAbhyAM gopadasya gotvaviziSTe zakti:, azvapadasya azvatvaviziSTe zaktiH iti vyutpadyate / nanu sarvatra kAryaparatvAd vyavahArasya kAryavAkye eva vyutpattiH na siddhe iti cet ? na, 'kAJcyAM tribhuvanatilako bhUpatiH ' ityAdau siddhe'pi vyavahArAt / 'vikasitapadme madhUni pibati madhukaraH ' ityAdau prasiddhapadasamabhivyAhArAt siddhe'pi madhukarAdivyutpattidarzanAcca / lakSaNA'pi zabdavRttiH / zakyasambandho lakSaNA / 'gaGgAyAM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH . 59 ghoSaH' ityatra gaGgApadavAcyapravAhasambandhAdeva tIropasthitau tIre'pi zaktirna kalpyate / saindhavAdau lavaNAzvayoH parasparasambandhAbhAvAd nAnAzaktikalpanam / lakSaNA trividhA-jahallakSaNA, ajahallakSaNA, jahadajahAllakSaNA ceti / yatra vAcyArthasyAnvayAbhAvaH tatra jahAlakSaNA, yathA 'maJcAH krozanti' / yatra vAcyArthasyApyanvayaH tatra ajahaditi, yathA 'chatriNo gacchanti' / yatra vAcyaikadezatyAgena ekadezAnvayaH tatra jahadajahaditi yathA 'tattvamasI 'ti / gauNyapi lakSaNaiva, lakSyamANaguNasambandhasvarUpA / yathA 'agnirmANavaka' iti / ____ vyaJjanApi zaktilakSaNAntarbhUtA zabdazaktimUlA, arthazaktimUlA ca anumAnAdinA anyathAsiddhA / tAtparyAnupapattiH lakSaNAbIjam / tatpratItIcchayA uccaritatvarUpatAtparyajJAnaM ca vAkyArthajJAne hetuH, nAnArthAnurodhAt / prakaraNAdikaM tAtparyagrAhakam / 'dvAram' ityAdau 'pidhehi' iti zabdAdhyAhAraH / nanu arthajJAnArthatvAt zabdasyArthamavijJAya zabdAdhyAhArAsambhavAd arthAdhyAhAra eva yukta iti cet ? na, padavizeSajanyapadArthopasthite: zabdajJAne hetutvAt / anyathA 'ghaTaH karmatvam AnayanaM kRtiH' ityatrApi zAbdajJAnaprasaGgAt / paGkajAdipadeSu yogarUDhiH / avayavazaktiryogaH / samudAyazaktiH rUDhiH / niyatapadmatvajJAnArthaM samudAyazaktiH, anyathA kumude'pi prayogaprasaGgaH / 'itarAnvite zaktiH' iti prAbhAkarAH / anvayasya vAkyArthatayA bhAnasambhavAd anvayAMze'pi zaktirna kalpanIyA iti gautamIyAH / asmAditi-saGketaH icchA / etena zakterguNAntarbhUtatvAnna padArthAntaratvamiti bhAvaH / gavAdIti-gopadasya gotve zaktiH, na tu vyaktau / vyaktIti 60. tarkasaMgrahaH AkSepo'numAnam arthIpattirvA / keciditi / prAbhAkarAH / svamate tu gotvaviziSTe zaktiH, vyaktAvityarthaH, na tu jAtau / / vyutpitsuriti-uttamavRddha (1)-madhyamavRddha (2)-bAleSu (3) sthiteSu satsu uttamavRddhena 'gAmAnaya' iti vAkye ukte sati madhyamavaddhasya pravRttirjAtA / tAmupalabhya, gavAnayanaM ca dRSTvA vyutpattimicchurbAlo madhmayavRddhapravRttijanakaM jJAnaM vAkyajanyaM nizcitya, kAbhyAm ? anvayeti-vAkyasattve jJAnasattvaM vAkyAbhAve jJAnAbhAva iti / AvApeti-AvApo gobandhanam, udvApo'zvAnayanaM, tAbhyAM, zeSaM sugamam / nanviti-vyavahAro vAkyaprayogaH, tasya sarvatra kAryaparatvaM kAryapratItIcchayA uccaritatvaM vartate. na ta siddhapratItIcchayA / tato vyavahArasya kAryatAbodhakapadaghaTitavAkye eva zaktiH, na siddhabodhakapadaghaTitavAkye iti mImAMsakaikadezinaH / tatra siddho'pi vyavahAro dRzyate yathA kAJcyAmitikAJcI nagarI siddhA vartate, bhUpatirapi siddho'sti, atra vAkye kAryatAbodhaka padamAtra nAstItyarthaH / punaH kenacid bAlena 'madhukara padArthamajAnatA 'vikasite pI madhukara' iti zrutvA kadAcid vikasite po bhRGgo dRSTaH / tatazca prasiddha yadvikasitapadmapadaM, tatsAhacaryAda 'ayaM madhukarapadavAcya iti tasya zaktigraho bhavati / atrApi siddhe madhukare madhukarapadazaktidRzyate, tena kAryavAkye eva vyutpattiriti niyamo netyarthaH / lakSaNeti / yathA zaktiH zabdasya vRttiH tathA lakSaNApi zabdasya vRttiH / zakyeti-zakyaH padArthaH, tatsambandhaH / nanu yathA saindhavapadasya lavaNe azve ca zaktistathA gaGgApadasya pravAhe tIre ca zaktiH kalpanIyA ityata Aha gaGgAyAM goSa iti / nanvevaM saindhavAdAvapi lakSaNA kuto na ityAzakyAha saindhavAdAviti / yatreti-yathA maJcapadasya vAcyo'rtho maJcaH, tasya krozakriyAyAm anvayaH-sambandho nAsti, tato maJcasthe puruSe lakSaNA iyaM jahatI / yoti-lakSyasya tu anvayaH syAdeva paraM vAcyasyApyanvayo yatra syAt tatrAjahatI / yatheti-chatripadasya chatrighaTitasArthe lakSaNA / iha gamanakriyAyAM chatriNAM taditareSAM ca anvayasambhavAd ajahatIyam / yatreti-tattvamasI ti paramAtmajIvAtmanoH abhedabodhakaM vAkyamidam / nanu abhedastu nAyAti parasparArthavirodhAt, yataH sarvajJatvaviziSTacaitanyaM 'tat'padArthaH, kiJcijjJatva
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 61 viziSTacaitanyaM 'tvaM' padArtha iti / atrocyate iha 'jahadajahatI' lakSaNA kAryA tataH 'tat' padavAcyArthasya 'tvaM'- padavAcyArthasya ca AdyAMzaM tyaktvA uttarAMzAnvaye sati 'caitanyAbhinnaM caitanya'miti bodhaH syAditi bhAvaH / gauNIti - lakSaNA sA gauNItyucyate / agniriti 'agni' zabdasya agnisadRze lakSaNA, mANavako brahmacArI / vyaJjaneti-vyaJjanA'pi kaizcid vRttyantaraM manyate tanna ityarthaH / artheti-arthe yA padasya zaktiH tanmUlabhUtApi kaizcid vRttyantaraM manyate tadapi netyarthaH / anumAnAdineti - idaM padameva zaktam- asati vRttyantare vRddhaistatra prayujyamAnatvAditi / AdipadAd vRddhavyavahArAdigrahaH / kutracidanvayAnupapattirlakSaNAbIjaM, kutracit tAtparyAnupattirlakSaNAbIjam / tAtparyeti vAkyArthajJAnatvAvacchinnaM prati tAtparyajJAnatvena kAraNatA, kuta ityAha- nAneti / nAnArthAnusaraNAt tAtparyagrAhakaM tu prastAvAdikaM yathA bhojanasamaye 'saindhavamAnaya' ityukte lavaNamAnIyate, gamanAvasare tu azva iti / nanu dvAramityukte parasya kathaM zAbdabodhaH ? ucyate, 'pidhehi' 'udghATaya' ityAdi zabdAdhyAhAreNa dvArakarmakaM pidhAnamudghATanaM veti zAbdabodha iti bhAvaH / nanviti - nanu zabdAdhyAhArastu arthajJAnArthaM kriyate arthajJAnaM vinA zabdAdhyAhAro na sambhavati ataH arthAdhyAhAra eva kAryaH, kiM zabdAdhyAhAreNa iti cet ? na, padeti - zAbdajJAnatvAvacchinnaM prati padavizeSajanyapadArthopasthititvena kAraNatA iti svIkriyate, na tu arthopasthitireva kAraNamiti bhAvaH / atha padajanyeti vAcyaM, 'vizeSa' padaM vyarthamityAzaGkyAha anyatheti / yathA 'ghaTamAnaya' ityatra 'ghaTakarmaka- AnayanAnukUlA kRtiH' iti zAbdabodho bhavati tathA'trApi syAdityarthaH, yataH upasthiticatuSTayamubhayatrApi tulyaM, paramekatra padavizeSajanyam, ekatra padajanyam, tad yathA- 'ghaTamAnaya' ityatra ghaTapadajanyA ghaTapadArthopasthitiH (1), dvitIyA ['am' pratyaya ] janyA karmatvopasthitiH (2), dhAtujanyA AnayanarUpArthopasthitiH (3), AkhyAtajanyA vRttyupasthitiH (4) / 'ghaTaH karmatva' mityAdau AdyA tu prAgvat (1), karmatvapadajanyA karmatvopasthitiH (2), lyuDantapadajanyA''nayanarUpArthopasthitiH (3), kRtipadajanyA kRtyupasthitiH (4) iti / padaM caturvidham-yaugikaM (1), rUDhaM (2), yogarUDhaM (3), yaugikarUDhaM 62 * tarkasaMgrahaH ceti (4) / paGkajeti paGkajanikartari saroruhe'vayavazaktirasti, niyataM yatpadmatvajJAnaM tadarthaM samudAyazaktirapi, anyathA paGkajanikartRtvaM bhekakumudAdau apyasti tatrApi 'paGkaja' padaprayogaprasaGgaH syAditi bhAvaH / itareti- itareNAnvitaH - itarAnvitaH tatra zaktiryathA ghaTapadasya ghaTayanvita - karmatve zaktiH, 'am' padasya karmatvAnvitAnayane zakti:, dhAtostAvad AnayanAnvitakRtau zaktiriti / prakRte tu ghaTapadasya ghaTatvaviziSTe zaktiH, dvitIyAyAH karmatve zakti:, dhAtorAnayane zaktiH, AkhyAtasya kRtau zaktiH / eSAM padAnAmanvayasya vAkyArthamaryAdayA bhAnaM sambhavatyeva, ato'nvayAMze zaktikalpanamayuktamiti bhAvaH / [vAkyArthajJAnahetunirUpaNam ] AkAGkSA yogyatA sannidhizca vAkyArthajJAne hetuH / padasya padAntaravyatirekaprayuktAnvayA'nanubhAvakatvamAkAGkSA / arthAbAdho yogyatA / padAnAmavilambenoccAraNaM sannidhiH / tathA ca AkAGkSAdirahitaM vAkyamapramANam / 'yathA gaurazvaH puruSo hastI' iti na pramANam, AkAGkSAvirahAt / 'vahninA siJced' iti na pramANaM, yogyatAvirahAt / prahare prahare'sahoccAritAni 'gAmAnaya' ityAdi padAni na pramANam, sAnnidhyAbhAvAt / AkAGkSati / AkAGkSAdijJAnamityarthaH / anyathA AkAGkSAdibhramAcchAbdabhramo na syAt / AkAGkSAM lakSayatipadasyeti / yogyatAlakSaNamAha- artheti / sannidhilakSaNamAha padAnAmiti / avilambena padArthopasthitiH sannidhiH / uccAraNaM tu tadupayogitayA uktam / 'gauH azva:' iti / 'ghaTaH karmatvam' ityapi anAkAGkSodAharaNaM draSTavyam /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 63 AkAkSeti / zAbdabodhatvAvacchinnaM prati AkAGkSAdijJAnatvena kAraNatA / anyatheti-jJAnapadAbhAve AkAGkSAdibhrame satyapi zAbdabodho jAyate sa na syAt / avilambeneti-lakSaNaM tu etAvadeva / uccAraNaM tu yA'vilambena padArthopasthitiH tasyA upayogi bhavati tadarthamuktam / vAkyavibhAgaH] vAkyaM dvividhaM, vaidikaM lokikaM ca / vaidikam IzvaroktatvAt sarvameva pramANam / laukikaM tu AptoktaM pramANam, anyadapramANam / vAkyaM vibhajate-vAkyamiti / vaidike vizeSamAha-vaidikamIzvaroktatvAditi / nanu vedasya anAditvAt katham Izvaroktatvam iti cet ? na, 'vedaH pauruSeyaH, vAkyasamUhatvAt, bhAratAdivat' ityanumAnena pauruSeyatvasiddheH / na ca smaryamANakartRkatvam upAdhiH, gautamAdibhiH ziSyaparamparayA vede'pi sakartRtvasmaraNena sAdhanavyApakatvAt / 'tasmAt tapastepAnAt trayo vedA ajAyanta' iti zruteH / nanu varNA nityAH 'sa evAyaM gakAraH' iti pratyabhijJAbalAt, tathA ca kathaM vedasyAnityatvam iti cet ? na, 'utpanno gakAro naSTo gakAraH' ityAdi pratItyA varNAnAm anityatvAt 'so'yaM gakAra' iti pratyabhijJAyAH 'seyaM dIpajvAlA' itivat sAjAtyAlambanatvAt / varNAnAM nityatve'pi AnupUrvIviziSTavAkyasyAnityatvAcca / tasmAd Izvarokto vedaH / manvAdismRtInAm AcArANAM ca vedamUlakatayA prAmANyam / smRtimUlavAkyAnAm idAnImanadhyayanAt tanmUlabhUtA kAcicchAkhA ucchinnA iti kalpyate / nanu pAThyamAnavedavAkyotsAdasya kalpayitumazakyatayA viprakIrNavAdasya ayuktatvAd iti nityAnumeyo vedo mUlamiti cet ? na, tathApi varNAnupUrvIjJAnAbhAvena bodhakatvAsambhavAt / 64 * tarkasaMgrahaH nanviti / na ceti-yatra yatra pauruSeyatvaM tatra tatra smaryamANakartRkatvaM yathA bhArate iti sAdhyavyApakatvam / vAkyasamUhatvaM vede tatra smaryamANakartRkatvaM nAsti iti sAdhanAvyApakatvam / ityAkSepaH / gautamAdibhiriti-vede'pi kazcana kartA taiH smaryate iti sAdhanAvyApakatvaM nAstIti samAdhAnam / nanvitiyo'tItakAle kutraciddeze dRSTaH / sa evAyaM gakAra iti pratyabhijJAbalAditikiJcidaMze smaraNAtmakaM kiJcidaMze'nubhavAtmakaM yad jJAnaM sA pratyabhijJA / pratyabhijJA abhedabodhikA bhavati / atra dazAMze kAlAMze ca smaraNaM, gakArAMze'nubhavaH / tathA ceti-varNAnAM nityatve kathaM vedasyAnityatvam ? yataH varNAnAM samUha: parda, padasamUho vAkyaM, vAkyasamUho veda iti cet ? na, utpanna ityAdi / evaM tahi pratyabhijJAyA kA gatistatrAha so'yamiti / pratyabhijJAyAH sajAtIyaviSayakatvaM vartate tena 'so'yaM gakAra' iti yaH purA dRSTaH tatsajAtIyaH tatsadRza iti yAvat, na tu sa evetyarthaH, yathA seyaM dIpajvAlA yA purA dRSTA tatsadRzItyarthaH / varNAnAmiti-AnUpUrvI-pa(po)rvAparyabhAvaH / AnupUrvIviziSTAni yAni vAkyAni teSAM samUho vedaH tasyApyanityatvamityarthaH / etena vedasya IzvaroktatvAt prAmANyam / nanu smRtyAdInAM kathaM prAmANyam ? tatrAha-manvAdItieSAmapi mUlabhUtaH kazcana vedo'stItyarthaH / nanu sAmprataM sa vedo kathaM nopalabhyate ? ityata Aha-smRtIti / nanu paThyamAnavede smRtimUlavedavAkyAnAM vicchedastu kalpayituM na zakyate, punaH sa vedo'pi viprakIrNa iti vAdo'pi na yuktaH tasmAt smRtimUlavedaH kadApi na sAkSAt kintu sadA'numeya eva iti cet ? na, evaM sati AnupUrvIjJAnaM na syAt / tadabhAve ca vAkyatvasya zAbdabodhajanakatvaM na syAt, zAbdabodhaM prati AnupUrvIjJAnatvena kAraNatA iti svIkArAt / [zabdasya karaNatvanirUpaNam] vAkyArthajJAnaM zAbdajJAnaM, tatkaraNaM zabdaH / [iti zabdapramANam] nanu "etAni padAni-smAritArthasaMsargavanti-AkAGkSAdimatpadakadambakatvAt-'gAmAnaya daNDena' iti madvAkyavat" ityanumAnAdeva saMsargajJAnasambhavAt zabdo na pramANAntaramiti cet ? na,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 65 anumityapekSayA zAbdajJAnasya vilakSaNatvaM 'zabdAt pratyemi' ityanuvyavasAyasAkSikasya sarvasammatatvAt / nanu arthApattirapi pramANAntaramasti 'pIno devadatto divA na bhuGkte iti dRSTe, zrute vA, pInatvAnyathAnupapattyA rAtribhojanam arthApattyA kalpyate iti cet ? devadatto rAtrau bhuGkte divA'bhuJjAnatve sati pInatvAt ityanumAnenaiva rAtribhojanasya siddhatvAt / 'zate paJcAzad' iti sambhavo'pi anumAnameva / 'iha vaTe yakSastiSThati' iti aitihyamapi ajJAnamUlavaktRkaH zabda eva / ceSTA api zabdAnumAnadvArA vyavahArahetuH iti na mAnAntaram / tasmAt pratyakSAnumAnopamAnazabdAzcatvAryeva pramANAni / [iti dIpikAyAM zabdaparicchedaH] nanviti / yatra yatra AkAGkSAdimatpadakadambakatvaM tatra tatra smAritArthasaMsargajJAnapUrvakatvaM yathA madvAkye 'gAmAnaya' ityAdau, tathA eteSvapi padeSu iti / anumitIti - anumityapekSayA vijAtIyasya zAbdabodhasya sarvasammatatvaM vartate / anumitau dhUmAdagnimanuminomItyanuvyavasAya:, atra tu 'zabdAdimamarthaM pratyemi' ityanuvyavasAya: ayameva vilakSaNatve sAkSI bodhyaH / nanviti / devadatta ityAdi devadattaH pakSaH, rAtribhojanaM sAdhyate, divA tu bhuJjAnatve sati pInatvaM hetu:, divA rAtrAvabhojI dRSTAntaH / atra kevalavyatireki anumAnam - yatra yatra rAtribhojanAbhAvaH tatra tatra divA'bhuJjAnatve sati pInatvAbhAvaH yathA divArAtrAvabhojini puruSe, na cAtra devadatte tathA tasmAnna tatheti / anenAnumAnena rAtribhojanaM siddham / zate iti adhikasaGkhyAyAM nyUnasaGkhyA vartate, atra sambhavAkhyaM pramANAntaraM kaizcinmanyate tanna ityarthaH / iheti-ajJAto mUlavaktA yasya sa ajJAtamUlavaktRkaH zabda evAtra 66 * tarkasaMgrahaH pramANam / ceSTeti / bhUkSepa hastavinyAsa zirodhUnanAdikA ceSTA tayA kRtvA parasya zAbdabodho jAyate, yadvA'numitirjAyate, ataH ceSTAyAH pramANAntaratvaM nAstItyarthaH / [atha prAmANyavicAraH] atha jJAnAnAM tadvati tatprakArakatvaM svato grAhyaM parato vA iti vicAryate / tatra vipratipattiH 'jJAnaprAmANyaM tadaprAmANyAgrAhakayAvajjJAnagrAhakasAmagrIgrAhyaM na vA ? atra vidhikoTiH svatastvam, niSedhakoTiH paratastvam / anumAnagrAhyatvena siddhasAdhanavAraNAya yAvaditi / 'idaM jJAnam apramA' iti jJAnena prAmANyagrahAd bAdhavAraNAya aprAmANyAgrAhaketi / idaM jJAnam apramA' iti anuvyavasAyaniSThaprAmANyagrAhakasya aprAmANyAgrAhakatvAbhAvAt svatastvaM na syAd ataH taditi / tasmin grAhyaprAmANyAzraye aprAmANyAgrAhaketyarthaH / udAhRtasthale vyavasAye aprAmANyagrAhakasyApyanuvyavasAye tadagrAhakatvAt svatastvasiddhiH / nanu svata eva prAmANyaM gRhyate 'ghaTamahaM jAnAmi ityanuvyavasAyena ghaTaghaTatvayoriva tatsambandhasyApi viSayIkaraNAt, vyavasAyarUpapratyAsattestulyatvAt / purovartini prakArasambandhasyaiva pramAtvapadArthatvAd iti cet ? na, svataH prAmANyagrahe 'jalajJAnaM pramA na vA' ityanabhyAsadazAyAM pramAtvasaMzayo na syAt / anuvyavasAyena prAmANyasya nizcitatvAt / tasmAt svatogrAhyatvAbhAvAt paratogrAhyatvam / tathAhi prathamaM jalajJAnAnantaraM pravRttau satyAM jalalAbhe sati pUrvotpannaM jJAnaM pramA samarthapravRttijanakatvAt yannaivaM tannaivaM yathA apramA' iti vyatirekiNA pramAtvaM nizcIyate / dvitIyAdijJAneSu pUrvajJAnadRSTAntena tatsajAtIyatvaliGgena anvayavyatirekiNApi gRhyate / pramAyA guNajanyatvam utpattau paratastvam / pramA'sAdhAraNakAraNaM guNaH / apramA'sAdhAraNakAraNaM doSaH / tatra pratyakSe vizeSaNavadvizeSyasannikarSo guNaH / anumitau
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita- dIpikAvyAkhyAsametaH * 67 vyApakavati vyApyajJAnam / upamitau yathArthasAdRzyajJAnam / zAbdajJAne yathArthayogyatAjJAnam, ityAdyUhanIyam / purovartini prakArAbhAvasyAnuvyavasAyenAnupasthitatvAt apramAtvaM parata eva gRhyate / pittAdidoSajanyatvam utpattau paratastvam / nanu sarveSAM jJAnAnAM yathArthatvAt ayathArthajJAnameva nAstIti / na ca 'zuktau idaM rajatam' iti jJAnAt pravRttidarzanAd anyathAkhyAtisiddhiH iti vAcyam, rajatasmRtipurovartijJAnAbhyAmeva pravRttisambhavAt / upasthiteSTabhedAgrahasyaiva sarvatra pravartakatvena 'nedaM rajatam' ityAdau atiprasaGgAbhAvAd iti cet ? na, satyarajatasthale purovartivizeSyakarajatatvaprakArakajJAnasya lAghavena pravRttijanakatayA zuktAvapi rajatArthipravRttijanakatvena viziSTajJAnasyaiva kalpanAt / [iti tarkadIpikAyAM prAmANyavicAraH ] jJAnAnAmiti / atha jJAnaniSThaM tadvati tatprakArakatvarUpaM prAmANyaM svato grAhyaM parato vA iti vicAryate / tatreti tatraitat saMzayajanakaM vAkyam / jJAnetitasminprAmANyAzraye'prAmANyasya agrAhikA yA yAvatI jJAnagrAhikA sAmagrI tadgrAhyaM jJAnaprAmANyam, eSA vidhikoTiH / tadgrAhyatvAbhAvavad iti niSedhakoTiH / atra vidhikoTirmImAMsakAnAM niSedhakoTirnaiyAyikAnAm / tatra mImAMsakAnAM matatrayam - prabhAkaramatam 1, murArimizramatam 2, bhaTTamatam 3 / triSvapi mateSu svatastvamasti paraM sAmagrayAM bhedaH, yathA prabhAkaramate jJAnameva jJAnagrAhikA sAmagrI 1, murArimizramate anuvyavasAyo jJAnagrAhikA sAmagrI 2, bhaTTamate jJAtatAliGgakamanumAnaM jJAnagrAhikA sAmagrI 3 / jJAtatAliGgakamanumAnaM yathA ghaTo jJAtaH ghaTaviSayakajJAtatAvattvAt / jJAnena viSaye jJAtatA janyate / tato jJAtatayA kRtvA jJAnamanumIyate jJAnasyAtIndriyatvenApratyakSatvAt / atha vipratipattizarIre yAvatpadaM kimarthaM tatrAha anumAneti / tasminnaprAmANyagrAhikA jJAnagrAhikA ca sAmagrI kA vA bhavati ? anumAnaM tadgrAhyatvaM prAmANyasya matatraye'pi siddhaM vartate / tatazca vidhikoTau siddhasAdhanaM doSaH / niSedhakoTayai bAdhaH / ato yAvaditiathAnumAnagrAhyatvaM siddhamasti paraM yAvatI jJAnagrAhikA sAmagrI anuvyavasAyAdikA 68 * tarkasaMgrahaH tadgrAhyatvaM siddhaM nAsti, ato na doSaH / idamiti aprAmANyAgrAhiketi[grAhaketi]padaM nocyate cet vidhikoTau bAdhaH, niSedhako siddhasAdhanaM syAt / tathA hi zuktau 'idaM rajatam' iti bhramajJAne aprAmANyagrAhakaH 'idaM jJAnamapramA' ityanuvyavasAyo'sti / atha idaM jJAnaM yAvadjJAnagrAhikAsAmagrI [ grAhyam ] asti, paraM prAmANyagrAhakaM nAsti ato bAdhaH tadvAraNAya aprAmANyagrAhaketi / idaM jJAnamapramANyAgrAhakaM nAstItyato na doSaH / idamiti - atha zuktAviti bhramajJAne'prAmANyaM tathA'sya ya idamityAdyanuvyavasAyastatra prAmANyamasti / athaitatprAmANyasya grAhakaH 'idaM jJAnamaprameti jJAnavAnaham' ityanuvyavasAyo'sti saH vyavasAyaniSThaprAmANyaM gRhNAti, anuvyavasAyaniSThaM prAmANyamapi gRhNAti tenA'sya tRtIyajJAnasya aprAmANyagrAhakatvaM nAsti / tatazcAnuvyavasAyaniSThaprAmANyasya svato grAhyatvaM nAyAti ataH taditi / agretanaM sugamam / nanviti nanu prAmANyasya svata eva grAhyatvaM kuta: ? ityAha - ghaTamiti / ayaM ghaTa iti jJAnaM prAgjAtaM, tadanantaraM 'ghaTamahaM jAnAmi' ityanuvyavasAyo bhavati / athAyam anuvyavasAyo yathA ghaTaghaTatve viSayIkaroti tathA ghaTe yo ghaTatvasamavAyaH tamapi viSayIkaroti / tatra hetumAha-vyavasAyeti / ayaM ghaTa iti jJAnalakSaNAyAH pratyAsatterubhayatra tulyatvAt prAmANyaM kimucyate tadAha-purovartini padArthe ghaTAdau yo ghaTatvAdisamavAyaH sa eva prAmANyapadArthaH / etena svatogrAhyatvaM dRDhIkRtam / athAsya khaNDanam / svata iti idaM jalamiti prAthamikajalajJAnAntaraM 'jalajJAnavAnaham' ityanuvyavasAyo bhavati, tadanantaram idaM jalajJAnaM pramAtmakaM vA na iti anAvRttidazAyAM pramAtvasaMzayaH sarvAnubhavasiddho vartate / atra saMzayaH kIdRgbhavati taducyate, idaMtvAvacchinnavizeSyakaprAmANyAbhAvaprakArakaH saMzayaH iti / atha yadi svataH prAmANyagrahaH syAt tarhi ayaM saMzayo na syAt / kuta ityAha- anuvyavasAyeneti / atha svamataM sthApayati tathA hIti idaM jalamiti prathamaM jalajJAnaM jAtaM, tadanantaraM jalArthinaH pravRttiH syAt / tatazca jalalAbhe sati so'numAnaM karoti / tatra pUrvotpannaM jalajJAnaM pakSaH, pramAtvaM sAdhyate, samarthapravRttijanakatvaM hetuH / atra anvayavyAptirnAsti dRSTAntAbhAvAt / yannaivaM = pramAtmakaM na, tannaivaM samarthapravRttijanakamapi na ityarthaH yathA'pramAtmakaM jJAnam iti vyatirekiNA'numAnena prAmANyamanumIyate gRhyate ityarthaH / dvitIyAdijJAneSu
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 69 anvayavyatirekiNApi prAmANyaM gRhyate yathA 'idaM jalajJAnaM' pakSaH, pramAtvaM sAdhyate, tatsajAtIyatvaM liGgaM nAma, samarthapravRttijanakatvaM hetuH, pUrvajJAnaM dRSTAnta iti / pravRttidvividhA-saMvAdinI visaMvAdinI ca / tatra saMvAdinI samarthAsaphaleti yAvat / visaMvAdinI-asamarthA-viphalA iti prAmANye parato grAhyatvamuktam / pramAyA utpattau guNajanyatvaM paratastvam, apramAyA utpattI doSajanyatvaM paratastvam / pramA caturdhA, tato guNAnAmapi cAturvidhyaM tadAha-tatreti / pratyakSapramAyAM vizeSaNavad yadvizeSyaM tena saha yaH indriyasannikarSaH sa guNaH / anumitau sAdhyavati pakSe sAdhanajJAnaM guNaH / yogyateti-ekapadArthe'parapadArthavattvaM yogyatA / zuktau 'idaM rajatam' ityAdibhramajJAne'prAmANyaM tadapi paratogrAhyam, zuktI 'idaM rajatam' ityatra purovartinI idaM padArthe rajatatvAbhAvasya jJAnenAnupasthitatvAt / atra 'idaM jJAnamapramA visaMvAdipravRttijanakavAd' ityAdhuhyam / apramAyA utpattI pittAdidoSajanyatvaM paratastvam / nanviti / na ceti-pravRtti prati viziSTajJAnatvena kAraNatA'sti / atha zuktau 'idaM rajatam' iti jJAnAdapi rajatArthinaH pravRttidRzyate'to bhramajJAnasiddhiriti na vAcyam, etAdRzasthale viziSTajJAnaM kAraNaM na svIkriyate kintu agRhItabhedagrahaNasmaraNAtmakaM jJAnadvayaM pravRttiM prati kAraNaM tena na bhramajJAnasiddhiH / nanu 'nedaM rajatam' ityAdau grahaNasmaraNAtmakaM jJAnadvayaM vartate'tastatrApi pravRttyApattirUpo'tiprasaGga iti cet ? na, upasthite 'idaM' padArthe iSTaM rajataM, tasya bhedo'nyonyAbhAvaH, tasyAgraho jJAnAbhAvaH, tasyaiva pravRttijanakatvaM svIkRtam, tenoktaprayoge nAtiprasaGgaH / tatra upasthiteSTabhedasya jJAnAbhAvo nAsti, jJAnaM vartate ityarthaH / etena sarvajJAnAnAM yathArthatvaM dRDhIkRtam / athAsya khaNDanam satyeti-upasthiteSTabhedAgrahasya pravRtti prati kAraNatve gauravaM syAt, ato lAghavArthaM purovartivizeSyakarajatatvaprakArakajJAnameva pravRtti prati kAraNaM svIkartavyam / tatazca satyaM yadrajatasthalaM tatra tu idaM jJAnaM pravRtti prati kAraNam, paraM zuktArthinaH pravRtti prati kAraNam iti bhramajJAnasiddhiH / [iti prAmANyavicAraH] 70. tarkasaMgrahaH [ayathArthAnubhavavibhAga:] ayathArthAnubhavastrividhaH / saMzayaviparyayatarkabhedAt / ayathArthAnubhavaM vibhajate-ayathArtha iti / svapnasya mAnasaviparyayarUpatvAt na traividhyavirodhaH / [saMzayalakSaNam] ekasmin dharmiNi viruddhanAnAdharmavaiziSTyAvagAhi jJAnaM saMzayaH / yathA sthANurvA puruSo vA iti / saMzayalakSaNamAha-eketi / 'ghaTapaTau' iti samUhAlambane'tivyAptivAraNAya eketi / 'ghaTo dravyam' ityAdau ativyAptivAraNAya viruddheti / paTatvaviruddhaghaTatvavAn ityatra ativyAptivAraNAya nAneti / saMzayalakSaNamAha-eketi / ekasmin dharmiNi viruddhanAnAvaiziSTyAvagAhijJAnatvaM saMzayatvam / ghaTo dravyamiti-atra ghaTe ghaTatvaM vartate paramanayovirodho nAsti, sahAvasthAnamityuktatvAt / paTatveti-atra 'idaM padArtho dharmI / nana saMzayasya kA vA sAmagrI iti cet ? ucyate, dharmijJAnaM 1, koTismRtiH 2, ubhayakoTisahacaritadharmavattAjJAnaM ca 3 / saMzayaM prati anyatarakoTinirNayaH pratibandhakaH / [viparyayalakSaNam] mithyAjJAnaM viparyayaH / yathA zuktau idaM rajatam iti / viparyayalakSaNamAha-mithyeti / tadabhAvavati tatprakArakanizcaya ityarthaH /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita - dIpikAvyAkhyAsametaH * 71 [tarkalakSaNam ] vyApyAropeNa vyApakAropastarkaH / yathA 'yadi vahnirna syAt tarhi dhUmo'pi na syAd' iti / tarkalakSaNamAha-vyApyeti / yadyapi tarkoM viparyaye'ntarbhavati tathApi pramANAnugrAhakatvAd bhedena kIrtanam / tarka lakSayati vyApyeti / tarkasya vyabhicArazaGkAnivArakatvadvArA'numAnapramANe upayogitvamasti tena viparyayAdayaM pRthaguktaH / [smRtivibhAgaH ] smRtirapi dvividhA / yathArthA ayathArthA ceti / pramAjanyA yathArthA / apramAjanyA ayathArthA / smRtiM vibhajate - smRtiriti / [samAptaM buddhinirUpaNam ] [sukhanirUpaNam ] sarveSAmanukUlatayA vedanIyaM sukham / sukhaM lakSayati- sarveSAmiti / 'sukhyaham' ityAdyanuvyavasAyagamyaM sukhatvAdikameva lakSaNam / yathAzrutaM tu svarUpakathanamiti draSTavyam / sarveSAmiti / sukhatvAdijAtimattvaM sukhAditvam / [duHkhanirUpaNam ] pratikUlatayA vedanIyaM duHkham / icchA kAmaH / krodho dveSaH / kRtiH prayatnaH / 72 * tarkasaMgrahaH [dharmAdharmanirUpaNam ] vihitakarmajanyo dharmaH / niSiddhakarmajanyo'dharmaH / [buddhyAdInAmAtmamAtravizeSaguNakathanam ] buddhyAdayo aSTau AtmamAtravizeSaguNAH buddhiicchAprayatnAH nityA anityAzca / nityA Izvarasya / anityA jIvasya / [ saMskAravibhAgaH ] saMskArastrividhaH / vego bhAvanA sthitisthApaka zceti / saMskAraM vibhajate saMskAra iti / saMskAratvajAtimAn saMskAraH / [veganirUpaNam ] vegaH pRthivyAdicatuSTayamanomAtravRttiH / vegasyAzrayamAha-vega iti / vegatvajAtimAn vegaH / [bhAvanAnirUpaNam ] anubhavajanyA smRtiheturbhAvanA, AtmamAtravRttiH / bhAvanAM lakSayati-anubhaveti / anubhavadhvaMse ativyAptivAraNAya smRtIti / AtmAdau ativyAptivAraNAya anubhaveti / smRterapi saMskArajanakatvaM navInairuktam / smRteriti - anubhavasya saMskArajanakatvaM prAcAM mate'pi paraM navyAnAM mate smRterapi saMskArajanakatvam /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita- dIpikAvyAkhyAsametaH * 73 [sthitisthApaka nirUpaNam ] anyathAkRtasya punastadavasthA''pAdaka: sthitisthApakaH kaTAdipRthivIvRttiH / [iti guNA: ] sthitisthApakaM lakSayati-anyatheti / saGkhyAdayo'STau naimittikadravatvavegasthitisthApakAH sAmAnyaguNAH / anye rUpAdayo vizeSaguNAH / dravyavibhAjakopAdhidvayasamAnAdhikaraNAvRttijAtimattvaM vizeSaguNatvam / dravyeti dravyavibhAjakA navopAdhayaH pRthivItvAdayaH, tanmadhye dravyavibhAjakaM yadupAdhidvayaM pRthivItvaM jalatvaM ca tatsamAnAdhikaraNaM kiM bhavati ? dravyatvam, sattA saMyogavibhAgAdayaH, sAmAnyaguNAzca rUpAdayastu upAdhidravyasamAnAdhikaraNA na bhavanti teSAM pratyekavartitvAt / atha tatra avRttayoM yA jAtayo rUpatvAdayaH, tadvattvaM, vizeSaguNatvam / [iti tarkadIpikAyAM guNapadArtha: ] [karmanirUpaNam ] calanA''tmakaM karma / UrdhvadezasaMyogaheturutkSepaNam / adhodezasaMyogaheturapakSepaNam / zarIrasannikRSTasaMyogaheturAkuJcanam / zarIraviprakRSTasaMyogahetuH prasAraNam / anyat sarvaM gamanam / karmaNo lakSaNamAha calaneti / utkSepaNAdInAM kAryabhedamAha Urdhveti / zarIreti vakratAsampAdanaM karma AkuJcanam, RjutAsampAdakaM prasAraNamityarthaH / pRthivyAdicatuSTayamanomAtravRtti karma / pRthivyAdicatuSTayamano'tiriktA 74 * tarkasaMgrahaH vRttitve sati pRthivyAdicatuSTamanovRttitvaMM pRthivyAdicatuSTayamanomAtravRttitvam / [sAmAnyanirUpaNam ] nityamanekAnugataM sAmAnyam / dravyaguNakarmavRtti / tad dvividhaM parAparabhedAt / paraM sattA, aparaM dravyatvAdi / sAmAnyaM lakSayati-nityamiti / saMyoge 'tivyAptivAraNAya nityamiti / paramANuparimANAdau ativyAptivAraNAya aneketi / anugatatvaM samavetatvam / ghaTAdyatyantAbhAvo ghaTAdyanugato'pi asamaveta iti na abhAvAdau ativyAptiH / nityamiti / nityatve sati anekAnugatatvaM sAmAnyasya lakSaNam / dvitvAdisaGkhyAsaMyogAdau ativyAptivAraNAya satyantam / atha paramANuparimANAdau ativyAptivAraNAya vizeSyadalam / anekAnugatatvaM nAma anekavRttitvamityucyate cet, atyantAbhAvAnyonyAbhAvayorativyAptiH, tayornityatve sati anekavRttitvamasti, ato'nekasamavetatvamiti vaktavyam / ataH paraM na doSaH / [vizeSanirUpaNam ] nityadravyavRttayo vyAvartakA vizeSAH / vizeSaM lakSayati nityeti / [samavAyanirUpaNam ] nityasambandhaH samavAyaH / ayutasiddhavRttiH / yayordvayormadhye ekamavinazyattadavasthamaparAzritamevAvatiSThate tau ayutasiddhau / yathA avayavA'vayavinau, guNaguNinau, kriyAkriyAvantau, jAtivyaktI, vizeSanityadravye ceti / samavAyaM lakSayati nityeti / saMyoge ativyAptivAraNAya nityeti / AkAzAdau ativyAptivAraNAya sambandha iti /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita- dIpikAvyAkhyAsametaH * 75 ayutasiddhalakSaNamAha-yayoriti / 'nIlo ghaTa:' iti viziSTapratIti:vizeSaNavizeSyasambandhaviSayA viziSTapratyatvAt daNDItipratyayavad iti samavAyasiddhiH / avayavAvayavinAviti / dravyasamavAyikAraNam avayavaH / tajjanyaM dravyamavayavi / [iti samavAyapadArtha: ] nitya iti nityatve sati sambandhatvaM samavAyasambandhatvam / sambandhapratyakSe yAvadAzrayapratyakSaM kAraNaM yathA bhUtalaghaTasaMyoge sambandhapratyakSe vartate / ghaTAkAzasaMyogasya pratyakSApattivAraNAya yAvaditi / nanu samavAyastu atIndriyo'sti atastatsatve kiM pramANamiti cet ? ucyate, atrAnumAnaM pramANamasti, tad yathA nIla iti yathA daNDaviziSTapuruSe viziSTapratyayatvaM vartate, vizeSaNavizeSyasambandhaviSayatvamapi vartate, vizeSaNaM daNDaH, vizeSyaH puruSaH, tayoH saMyogasambandhaH, tathA viziSTapratyayatvaM 'nIlo ghaTa' iti viziSTapratIta vartate / tatazca vizeSaNavizeSyasambandhaviSayatvamapi vartate / tatra nIlarUpaM vizeSaNaM, ghaTo vizeSyaH, tayoryaH sambandhaH, saMyogastu na bhavati, guNadravyayostadabhAvAt, dravyayoreva saMyoga ityuktatvAt tasmAdatra saMyogAtiriktaH kazcana sambandhaH siddhaH / sa samavAyo bhavati iti samavAyasiddhiH / [abhAvanirUpaNam ] anAdiH sAntaH prAgabhAvaH / utpatteH pUrvaM kAryasya / sAdiranantaH pradhvaMsaH / utpattyanantaraM kAryasya / traikAlikasaMsargAvacchinnapratiyogitAko 'tyantAbhAvaH / yathA bhUtale ghaTo nAstIti / tAdAtmyasambandhAvacchinnapratiyogitAko'nyonyAbhAvaH / 'yathA ghaTaH paTo na' iti / prAgabhAvaM lakSayati-anAdiriti / AkAzAdau ati 76 * tarkasaMgrahaH vyAptivAraNAya sAnta iti / ghaTAdau ativyAptivAraNAya anAdiriti / pratiyogisamavAyikAraNavRttiH pratiyogijanakaH 'bhaviSyati' iti vyavahArahetuH prAgabhAvaH / dhvaMsaM lakSayati-sAdiriti / ghaTAdau ativyAptivAraNAya ananta iti / AkAzAdau ativyAptivAraNAya sAdiriti / pratiyogijanyaH pratiyogisamavAyikAraNavRttiH dhvasta iti vyavahArahetuH dhvaMsaH / atyantAbhAvaM lakSayati - traikAliketi / anyonyAbhAve ativyAptivAraNAya saMsargAvacchinneti / dhvaMsaprAgabhAvayorativyAptivAraNAya traikAliketi / anyonyAbhAvaM lakSayati tAdAtmyeti / pratiyogitAvacchedakAropyasaMsargabhedAt ekapratiyogikayoratyantAbhAvAnyonyAbhAvayorbahutvam / 'kevaladevadattAbhAvAt daNDyabhAvaH' iti pratItyA viziSTAbhAvaH / 'ekasattve'pi dvau na staH' iti pratItyA dvitvAvacchinnAbhAvaH / saMyogasambandhena ca ghaTavati samavAyasambandhena ghaTAbhAvaH / tattadghaTAbhAvAd ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkasAmAnyAbhAvAzcAtiriktaH / evamanyonyAbhAvo'pi 'ghaTatvena ghaTo nAsti' iti vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvo nAGgIkriyate / ghaTe ghaTatvaM nAstIti tasyArthaH / atiriktatve sa kevalAnvayI / sAmayikAbhAvo'pyatyantAbhAva eva samayavizeSe pratIyamAnaH / ghaTAbhAvavati ghaTAnayane atyantAbhAvasya anyatra gamanAbhAve'pi apratIterghaTApasaraNe sati pratIterbhUtale ghaTasaMyogaprAgabhAvadhvaMsayorghaTAtyantAbhAvapratItiniyAmakatvaM kalpyate / ghaTavati tatsaMyogaprAgabhAvadhvaMsayoH asattvAd atyantAbhAvasyApratItiH / ghaTApasaraNe ca saMyogadhvaMsasattvAt pratItiriti / "kevalAdhikaraNAdeva nAstIti vyavahAropapattau abhAvo na padArthAntaram" iti guravaH / tanna, abhAvAnaGgIkAre kevalasya nirvaktu
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 77 mazakyatvAt / abhAvAbhAvo bhAva eva, nAtiriktaH, anavasthAprasaGgAt / "dhvaMsaprAgabhAvaH prAgabhAvadhvaMsazca pratiyogyeva" iti prAJcaH / "abhAvAbhAvastu atirikta eva, tRtIyAbhAvasya prathamAbhAvarUpatvAt na anavasthA" iti navInAH // [iti abhAvapadArthaH] anAdiriti pratiyogI ghaTaH, tatsamavAyikAraNaM mRtpiNDAdi, tatra ghaTaprAgabhAvo vartate, punaH sa ghaTasya janakaH, 'punarghaTo bhaviSyati' iti vyavahArahetuzca / dhvaMso'pi pratiyogisamavAyikAraNavRttiH, 'ayaM dhvaMsaH' iti vyavahArahetuzca / traikAlikatve sati saMsargAvacchinnapratiyogitAkatvam atyantAbhAvatvam / anyonyAbhAve'tivyAptivAraNAya tAdAtmyAtiriktasaMsargAvacchinneti vAcyam / pratiyogiteti ghaTAtyantAbhAvasya pratiyogI ghaTaH ghaTAnyonyAbhAvasyApi pratiyogI ghaTaH, evam ekaH pratiyogI yayostau ekapratiyogikau tayoH atyantA bhAvAnyonyAbhAvayoH ko bhedaH ? tatrocyate, anayornAnAtvamasti kutaH ? saMsargabhedAt / tathA hi pratiyogI ghaTaH pratiyogitA ghaTe pratiyogitAvacchedakaM ghaTatvam / atha yathA pratiyogitAvacchedako dharmaH tathA tAdRza AropyasaMsargo'pyasti, tasya bhedo vartate / yathA'tyantAbhAve saMyogasamavAyAtmakaH, anyonyAbhAve tAdAtmyAtmakaH, ayaM bhedo bodhyaH / tattaditi zyAmaraktAdighaTAbhAvAd ghaTatvAvacchinnaH pratiyogI yasya sa ghaTatvAvacchinnapratiyogikaH, tAdRzo yo ghaTasAmAnyAbhAvaH so'tiriktaH / evaM zyAmaraktAdighaTAnyo'nyAbhAvAd ghaTasAmAnyo'nyAbhAvo 'tiriktaH / ghaTatvena paTo nAstIti vyavahAreNa vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvaH kaizcit pRthaG manyate tanna, atyantAbhAvenaiva gatArthatvAt / atiriktatve sati tu abhidheyatvaprameyatvAdivat kevalAnvayI samaye samaye utpadyate nazyati ca / etAdRzo yo'bhAvaH so'pyatyantAbhAva eva / bhUtaleti-bhUtalaghaTasaMyogaprAgabhAvasya bhUtalaghaTasaMyogapradhvaMsasya cetyarthaH / pratItiriti atyantAbhAvasyeti zeSaH / kevaleti ghaTAbhAvo bhUtalasvarUpa eva nAtirikta iti prAbhAkarAH, tanna, abhAvo nAGgIkriyate cet kaivalyaM nirvacanaM kartuM na zakyate, ataH sa svIkartavya evetyarthaH / dhvaMseti-ghaTadhvaMsasya prAgabhAvo 78 * tarkasaMgrahaH ghaTa eva, ghaTaprAgabhAvasya dhvaMso'pi ghaTa evetyarthaH / atra navyA AhuH abhAveti / [anyeSAM padArthAnAM saptapadArthAntarbhAvapradarzanam ] sarveSAmapi padArthAnAM yathAyatham ukteSu antarbhAvAt saptaiva padArthA iti siddham / kANAdanyAyamatayorbAlavyutpattisiddhaye / annambhaTTena viduSA racitastarkasaGgrahaH // [ atha pramANaprameyAdiSoDazapadArthAnAM saptapadArtheSvantarbhAvapradarzanam ] nanu 'pramANaprameyasaMzayaprayojana- dRSTAnta-siddhAnta - 'vayavatarka nirNaya-vAda- jalpavitaNDA - hetvAbhAsachala-jAti-nigrahasthAnAnAM tatvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH' [ ] iti nyAyazAstre SoDazapadArthAnAmuktatvAt kathaM saptaiva ityata Aha- sarveSAmiti / sarveSAM saptasvevAntarbhAva ityarthaH / 'AtmazarIrendriyArthabuddhimAnaH pravRttidoSapretyabhAvaphala-duHkhApavargAstu prameyam' [ ] iti dvAdazavidhaM prameyam / pravRttirdharmAdharmau / rAgadveSamohA doSAH / dveSo manyuH / mohaH zarIrAdau AtmatvabhramaH / pretyabhAvo maraNam / phalaM bhogaH / apavargo mokSaH, sa ca svasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsamAnakAlInaduHkhadhvaMsaH / prayojanaM sukhaprAptiH, duHkhahAnizca / dRSTAnto mahAnasAdiH / prAmANikatvena abhyupagato'rthaH siddhAntaH / nirNayo nizcayaH / sa ca pramANaphalam / tattvabubhutsoH kathA vAdaH / ubhayasAdhanavatI vijigISukathA jalpaH / svapakSasthApanahInA vitaNDA / kathA nAmanAnAvaktRkaH pUrvottarapakSapratipAdakavAkyasandarbhaH / abhiprAyAntareNa prayuktasyArthAntaraM prakalpya dUSaNaM chalam / asaduttaraM jAtiH / sAdharmya
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 79 vaidharmya - utkarSApakarSa-varNyavarNya vikalpa-sAdhya prAptyaprApti-prasaGgapratidRSTAntA'nutpatti-saMzaya-prakaraNA'hetvarthApattyavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhi- nityAnitya kAryasamajAtayaH / vAdino'pajayaheturnigrahasthAnam / pratijJAhAniH pratijJAntaraM, pratijJAvirodhaH, pratijJAsaMnyAsaH, hetvantaram arthAntaram, nirarthakam, avijJAtArtham, apArthakam aprAptakAlaM, nyUnam adhikam, punaruktam, ana nubhASaNam, ajJAnam, apratibhA, vikSepaH, matAnujJA, paryanuyojyopekSaNaM, niranuyojyAnuyogaH, apasiddhAntaH, hetvAbhAsAzca nigrahasthAnAni / zeSaM sugamam / nanu karatalAnalasaMyoge satyapi, pratibandhake sati dAhAnutpatteH zaktiH padArthAntaram iti cet ? na pratibandhakAbhAvasya kAryamAtre kAraNatvena zakteranupayogAt kAraNatvasyaiva zaktipadArthatvAt / nanu bhasmAdinA kAMsyAdau zuddhidarzanAd AdheyazaktiraGgIkAryA iti cet ? na, bhasmAdisaMyogasamAnakAlInA'spRzyasparzapratiyogikayAvadabhAvasahitabhasmAdisaMyogadhvaMsasya zuddhipadArthatvAt / svatvamapi na padArthAntaram / yatheSTaviniyogayogatvasya svatvarUpatvAt tadavacchedakaM ca pratigrahAdilabdhatvameveti / [vidhinirUpaNam ] atha vidhirnirUpyate / prayatnajanakacikIrSAjanakajJAnaviSayo vidhiH / tatpratipAdako liGgAdirvA / kRtyasAdhye pravRttyadarzanAt, kRtisAdhye pravRttidarzanAt kRtisAdhyatAjJAnaM pravartakam / na ca viSabhakSaNAdau pravRttiprasaGgaH, iSTatAsAdhanatAliGgakakRtisAdhyatAjJAnasya kAmyasthale vihitakAlazucijIvitvanimittajJAnajanyasya nitya naimittikasthale, pravartakatvAt / na cA'nanugamaH, svavizeSaNavattApratisandhAnajanyatvasyAnugatatvAt iti guravaH / tanna, lAghavena kRti 80 * tarkasaMgrahaH sAdhyeSTasAdhanatAjJAnasyaiva cikIrSAdvArA prayatnajanakatvAt / na ca nitye iSTasAdhanatvAbhAvAd apravRttiprasaGgaH, tatrApi pratyavAyaparihArasya pApakSayasya ca phalatvakalpanAt / tasmAt kRtisAdhanatvameva liGAdyarthaH / nanu 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' ityatra liGA svargasAdhanakAryaM pratIyate, yAgasyAzutaravinAzanaH kAlAntarabhAvisvargasAdhanatvAyogAt, tad yogyaM sthAyikAryamapUrvameva liGAdyarthaH / kAryaM kRtisAdhyam / kRteH saviSayatvAd viSayAkAGkSAyAM yAgo viSayatvena anveti / 'kasya kAryam' iti niyojyAkAGkSAyAM svargakAmapadaM niyojyaparatayA anveti / kAryaboddhA niyojyaH / tena jyotiSTomanAmakayAgaviSayaM svargakAmasya kAryam iti vAkyArthaH sampadyate / vaidikaliGtvAt 'yAvajjIvam agnihotraM juhuyAt' iti nityavAkye'pi apUrvameva vAcyaM kalpyate 'ArogyakAmo bheSajapAnaM kuryAt' ityAdau laukika-liGa kriyAkArye lakSaNA iti cet ? na, yAgasyApyayogyatAnizcayAbhAvena sAdhanatayA pratItyanantaraM nirvAhArtham avAntaravyApAratayA'pUrvakalpanAt / kIrtanAdinA nAzazruterna yAgadhvaMso vyApAraH / lokavyutpattibalAt kriyAyAmeva kRtisAdhyeSTasAdhanatvaM liDA bodhyata iti liGgatvena vidhyarthakatvam / AkhyAtatvena yatnArthakatvam / 'pacati' 'pAkaM karoti' iti vivaraNadarzanAt / 'kiM karoti ?' iti prazne 'pacati' ityuttarAcca AkhyAtasya prayatnArthakatvanizcayAt / 'ratho gacchati' ityAdau anukUlavyApAre lakSaNA / 'devadattaH pacati' 'devadattena pacyate taNDulaH' ityAdau kartRkarmaNornA - khyAtArthatvam, kintu tadgataikatvAdInAmeva / tayorAkSepAdeva lAbha: / 'prajayati' ityAdau dhAtoreva prakarSe zaktiH / upasargANAM dyotakatvameva na tu tatra zaktirasti / padArthajJAnasya paramaprayojanaM mokSaH tathA hi 'AtmA vAre draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' iti zrutyA zravaNAdInAM
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 81 tattvasAkSAtkAre hetutvabAdhanAt zrutyA dehAdivilakSaNAtmajJAne satyapi asambhAvanAnivRtteH, yuktyanusandhAnarUpamananasAdhyatvAt, mananopayogipadArthanirUpaNadvArA zAstrasyApi mokSopayogitvam / tadanantaraM zrutyopadiSTayogavidhinA nididhyAsane kRte tadanantaraM dehAdivilakSaNAtmasAkSAtkAre sati dehAdau ahamabhimAnarUpamithyAjJAnanAze sati doSAbhAvAt, pravRttyabhAve dharmAdharmayorabhAvAd, janmAbhAve pUrvadharmAdharmayoranubhavena nAze caramaduHkhadhvaMsarUpo mokSo jAyate / jJAnameva mokSasAdhanam / mithyAjJAnanivRtterjJAnamAtrasAdhyatvAt / 'tameva viditvA'ti mRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya' [ ] iti sAdhanAnantaraniSedhAcca / nanu 'tatprAptiheturvijJAnaM karma coktaM mahAmune / ' [ ] iti karmaNo'pi mokSasAdhanatvazravaNAt jJAnakarmaNoH samuccayaH iti cet ? na nityanaimittikaireva kurvANo duritakSayam / jJAnaM ca vimalIkurvan abhyAsena ca pAcayet // [ abhyAsAt pakvavijJAnaM kaivalyaM labhate naraH // [ ityAdinA karmaNo jJAnasAdhanatvapratipAdanAt jJAnadvAraiva karma mokSasAdhanam, na sAkSAt / tasmAt padArthajJAnasya na mokSaH paramaprayojanam ityeva ramaNIyam // ] ] iti zrImadannaMbhaTTopAdhyAyaviracitA tarkasaMgrahadIpikA samAptA // atha gautamIyapramANaprameyAdipadArthAnAM saptapadArthAntarbhAvaH / viti pramANaM caturdhA | saMzayaH ekasmin dharmiNItyAdiH / avayavAH 82 * tarkasaMgrahaH paJca pratijJAdayaH / tarkoM vyApyAropeNeti / Atmeti arthAH sapta padArthAH / duHkhadhvaMsatvaM mokSatvam evamucyate cet asmAdAdInAmapyAtmani yatkiJcid duHkhadhvaMso'sti tatrApi mokSatvApattiH, tadarthaM duHkhadhvaMse prAgabhAvAsamAnakAlInatvaM vizeSaNaM nivezyam / atha asmAdAdInAmAtmani yadA duHkhadhvaMso'sti tasmin kAle bhAviduHkhaprAgabhAvo'pyasti, ato nAtivyAptiH / atha zukAtmani vAmadevAtmani ca caramaduHkhadhvaMso'sti tatra mokSatvaM nAyAti katham ? yasminkAle tayorduHkhadhvaMsaH tasminkAle'nyeSAM baddhAnAM saMsAriNAmAtmani duHkhaprAgabhAvo vartate, ataH sa duHkhadhvaMso duHkhaprAgabhAvasya samAnakAlIno'sti tenA'tra asambhavaH, tadarthaM duHkhaprAgabhAve svasamAnAdhikaraNatvaM vizeSaNaM nivezyam, ataH paraM nAsambhavaH / katham ? svazabdena saMsArijIvAtmakaduHkhadhvaMsaH, tatsamAnAdhikaraNe yo duHkhaprAgabhAvaH, tasya samAnakAlIno yo yo duHkhadhvaMsaH tadanyaduHkhadhvaMso mokSaH / pramANena nizcito'rthaH siddhAntaH / tattveti atra vijigISA nAsti / yatra parapakSakhaNDane tAtparyaM svapakSasthApane tu iccheva nAsti sA vitaNDA / chalamiti yathA navakambalo'yam / nanviti nanu vahau dAhAnukUlA zaktirasti so'tiriktaH padArtho bhavati / pratibandhake sati tannAzAd dAhotpattirna jAyate iti cet ? na, yathA dAhatvAvacchinnaM prati karatalAnalasaMyogatvena kAraNatA tathA kAryamAtraM prati pratibandhakAbhAvatvenApi kAraNatA'sti / atra pratibandhakAbhAvarUpasya kAraNasya naSTatvAd dAhotpattirnetyarthaH / zaktestu upayoga eva nAsti / nanviti nanu bhasmAdinA kAMsyAdau AdhAre AdheyA zuddhiryathA dRzyate tathA vahnAvapi AdheyazaktiH svIkAryA iti cet ? na bhasmAdisaMyogasya samAnakAlInAH, aspRzyasparzo'medhyasparzaH pratiyogI yeSAM te tathoktA ye yAvanto abhAvA:aspRzyasparzAbhAvAH tatsahito yo bhasmAdisaMyogadhvaMsaH sa eva zuddhipadasyArthaH iti bhAvaH / svatvamiti - svatvaM dravye, svAmitvaM caitrAdau / svatvaM padArthAntaraM na bhavati, kintu yathecchayA viniyogo, dAnamAdAnaM, krayo vikraya ityAdiH, tadyogyatvaM svatvapadArthaH / yathA caitrIye vastuni caitrIyaM yatheSTaviniyogayogyatvaM na
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ phakkikAsamanvita-dIpikAvyAkhyAsametaH * 83 tu maitrIyamiti / yatheSTaviniyogayogyatAvacchedakaM ca pratigrahAdinA labdhatvameveti / 84 * tarkasaMgrahaH suratabindare iti zeSam // iti zrItarkasaGgrahaphakkikA upAdhyAyazrIkSamAkalyANaviracitA samAptA / zrIrastu / saM. 1824 rA. mi. vaizAkhavadi 2 dine paM. abIraNa likhitA / zubhaM bhavatu / ajImagaMjamadhye / kalyANamastu / pravRttijanikA yA cikIrSA, cikIrSAjanakaM yad jJAnaM tadviSayo vidhirucyate / yadvA pravRttijanakacikIrSAjanakajJAnaviSayapratipAdako liGAdividhiH / kRtisAdhyatvaprakArakecchA cikIrSA / pravRtterjanakaM pravartakamucyate, tatki bhavatItyAha-kRtIti / meruzRGgAharaNe icchA tvasti paraM tatkRtisAdhyaM na bhavati ata 'idaM matkRtisAdhyam' iti kRtisAdhyatAjJAnameva pravartakam / na ceti-idaM matkRtisAdhyaM madiSTasAdhanatvAt iti jJAnaM pravartakaM bodhyaM tena viSabhakSaNaM hi kRtisAdhyaM tvasti paraM iSTasAdhanaM nAsti tato na tatra pravRttiprasaGgaH / iSTeti-idaM kAmyasthale pravartakam / nityasthale naimittikasthale ca pravRtti prati kAraNaM kiM bhavati tadAha vihiteti / vihitaM zAstroktaM yatkAlajIvitvam 'asmin kAle idaM kAryaM kRtvA jIvanIyam' iti / tathA nimittaM tajjJAnajanyaM yatkRtisAdhyatAjJAnaM tadityarthaH / yadakaraNe pratyavAyastannityam / na ceti-evaM tarhi anugamo na syAt iti cet ? na, svavizeSaNavattAjJAnajanyakRtisAdhyatAjJAnaM pravartakam, tena ananugamo nAsti iti prAbhAkarAH / tanna, lAghaveneti-iSTa-icchAviSayaH kRtisAdhya yadiSTa, tasya yA sAdhanatA tadjJAnaM sAmAnyataH pravartakam / na ca nitye iti-nitye'pi pratyavAyaprAgabhAvaparipAlanam / pApakSayazca phalaM kalpyate / tatazca tatrApi iSTasAdhanatvAnna doSaH / zrIjinabhaktisUrIndra-paTTabhAsanabhAskarAH / zrIjinalAbhasUrIndrAH AsaMzcandrakulezvarAH // 1 // prItisAgaranAmAnaH, zrImantastatsatIrthyakAH / vAcakA'mRtadharmAkhyAsteSAM ziSyA vicakSaNAH // 2 // tadvineyena kSamAdikalyANena manISiNA / tarkasaGgrahasUtrasya savRtteH phakkikA imAH // 3 // yathA zrutA gurumukhAt tathA saGkalitAH svayam / vasu netrasiddhi candra pramite hAyane madA // 4 // caturbhiH kalApakam /