Page Text
________________
फक्किकासमन्वित-दीपिकाव्याख्यासमेतः • ४५
दिति - लिङ्गपरामर्श इति ।
भूयोदर्शनेनेति । भूयस्सु स्थानेषु दर्शनं भूयोदर्शनं यद्वा भूयसां साध्यसाधनसहचाराणां दर्शनं भूयोदर्शनम् । नन्विति । 'यत्र यत्र पार्थिवत्वं तत्र तत्र लोहलेख्यत्वम्' इति बहुतरसहचारदर्शने सत्यपि हारकादौ व्यभिचारः, तत्र पार्थिवत्वे सत्यपि लोहलेख्यत्वं नास्ति अतो भूयोदर्शनेन कथं व्याप्तिग्रहः, इति चेत् ? न, व्यभिचारज्ञानविरहविशिष्टं सहचारज्ञानं व्याप्तिग्राहकमिति विवक्षितत्वात् । अत्र व्यभिचारज्ञानमात्राभावोऽपेक्षितः, तेन निश्चयात्मकं संशयात्मकं च द्विविधमपि यद् व्यभिचारज्ञानं तदभावो ग्राह्यः । तत्र धूमो वह्निव्यभिचारीति निश्चयः, धूमो वह्निव्यभिचारी वा नेति शङ्का । तद्विरह इति । यदि धूमो वह्निव्यभिचारी स्यात् तर्हि वह्निजन्यो न स्यात्, वह्निजन्यत्वाभाववान् स्यादित्यर्थः, इत्ययं तर्को व्यभिचारशङ्कानिवर्तकः । नन्विति - ननु इन्द्रियाणां सन्निकृष्टार्थग्राहकत्वं ततश्च निखिलानां वह्नीननां निखिलानां च धूमानां सन्निकर्षाभावात् कथं व्याप्तिग्रहः, इति चेत्, न धूमत्वेति अलौकिकसन्निकर्षस्त्रिविधःसामान्यलक्षणः (१) ज्ञानलक्षण: (२) योगजधर्मश्चेति (३) । अत्र - धूमत्ववह्नित्वरूपः सामान्यलक्षणोऽलौकिकसन्निकर्षोऽस्ति तेन कृत्वा सकलानां धूमानां वह्नीनां च ज्ञानस्य सम्भवात् ।
[परार्थानुमाननिरूपणम्]
यत् तु स्वयं धूमादग्निमनुमाय परप्रतिपत्त्यर्थं पञ्चावयववाक्यं प्रयुज्यते तत् परार्थानुमानम् । यथा पर्वतो वह्निमान् -१ । धूमवत्त्वात् - २ । यो यो धूमवान् स स वह्निमान् यथा महानसम् - ३ । तथा चायम् ४ । तस्मात् तथा - ५ इति । अनेन प्रतिपादिताल्लिङ्गात् परोऽप्यग्नि प्रतिपद्यते ।
परार्थानुमानमाह-यत्त्विति । यच्छब्दस्य 'तत्परार्थानुमानम्' इति तच्छब्देन अन्वयः । पञ्चावयववाक्यमुदाहरति यथेति ।
४६ • तर्कसंग्रहः
यत्त्विति परप्रतिपत्त्यर्थं परस्य विप्रतिपत्तिवारणार्थं विप्रतिपत्तिः संशयः संशयजनकं वाक्यं वा ।
[अवयवविभागः ]
प्रतिज्ञा-हेतूदाहरणोपनय - निगमनानि पञ्चावयवाः । 'पर्वतो वह्निमान्' इति प्रतिज्ञा । 'धूमवत्त्वाद्' इति हेतु: । 'यो यो धूमवान् स स वह्निमान्' इत्युदाहरणम् । ‘तथा चायम्' इत्युपनयः । तस्मात् तथा' इति निगमनम् ।
अवयवस्वरूपमाह-प्रतिज्ञेति । उदाहृतवाक्येषु प्रतिज्ञादिविभागमाह - पर्वतो वह्निमानिति । साध्यवत्तया पक्षवचनं प्रतिज्ञा । पञ्चम्यन्तं लिङ्गप्रतिपादकं वचनं हेतुः । व्याप्तिप्रतिपादकवचनम् उदाहरणम् । व्याप्तिविशिष्टलिङ्गप्रतिपादकं वचनम् उपनयः । हेतुसाध्यवत्तया पक्षप्रतिपादकं वचनं निगमनम् । पक्षज्ञानं प्रतिज्ञाप्रयोजनम् । लिङ्गज्ञानं हेतुप्रयोजनम् । व्याप्तिज्ञानम् उदाहरणप्रयोजनम् । पक्षधर्मज्ञानम् उपनयप्रयोजनम् । अबाधितत्वादिकं निगमनप्रयोजनम् ।
प्रतिज्ञेति उचितानुपूर्विकप्रतिज्ञादिपञ्चकसमुदायत्वं न्यायत्वम् । व्युत्क्रमोक्तानां न्यायत्वं नास्ति, उचितानुपूर्विकपदोपादानात् । साध्येति । साध्यवत्त्वेन पक्षप्रतिपादकं वाक्यं प्रतिज्ञा । पञ्चम्यन्तत्वे सति लिङ्गप्रतिपादकत्वं हेतुवाक्यस्य लक्षणम् । पक्षधर्मताज्ञानजनकत्वं उपनयवाक्यत्वम् । अबाधितत्वम् असत्प्रतिपक्षत्वं च निगमनप्रयोजनम् ।
[अनुमितिकरणनिरूपणम्]
स्वार्थानुमितिपरार्थनुमित्योर्लिङ्गपरामर्श एव करणम् । तस्माल्लिङ्गपरामर्शो ऽनुमानम् ।
| SR No. | 009511 |
| Book Title | Tarkasangraha |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Vairagyarativijay |
| Publisher | Pravachan Prakashan Puna |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 55 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 1 MB |