Prastavana Trayi

Author(s): Shobhanmuni, Ajitsagarsuri
Publisher: Buddhisagarsuri Jain Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008638/1

Page #1

THI-FI7f| | G | ]
රටටටටටටටටටටටටටතෘපටයරටපට්ට
STETRIEश्री बुद्धिसागरसूरि जैन ज्ञानमंदिर.
පටයට
(සියස්බුක්ඛයියා:33:3ළයාටයිම්පලයා

Page #2

विषय.
વિષયાનુક્રમ,
....
निवेदन.
मे मलिआय ( छञ्चीश )
ઇંગ્લીશ પ્રસ્તાવના.
ગુજરાતી પ્રસ્તાવના ( મહાકિવ શેાભનતિ અને तेभनी श्रुति.).....
1000
2830
આચાર્ય શ્રી અજિતસાગર સૂરીશ્વરના જીવનની
સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા.
श्रीसद्गुरुस्मरणम्
संस्कृत प्रस्तावना.
जैनाचार्यश्रीमद्-अजितसागरसूरिवृत्तान्तम् ।
परिशिष्टम् ( १ )
( तिलकमञ्जरीपीठिका )
द्वितीयपरिशिष्टम् (२) (जिनस्तुतेर्विशिष्टपद्यानि )
तृतीयं परिशिष्टम् ( ३ )
( श्रीमहेन्द्रसूरिचरित्रगतोपयुक्तपद्यानि ).
अर्घ्यम्
महानस ( माणसापुर ) वर्णनम् श्री अर्बुदगिरिराजदर्शनम्
...
...
0
...
...
...
Syno
५४. २
२
3
૧
२८
३२
३३
४५
५०
६१
६७
७२
७४

Page #3

શ્રી અજિતસાગરસૂરિ ગ્રંથમાળા ગ્રંથાંક ૨૦ જૈનાચાર્ય શ્રી અજિતસાગરસૂરિસ્કૃત ટીકા સમેત
મહાકવિશ્રીશોભનમુનિત જિનસ્તુતિચતુર્વિશતિકા
પ્રસ્તાવનાત્રયી
વિચારરિ જૈન જ્ઞાનમાં
વિજાપુર. (ગુજરાત)

Page #4

મુદ્રકઃ—શા. ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇ શ્રી મહેાય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ-ભાવનગર.

Page #5

ઘરુધિષિass
મિ નિવેદન. B.
Treneru NULAKUKURU
અમારી તરફથી શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ અજિતસાગરસૂરિજી કૃત “સરલા” નામની ટીકા ? સહિત મહાકવિ શ્રી શેભનમુનીશ્વરકૃત “જિન સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા” નું પુસ્તક મુદ્રિત કરાવવામાં આવ્યું છે તેની, માણસા સ્ટેટના ન્યાયાધીશ રા. રા. વાડીલાલ
મોહનલાલ શાહ બી. એ. એલ. એલ. બી. એ અંગ્રેજીમાં છે છે અને ન્યાય-કાવ્યતીર્થ મુનિરાજ શ્રી હિમાંશુવિજયજી કે દે (અનેકાન્તી) એ ગુજરાતીમાં તથા વિદ્વત મુનિ મહાછે. રાજશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજીએ સરલ સંસ્કૃતમાં પ્રસ્તાવના
લખી આપી છે. એ ત્રણે પ્રસ્તાવનાએ ઉપરોક્ત પુસ્તકમાં છપાઈ ચુકી છે તે પણ કેટલાક મહાશયેના. આગ્રહથી તે પ્રસ્તાવનાઓને અમે એ અલગ છપાવવા આ પ્રયાસ સેવ્યું છે કે જેથી, જેઓના હાથમાં મૂળ મુદ્રિત પુસ્તક ન ગયું હોય તેવા વાચકે આ સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથ વિષે સારી પેઠે માહિતગાર થાય ને તેમને કોઈને કાંઈ વિશેષ જાણવાનું મળે અને તે દ્વારા અમે અમારે પ્રયત્ન સફળ થયે માનીશું.
| વિજાપુર. ) શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિ જૈન ૬ તા. ૨૨-૧૨-૩૪.
જ્ઞાનમંદિરના બુદ્ધિ સં. ૧૦ વિ. ૧૮૧
સેક્રેટરીઓ
CAURUMUNURUNUN
masu0000

Page #6

alyaniwnlymniwaliyniyliynimniwnily:wnlyuwwwwwwwnwilymy
अमारे त्यां मळता पुस्तको.
१-४-० २-८-०
०
०
०
...
"
भाग-१
०
ગીત પ્રભાકર चन्द्रराजचरित्रम् ( गद्यपद्यात्मकम् ) अजितसेनचरित्रम् ( गद्य) ... स्तोत्ररत्नाकरम् भाग-१ जिनस्तुतिचतुर्विंशतिका (सरलाटीकानुवादयुक्ता) श्रीमद् बुद्धिसागरसूरिरचिता प्रेमगीता .... प्रेमाता ( गुती लाषानुवाद प्रेसमा ) .... ગીતરત્નાકર ભાગ ૧ ગીતરત્નાકર ભાગ ૨ સસતિશતસ્થાનપ્રકરણ મૂળ છાયા ભાષાંતર .... सप्ततिशतस्थानप्रकरणम् मूळछाया समेतम् ...
१-०-०
०-४-० ०-१२-० ०-५-०
श्री बुद्धिसागरसूरिजैनज्ञानमंदिर.
मु० विजापुर (गुजरात)
प्रांतिज (गुजरात) अजितसागरसूरिशास्त्रसंग्रह कार्यालय, कांतिलाल गोपालदासनी कम्पनी.
मु० माणसा ( महीकांठा). முற்று மற்ற மாற்றமும் மாற்ற மற்றும்

Page #7

REEMBER
१००००
आ श्री कैलालसागरमरि ज्ञानमदिर Cी महावित आराधना केन्द्र, काषा,
जिगाधानगर आचार्यप्रवर श्रीअजितसागरसूरिः।
भव्याम्भोजविकासनैकतरणिः सत्यार्थबोधप्रदः
सञ्चारित्रकलाकलापकलितः सद्धर्मविस्तारकः । दीव्यानन्दसमुल्लसच्छुभमतिर्मान्यः सतां शर्मदः
सूरीशोऽजितसागरोऽस्तु विशदः कल्याणकन्दाम्बुदः ॥ १॥
श्री महोदय प्रेस-भावनगर,

Page #8

FOREWORD
I am no scholar of Jain theology. The little that I know of Jain philosophy is due to what I have gathered from my contact with Jain Savants, such as Jainacbarya Buddhisagarji and Muni shree Hemendrasagarji, the learned desciple of the author of this commertary. I hesitated at first to express an opinion on such a subject of purely literary and theological interest, but when I learned some of the aspects of his work from Muni Shree Hemendrasagarji, I felt I should write a few words about the author and his work.
“ Jina Stuti Chatur Vimsatika", a poem of 96 slokas is the most attractive and fascinating poem of its kind. It is the masterpiece and the only work of the great poet Sobhan, the brother of the poet Dhanpal who was the personal friend of the famous Raja Bhoj. Each verse of this short poem is a standing monument of the skill of the poet, giving us a proof of his great versatility and talent. The learned Jainacharya Ajitsagarji has written a Sanskrit Sarla commentary on this great poem with a lucid and highly commendable Gujarati translation of the same in which the spirit of the original work is so splendidly kept up. Muni Shree Hemendrasagarji has very beautifully traced the history of the poet Sobhan and thrown considerable light on contemporary Jain thought

Page #9

and literature. The poem is in this way a work of great historical value and occupies a premier position in the contemporary Jaip, Buddhist and Hindu literature.
I should not amit making. mention of Nyayakavyatirtha Himansuvijayji's Gujarati preface which is of first rate importance in connection with this work.
. Moreover, personally I am very pleased to find an eulogistic Sanskrit pen picture in verse of 36 stanzas of my own state Mansa by the learned Muni shree Hemendrasagarji associated with this great poem of unequalled merit composed in the rich, flowing style of the great Jainacharya Buddhisagarji of revered memory.
Scholars and others interested in the Eastern languages and literature will find in this poem a good deal to learn, admire and appreciate. The importance of the poem can hardly be exaggerated. To say the least about it, it reveals the progress and advancement of Jain culture in the past.
Mansa, 5th April 35.
YASVANTSING General: Adviser, Mansa State.

Page #10

PREFACE
"Sarala "" as the name suggests, is a very lucid commentary on that highly scholastic masterpiece "Jin Stuti Chaturvinsatika ", the prayers of twenty four Tirthankars composed by that learned author Sobhan. Gujarat is well familiar with the name of Budhisagarsuriji, the undaunted spiritual preceptor of Jains. This book 'Sarala' is the creation of his disciple, the late Ajitsagarsuriji, who took great interest in Jain poetical and research works as evidenced by the present-writing and several other books written by him. Unfortunate as it was, Ajitsagarsuriji did not survive to see his own publication and so Hamendrasagarmuni, the social and loving disciple of the late Guru very willingly undertook the trouble of publishing it.
The present Stuti, originally written by the learned muni Sobhan is greatly appreciated even by the western philosophers. Dr. Hermann Jacobi, the renowned german philosopher, is certainly right when he says "Beside these Sobhan-stutis, I do not know of any other work of the same author but these hymns are sufficient to secure for him for ever the name of a great versifier. U

Page #11

Every prayer is composed of four poems, addressed to the prayed Tirthankar, to all 24 Tirtbankars, to the Holy Scriptures and to the particular goddess respectively. Kavi Sobhan has paid a great deal of attention to forms and not less than eighteen various types of forms of verses are made use of. Rhetorical figures and a variety of meters enrich the composition. Illiteration illuminates the versification. The arrangement of Padas is masterly wonderful. Nay, even from the grammatical view point, “ the stutis " stand marvellously infallible.
Indeed, the author's creation is the ontcome of his own thoughts. feelings and observation. Hence the present day reader likes to know some thing about the life or the environment of the author before going through the book. But very little was written in the past about the lives of the authors either in their own writings or those of their commentators. However, from the straypieces of information that cau be gathered from TilakManjari. Prabhavak-Charitra and other wellkpown works of Dhanpal, the learned brother of the learted author, and from the contemporary literature, it is ascertained beyond doubt, that the name of the author of “Stuti " is Soblan. In bigbly learned Brabmin family Sobhan was born probably at Ujjaiu in Malva. His grandfather Devarshi, lived in the city of Sankashya in United Provinces. Thereafter he came to stay at Ujjain and thence to Dhara with his son Sarvadeva

Page #12

૧૧
who was well-versed in all scriptures and was a greatly favoured Pandit of Bhoja.
The story of initiation or at of Sobhan bas a romance by itself. Sarvdev the father of Sobhan, wanted to find the whereabouts of the wealth buried by his deceased father Devarshi. He, therefore once visited a Jain Muni Mahendrasuriji and requested the latter to show where wealth was lying. Mahendrasuriji, it is said, showed him the place wherefrom Sarvdev found out wealth valued at 40000 Tunkas. ( Goldmohurs) To show his gratitude, Sarvdev respectfully urged the Jain Muni to take half of the wealth. The muni refused to take any thing as Jain Saints never keep wealth, but when insisted, asked for one of his sons to be his disciple. Sarvdev had two sonsDhanpal and Sobhan. The elder brother Dhanpal, strongly protested the demand. It was a painful duty for Sarvdev to make out the way but Sobhan, the younger son came to his father's help and showed his willingness to be initiated. This enraged his brother Dhanpal who therefore moved King Bhoj to issue a Farman prohibiting Jain Saints to move in Malva. The Jain community was greatly dissatisfied by such an order, but could not do anything for a long time. After a period of about twelve years. Jain Sangha sent a deputation to Muni Mahendrasuriji who was then in Gujrat and requested him to show the way. Then, our author Sobhan, under the orders of his preceptor went to the place and successfully pursuaded the

Page #13

antagonists and his elder brother Dhanpal by his
powerful eloquence, versatile knowledge and resourceful intellect to withdraw the order. Dhanpal was so much impressed that he became a convert to Jainism aud later on wrote good many books on the tenets of Jain religion. This is the short outline of the life and work of the learned poet.
When one goes through the book, le caruot but feel that indeed, much of useful and interesting Jain literature has not seen the daylight because of the want of the research work. Indeed, Jain public is highly thankful to Sri Agmodaya Samiti for publishing "Stuti Chaturvinsatika " in Sanskrit along with four scholastic commentaries ably written by Jain Saints. Prof. H. R. Kapadia has equally done a good service for bringing out the same in Gujarati,
In the end, I will conclude in the words of the learned Dr. Jacobi, “ These hymus are remarkable as a piece of art and interesting as an excellent illustration of the direction taken by the literature of the Jains who are poor in real poetry and of the accomplishments of which it was capable at its best. "
Ì 16 Dec. 1934.
Mausa.
Vadilal Mohanlal Shah.
B. A. LL, B. Nu Nyayadhish Mansa State.
Mausa.

Page #14

પ્રસ્તાવના.
મહાકવિ શોભનમુનિ
અને તેમની કૃતિ.
- “કવિ, જગની એક અનેરી વિભૂતિ છે. કવિત્વ શક્તિ કુદરતની અપૂર્વ બક્ષિસ છે. હજારે ધનાલ્યો કે રાજાઓ જગતને જે લાભ ન આપી શકે તે લાભ ધારે તે એક સાચે કવિ આપી શકે છે. કવિને કવિત્વ શક્તિ શોધવા જવી પડતી નથી. સ્વયમેવ તે શક્તિ સાચા કવિને વરવા આવે છે. આ કુદરતી કવિજ જગને અવનો આનંદ આપી શકે છે. “કવિ જગના ગમે તેવા પદાર્થોનું સૂક્ષમતમ નિરીક્ષણ કરી તે પદાર્થોને પોતાની કલ્પના શક્તિથી વર્ણવી સુંદર બનાવે છે, અને તે દ્વારા તેમાં તે અને રસ ઉત્પન્ન કરે છે. એ જ કવિની ખરી ખૂબી છે “ જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” એ લોક કહેવતની પણ આવા કવિ માટે જ સાર્થકતા ગણી શકાય.

Page #15

પ્રસ્તાવના
જેમ એક રાજા કે ધની અમુક દેશ કે કાળને માટે જ સરજાયેલા હાય છે; તેમ કવિ નથી હોતા, સાચા કિવ તા તમામ જગત્ અને મધા કાળ માટે સરજાયેલા હાય છે, કેમકે તે પાતાના ચશ:-શરીરથી સદા જીવતા જાગતા રહી, પેાતાની પાછળ મુકેલી કૃતિના લાભ જગતને સતત આપતા જ રહે છે. કવિ-મનુષ્ય લેાકમાં પણ પેાતાની અનુપમ પ્રતિભાથી સાક્ષાત્ સ્વના અનુભવ કરી; બીજાને પણ તેના સાક્ષાત્કાર કરાવવામાં સમર્થ હોય છે. આવેા કવિ જ સાચા કિવ કહી શકાય, અન્યથા कवयः ય: સ્મૃતા: ' ( કવિએ વાંદરા છે. ) ની કહેવત લાગુ પડે !
<
આવા કુદરતી જન્મસિદ્ધ શ્રેષ્ઠ કવિએ આ ભારતમાં થતા આવ્યા છે, તેમાં જૈનાએ માટે હિસ્સે આપ્યું છે. દરેક જમાનામાં હિન્દની એકેએક ભાષામાં જૈન મુનિઓ અને ગૃહસ્થાએ સુંદરતમ કાવ્ય રચના કરી જગતને ચક્તિ કરી નાખ્યુ છે. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને કાનડી ભાષામાં તેા કેટલાક જૈન કવિઓનું નામ અઢારમી સદી સુધી માખરે રહ્યું છે.
શાસન મુનિનુ` શ્રણ કવિત્વ.
..
S
"
આપણા પ્રસ્તુત સ્તુતિકાર ‘ શ્રી શાલન સુન ’ પણ તેવા વિશેષ કુદરતી કવિઓ પૈકીના એક શ્રેષ્ઠ કવિ હતા; એમ માનવામાં તેમની ઉપલબ્ધ એક બિનસ્તુતિષસ્તુવિજ્ઞતિા ' કૃતિ મને પ્રેરે છે. તેમની ખીજી કૃતિઓ જડી નથી, અને કદાચ તેમણે ન પણ મનાવી હાય છતાં પ્રસ્તુત કૃતિથી જ તેમને શ્રેષ્ઠ કવિ કહેવામાં કાઇપણ જાતને વાંધે નથી.
જ
6
જેમનાં ઘણાં કાવ્યે
મળતાં હાય તે જ મેટા કવિ છે’ આવી માન્યતા સાચી નથી. પેાતામાં કવિત્વ શક્તિ સારામાં સારી હાવા છતાં કેટલાક મહાકવિએ ગમે તે કારણે એક પણ કાવ્ય કે મહાકાવ્ય
અનાવ્યા વગર જ
આ જગત્ છેડીને

Page #16

શ્રી શોભનમુનિના જીવન પર પ્રકાશ ચાલ્યા જાય છે, કેટલાએક બીજા વિષયના ગ્રંથ બનાવવામાં આનંદ કે લાભ માની કાવ્યના ગ્રંથો છેડા, બનાવે છે. અથવા બનાવતા ય નથી. આવી અવસ્થામાં તેવા કુદરતી કવિઓને આપણે કવિ નહિ માનીએ તો “એક માટી ભૂલ જ ગણાય, ભયંકર અન્યાય જ થાય” એમ મારું માનવું છે. જે તેમ ન હોય તે “સિદ્ધસેન દિવાકર ' કે જેઓનું “કલ્યાણ મંદિર તેત્ર” સિવાય બીજું એક પણ કાવ્ય અત્યાર લગી મળ્યું નથી, છતાં તેમને માટે, હજારે લેકનાં કાવ્ય રચનાર આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર જેવા મહાન કવિ “ મનુલિસે
વા” (સિક હૈ. ૨–૨–૨૨ પૃ૦ ૭૨ ) કહી મહાકવિનું માન આપે છે તે ન જ આપત. તેથી એમ માનવું જોઈએ કે કવિતા બનાવવી જુદી વસ્તુ છે અને કવિત્વ શક્તિ હોવી. જુદી વસ્તુ છે, આપણું “શેભન મુનિ ” પણ તેવા જ કવિ હતા, કે જેઓ શબ્દાલંકાર અને ભક્તિના પૂરથી છલકતી * નિસ્તુતિવતુર્વરાતિ ” નામની એક જ કૃતિ જગતૂને આપી તરુણવયમાં સ્વર્ગવાસી થયા છે. તેમની પ્રસ્તુત કૃતિની આલેચના કરવાનું કામ આગળ ઉપર રાખી તે કૃતિના ક્તો, ( ભનમુનિ ) ના જીવન ચરિત્ર તરફ હું વાચકોને લઈ જવા માગું છું
શ્રી શેભન મુનિના જીવન પર પ્રકાશ. અત્યાર લગી પ્રકાશિત થએલ જૂના અને નવા ગ્રંથમાં શ્રી શેભન મુનિનું જીવન ચરિત્ર બહુ જ ટૂંકાણમાં, અને તે પણું અપૂર્ણ મળે છે. તેમનાં જન્મસ્થાન, માતા, પિતા અને ગુરુના નામના સંબંધમાં અનેક ગ્રંથકારે જુદા જુદા મત આપે છે, પણ મને તે આમના જીવનના વિષયમાં મહાકવિ ધનપાળ (ભન મુનિના વડીલ ભાઈ) ના ગ્રંથ, પ્રભાવક ચરિત્ર અને પ્રબંધ ચિંતામણિ વધુ પ્રમાણિક લાગે છે માટે આ ગ્રંથના આધારે હું કાંઈક લખીશ.

Page #17

પ્રસ્તાવના શેભન મુનિનું જીવન બે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના સંસ્કારથી
ઘડાયું છે. જન્મથી તેમનામાં વૈદિક શેભનના પૂર્વજો સંસ્કારે પિલાયા છે અને દીક્ષા અને તેનું પ્રારં- પછીથી જૈન સંસ્કારેએ તેમાં અપૂર્વ ભિક જીવન. સુધારણું કરી નવું તેજ ઉત્પન્ન કર્યું
છે. જન્મથી તેઓ વૈદિક બ્રાહ્મણ હતા વિગેરે જાણવા સહુ પહેલાં આપણે તેમના ભાઈ ધનપાળની કૃતિ તિલકમંજરી” તરફ નજર નાંખીશું. મહાકવિ ધનપાળ પિતાનો પરિચય આપતાં તેમાં લખે છે –
મMદેશ કે જેને આજકાલ સંયુક્ત પ્રાંત (યુ. પી. ) કહેવામાં આવે છે, તેમાં આવેલા “સકાશ્ય” નગરને રહેવાસી
દેવર્ષિ 'બ્રાહ્મણ હતા. તેને પુત્ર “સર્વદેવ” થયે, જે શાસ્ત્રકળા અને ગ્રંથ રચવામાં નિપુણ હતું. આ સર્વદેવને બે પુત્રો થયા, માટે ધનપાળ” અને નાને “શોભન” આપણું ચરિત્રનાયક આ જ શોભન છે. ધનપાળના પિતા સર્વદેવ, “ભેજ'ની સુંદર ધારા” (ધાર) નગરીમાં આવી રહ્યા હતા. તેમના બંને પુત્રને જન્મ કયાં થયે તેને નક્કી ખુલાસો જે કે આપણને મળતું નથી, પણ અનુમાનથી કહી શકાય કે, સર્વદેવ ઘણું વર્ષોથી ધારામાં આવી રહ્યા હશે ? આ હિસાબે આ બંને તેમના પુત્રોનો જન્મ ધારામાં થયેલ હોય એમ લાગે છે. ધારાનગરી
જે વખતે રાજા “ભેજ માળવાનું રાજ્ય કરતા હતા તે વખતની “ધારા” નગરી ઘણું જાહોજલાલીવાળી હતી. અનેક વીરે, १" आसीद् द्विजन्माऽखिलमध्यदेशे प्रकाशसाकाश्य निवेशजन्मा।
अलब्ध देवर्षिरिति प्रसिद्धि यो-दानवर्षित्वविभूषितोऽपि ॥ ५१ ॥ शास्त्रेष्वधीती, कुशलः कलासु, बन्धे च बोधे च गिरां प्रकृष्टः । तस्याऽऽत्मजन्मा समभून्महात्मा, देवः स्वयंभूरिव सर्वदेवः ॥ ५२ ॥"
तिलकमंजरीनी पीठिका.

Page #18

દટાયેલું ધન મળ્યું.
વિદ્વાને! અને ધનાઢ્યોથી તે નગરી શેાલી રહી હતી. વિદ્યાના સુગંધી વાતાવરણથી મ્હેકી રહી હતી. દેશ વિદેશના નામી પંડિતાને ત્યાં ગર્વ ઉતરી જતા હતા. સારા વિદ્વાન્ કવિએમે લાખાનાં ઇનામ અને મેટી ઇજ્જત એનાયત કરવામાં આવતી હતી. સરસ્વતી અને લક્ષ્મી ખન્નેને ત્યાં સાથે વાસ હતા.
રાજા ‘ લાજ ’ કેવળ યાગ્ય રાજાજ નહિ પણ, એક અઢીંગ વિદ્વાન્ અને રસિક કવિ પણ હતા. સાચા વિદ્વાનેાના પેાષક અને અનુમાદક હતા; તેથી આ સર્વદેવ મહાન્ પ ંડિતે આ નગરીમાં પૈાતાનું નિવાસસ્થાન મનાવ્યું. આવા વિદ્યાવ્યાસંગના સ્થાનમાં રહેવાથી તેના બન્ને પુત્રાને પણ વધારે અનુભવ મેળવવાના અવસર મળી આવ્યા. ધનપાળ અને શેાલનને પિતા પાસેથી પરંપરા પ્રાપ્ત વિદ્યા તા મળીજ હતી; પણ સાથે સાથે ત્યાંના જુદા જુદા પડિતાના સમાગમથી તે વિદ્યામાં ઘણા સારા વધારા થયા. ધીમે ધીમે આ બન્ને ભાઇઆએ પેાતાની પ્રતિભાથી ધારાના પિડતા અને ભાજરાજાના હૃદયમાં માનવંતુ સ્થાન મેળવ્યું, અને તેઓ બન્ને આખા ય માલવાના પડિતામાં પંકાવા લાગ્યા.
દટાયલું ધન મળ્યું.
વિદ્વાનેા માટે ઘણે ભાગે હુ ંમેશાં મને છે તેમ સદેવ પંડિત ઉપર લક્ષ્મીદેવી પ્રસન્ન ન હતાં. તેના પિતાએ ઘરમાં પુષ્કળ ધન દાટ્યું હતું, પરન્તુ તે કએ સ્થળે દાટવુ છે? તેની ખબર સર્વ દેવને હતી નહિ. તે પેાતાના ઘરમાં દટાયેલું ધન મેળવવા ચાહતા હતા. એક દિવસે તપસ્તેજ અને વિદ્વત્તાથી શેલતા • ૧શ્રીમહેન્દ્રસૂરિ ' ધારામાં આવ્યા. તેમના મહિમા અને પાંડિત્યની વાત રાજા પ્રજા અને પડિતામાં ફેલાઇ. સ વદેવે
,
આ આચાર્ય ને સમાગમ કર્યો. આચાર્ય ઉપર તેના પ્રેમ અને વિશ્વાસ વધતા ગર્ચા. આચાય આગળ પેાતાની ગરીબાઈની વાત કરી. પેાતાના ઘરમાં ઘટાએલ ધનને બતાવવા સાગ્રહ વિનંતિ કરી. ૧ પ્રબંધચિંતામણિમાં વર્ધમાનસૂરિ આવ્યાનુ" લખ્યુ છે. તેની આલાયના આગળ કરીશું.

Page #19

પ્રસ્તાવના આચાર્યું તેના ઘરમાં દટાયેલ ધન બતાવ્યું. સૂરિજીએ બતાવેલા સ્થળમાં સર્વદેવને મેટી ધનરાશિની પ્રાપ્તિ થઈ. ધનના આનંદથી તે ગાંડે ઘેલો થઈ ગયે. ધન અગ્યારમે પ્રાણ છે. બાળકથી વૃદ્ધ, મૂખથી પંડિત, બધાય જેની રાતદિવસ ઝંખના કરે છે. તેનાથી કેમ આનંદ ન થાય?
સર્વદેવ પંડિત હેવા સાથે પૂરેપૂરે કૃતજ્ઞ હતો. સૂરિજીના ઉપગારનો બદલો આપવા તે ચાહતો હતો. તેણે મળી આવેલ ધનને અર્ધો ભાગ લેવા સૂરિજીને પ્રાર્થના કરી, પણ તેઓ તે. પંચમહાવ્રતધારી જૈનાચાર્ય હતા. પરિગ્રહથી તદ્દન દૂર રહેનાર નિન્ય ધનને શું કરે? એક કેડી પણ સૂરિજીએ લીધી નહિ. અંતે સર્વદેવની પ્રાર્થનાથી સૂરિજીએ એક રસ્તો બતાવ્ય –
ઉપકારને બદલે આપવો જ હોય તો તારા બે પુત્રોમાંથી એક પુત્ર મને આપ, જેથી જગમાં તારું પણ નામ થાય.” આ ઉત્તર સાંભળી સર્વદેવ પુત્રપ્રેમને લીધે સંકેચાય પણ ઉપકારનો બદલો આપવાનો વિચાર તેને બેચેન બનાવતો હતો. પ્રભાવચરિત્રકાર લખે છે કે –તેવા વિચારમાં તેનું આખું વર્ષ વીતી ગયું, અંતે તીર્થમાં જઈ મહેન્દ્રસૂરિના ઉપકારને બદલો નહિ આપવા સંબંધી પોતાના પાપને જોવાનો વિચાર કરી સર્વદેવ પ્રસ્થાન કરે છે. પ્રસ્થાન સમયે ધન પાળે કારણ પૂછતાં ઉત્તરમાં સર્વદેવે જણાવ્યું કે –“મારૂ ઋણ ચુકાવવા બેમાંથી એક પુત્રની જેનાચાર્ય માગણી કરે છે. આ ત્રણ ચુકાવ્યા વગર હું મરી જઉં તો મારી સગતિ થાય નહિ.” પિતાની વાત સાંભળી ધનપાળ ચમક્યો અને ક્રોધથી સર્વદેવને
કહેવા લાગ્યો કે –તમે પિતાના પુત્રને ઉપકારનો બદલો. જેન દીક્ષા અપાવી આપણા કુળને કલંકિત
કરવા માંગો છો? આપણા કુળમાં શુદ્ધ યજ્ઞયાગાદિ વેદપાઠ કરનાર બ્રાહ્મણે થયા છે. બ્રાહ્મણે અને શ્રમ
માં હંમેશાંથી વિરોધ ચાલતે આવે છે. આવી અવસ્થામાં

Page #20

શેાલન બ્રાહ્મણ મટી શ્રમણ થયેા.
"
જૈન સાધુને તમે પુત્ર કેમ આપી શકે ? જો તમે તેમ કરશે. તેા હું તમારા પણ સંબંધ છેડી દઈશ. ” પુત્રનાં આવાં અનાદરવાળાં વચન સાંભળી સર્વ દેવના ગભરાટ વધે છે ત્યારે તે વખતે સર્વદેવને નાના પુત્ર ૮ શાલન † પિતા પાસે જઇ કહે છે કે:— પિતાજી તમે કઇ પણ ચિંતા કરશા નહિ. ઉપકાર વાળવાની તમારી પ્રતિજ્ઞા હું પૂરી કરીશ. ’ • શાલન † તેના પિતાના એક સાચા ભક્ત પુત્ર હતા. ડ્યુરોરારા ગરીયસી ’ના સિદ્ધાન્તમાં માનનારા હતા. સાથે સાથે જૈન સાધુનાં અહિંસા, તપ અને સંયમનું મહત્વ પણ તે સમજતા હતા. તેથી તેણે પિતાની પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરવાનું ખીડું ઝડપ્યું.
*
પ્રતિજ્ઞાને પૂરી કરાવનારાં પુત્રનાં અમૃતમય વચના સાંભળી સર્વ દેવના હૃદયમાં આનંદની મિએ ઉછ શાભન બ્રાહ્મણ ળવા માંડી. પુત્ર ઉપર પ્રસન્ન થઈ સર્વ દેવ મટી શ્રમણ થયા. આશીર્વાદપૂર્વક પોતાના પુત્ર સૂરિજીને સાંપે છે. શાલન ‘ બ્રાહ્મણ' મટી ‘ થાય છે. મહેન્દ્રસૂરિ તે નવા શિષ્ય સાથે અન્યત્ર વિહાર કરી જાય છે. બહુ ઘેાડા જ સમયમાં નૈનાગમાદિ વિવિધ પ્રકારની વિદ્યા ભણાવી સુરિજી પેાતાના આ નવા શિષ્યમાં અનુભવ અને પાંડિત્યનું નવું તેજ ઉમેરે છે.
,
શ્રમણ
નહિ પણ દૂર દૂરના શિષ્યની વધતી જતી ઉછળવા લાગ્યું.
ગુરુસેવા કરી શાલનમુનિએ એક બાજુ સમ્યગ્ જ્ઞાન મેળવ્યું અને ખીજી બાજુ ચારિત્રની સંપત્તિ
શાભનસૂનિની મેળવી. પૂર્વની વિદ્વત્તામાં આ બે વસ્તુએ
પ્રતિ.
ઉમેરાતાં તેઓ મહાન્ પ્રભાવશાળી બની ગયા. થેાડા વર્ષોમાં પેાતાના પ્રાંતમાં જ અનેક પ્રાંતામાં શાભનની કીર્તિ ફેલાણી કીર્તિને જોઇ મહેન્દ્રસૂરિનું હૃદય આન ંદથી

Page #21

.
પ્રસ્તાવના
આ માજી ધનપાળની સખત મનાઇ છતાં શાભને જૈન સાધુ પાસે દીક્ષા લીધી હાવાથી ધનપાળે ધનપાળના ક્રોધ, પિતા ઉપર ક્રુદ્ધ થઈ પિતા સાથેના સબંધ અને જૈન સાધુને છેડી દીધા, જૈન સાધુઓનેા તે પહેલાં કરતાં વિહાર અધ, કટ્ટર દુશ્મન બની ગયેા. ભાજરાજાના કાન ભલેરી માળવામાં જૈન સાધુને નહિ વિચરવા
હુકમ કઢાવ્યેા. ભારતમાં ધર્માંદ્વેષને લીધે પોતાની સત્તા અને શક્તિઓને ખેાટે ઉપયોગ કરવાના દાખલા આવી જ રીતે બનતા હતા. માળવામાં જૈન શ્રમણેા ( મુનિએ ) નાં દન દુર્લભ થયાં. આ વાતને જોતજોતામાં બાર બાર વર્ષનાં વહાણાં વહી ગયાં. જૈન સાધુએના વિહાર બંધ હાવાથી માળવાના જૈન લેાકેામાં સર્વત્ર ઉદાસીનતા અને દુ:ખની લાગણી ફેલાએલી હતી.
જેનેામાં ધર્મ પ્રેમ અને આત્માભિમાન જાગવાથી માળવાના સંઘે શ્રી મહેન્દ્રસૂરિ પાસે જઇ માળવાની ધર્મ સંબધી ફોડી સ્થિતિ કહી સભળાવી અને તેમને ત્યાં પધારી ભાજની આજ્ઞા બંધ કરાવી, જૈનશાસનની પ્રભાવના કરવા વિનતિ કરી. આ બધી વાત ગુરુપાસે બેઠેલા શાલનસુનિ બહુ જ ચીવટતાથી સાંભળતા હતા. તે વખતે તેઓ ગુજરાતમાં હતા.
શાભનન ભણી ગણીને કયારના ય એક અસાધારણ વિદ્વાન્ થઇ ગયા હતા. સચાટ ઉપદેશ આપવાની સઘની વિનંતિ શક્તિ તેમનામાં સહજે આવી ગઇ હતી તેથી અને શાભન ગુરુએ ચેાગ્ય ગણી તેમને વાચનાચાય સુનિનું ધારામાં પદ આપ્યુ હતું. પેાતાના દેશના (માળવાના) લેાકેાની વિનતી સાંભળી તેમને લાગી આવ્યું
4
જવું.
"
કે:~ આ બધું મારા જ નિમિત્તે થયું છે માટે ગમે તેમ કરીને મારે જ આના પ્રતિકાર કરવા જોઇએ. ’ શેલનમુનિ ડરપેાફ અને સુખમાં મસ્ત રહેનાર સાધુ ન હતા, કે કર્મોં ઉપર અથવા કલિકાલ ઉપર દોષ દઈ નિરાશ

Page #22

સંધ વિનતીથી નિમુનિનું ધારામાં આવવું. થઈ બેસી રહે. તેમનામાં હિમ્મત હતી, શાસનની દાઝ હતી અને ગમે તેવાને સમજાવવાની વિદ્વત્તા પણ હતી તેથી માળવામાં જઈ બગડેલી સ્થિતિને સુધારવાની પિતાની ઈચછા શોભનમુનિએ ગુરુ આગળ કહી બતાવી. ગુરુએ તેમને હરેક રીતે ગ્ય સમજી ત્યાં જઈ સુધારો કરવા આજ્ઞા આપી. બસ, પછી શું ! * ફુઈ વૈચોવરિષ્ઠ ” “ભાવતું હતું ને વૈધે કહ્યું ” જેવું થયું. ગુરુની આશિ મેળવી કેટલાક સાધુઓને સાથે લઈ શોભનમુનિએ ધારા ભણી વિહાર લંબાવ્યો. ઉગ્ર વિહાર કરી થોડી મુદતમાં તેઓ ધારાનગરીમાં પ્રવેશ કરતા દેખાયા. લકે તેમને અનિમેષ દષ્ટિએ ચકિત થઈ જતા હતા. “અરે! આ જેન સાધુઓ અહીં કયાંથી? શા માટે આવ્યા ? હમણાં રાજપુરૂષે પકડશે. રાજા ગુસ્સે થઈને કેણ જાણે શું કરશે.” આમ જ્યાં ત્યાં લેકે આપસમાં અનેક પ્રકારની વાતો કરતા દેખાતા હતા. જૈન ધર્મના દ્રષી કેટલાક લેકેને ઈર્ષ્યા થવા લાગી જ્યારે જેને આનંદથી ઉભરાવા લાગ્યા.
પ્રવેશ કરતી જ વખતે રાજવાડામાં જતો કવિ ધનપાલ રસ્તામાં મળે. જેન સાધુઓને જોઈ તેમનું ઉપહાસ કરવા એક વાકય તેણે કહ્યું -“અદ્વૈમન્ત ! મન્ત નમસ્તે !” અર્થાતુ-ગધેડા જેવા દાંતવાળા હે ભગવન તમને નમસ્કાર થાઓ. ઘણા વર્ષો વીતી જવાથી શોભનમુનિને તે પોતાના ભાઈ તરીકે ઓળખી શક્યો નહિ, પણ શેભન મુનિએ તે ધનપાલને ઓળખી લીધો હતો. તેથી ઉપહાસવાળા વાક્યને અનુકૂળ ચમત્કારયુક્ત ઉપહાસવાળા શબનમુનિ બેલ્યા કે:-“#પિતૃgrra ! વય! મુવું તે?” અર્થાત્ વાંદરાના વૃષણ (અંડકેશ) જેવા મુખવાળા હે મિત્ર ! તું સુખમાં તે તેના પોતાના કરતાં વધુ ચમત્કારવાળું શુંભનનું વાક્ય સાંભળી ધનપાળ ચમકા ને ઝાંખા પડી બે કે, “હું તમારી વાકય ચતુરાઈથી પરાસ્ત થયો છું. આપ કેણ છે? ક્યાંથી આવે છે? અને કેના મેમાન છે?” શોભને “ અમે તમારા જ મેમાન છીએ” એમ કહી ધનપાળને વધારે મુંઝવણમાં નાખે. શોભનમુનિની વિદ્વત્તાથી આકર્ષાઈ પિતાના

Page #23

પ્રતાવના.
માણસ સાથે ધનપાળે શેભનમુનિને ઉપાશ્રયે મેકલ્યા, ધારાવાસિઓમાં હજુ કેઈપણ જાણે શક્યું ન હતું કે આ બંને એક જ માતાના પુત્ર સગા ભાઈ છે. ધારાની સ્થિતિ સુધારવા શેભનમુનિના મનમાં અનેક સંકલ્પ
વિક થવા લાગ્યા. તેઓ બાહોશ અને ધનપાળને પ્રતિ- યુક્તિબાજ હતા. તેમણે પિતાના સાધુઓને બધ અને બે ધનપાળને ત્યાં ગોચરી લેવા મોકલ્યા. પ્રશાંત ભાઈઓની ભેટ, આકૃતિવાળા બે જૈન મુનિઓએ જૈન ધર્મના
કટ્ટર દુશ્મન ધનપાળના ઘેર જઈ ધર્મલાભને પવિત્ર નાદ સંભળાવ્યો. ધનપાળ તે વખતે સ્નાન કરતો હતો. તેની સ્ત્રીએ સાધુને કહ્યું કે, અહીં ખાવાનું નહિ મળે, ચાલ્યા. જાવ. ધનપાળે પોતાની સ્ત્રીને કહ્યું કે -અતિથિને નિરાશ કરે તે મેટો અધર્મ છે, માટે કંઈને કંઈ તો આપ. તે સ્ત્રી ત્રણ દિવસનું દહીં લાવી મુનિને આપવા લાગી. મુનિએ પ્રશ્ન કર્યો કે:-“બહેન, આ કેટલા દિવસનું છે? ઉત્તરમાં તે ચિડાઈને બોલી કે આમાં જીવડાં (પરા) પડી ગયાં છે શું ? લેવું હોય તે લે નહિ તે રસ્તે પકડે. મુનિ બોલ્યા કે -બહેન તમે નકામો ક્રોધ શા માટે કરે છે ? અમારે આચાર છે માટે પુછીએ છીએ. હવે રહી જીવડાની વાત. તેના ઉત્તરમાં કહેવાનું કે બે દિવસ ઉપરાંત દહમાં ખટાશ વધતી જાય છે, તેથી તેમાં તે રંગના જી ઉત્પન્ન થાય છે એમ જેન શાસ્ત્રો કહે છે. તેની સાક્ષાત્ પ્રતીતિ કરવી હોય તો અલતો લાવી દહીંમાં નાખો.” ધનપાળ ત્યાં આવી આ બધી વાત રસપૂર્વક સાંભળતો હતો. તેણે કૌતુક જેવાની ખાતર અથવા તત્ત્વ નિશ્ચય કરવાની ખાતર અતિ મંગાવી દહિંમાં નાખ્યો. થોડી વારમાં જ તેમાં કેટલાક તેજ વર્ણના–દહીંના રંગના જંતુઓ ઉપર ચાલતા દેખાયા. ધનપાળનું હદય આ દશ્ય જોઈ પીંગળ્યું. બહુ આશ્ચર્ય થતાં તેના હદયે. પલટે ખાધે. જૈન ધર્મની શ્રદ્ધાનું તેનામાં બીજ રોપાયું, જાણે શાસ્ત્રાર્થમાં પરાસ્ત થયે હેય; તેમ નગ્ન થઈને મુનિને

Page #24

ધનપાળને પ્રતિખાધ અને બે ભાઇની ભેટ.
૧૧
કહેવા લાગ્યા કે, આપ કાણું છે ? કોના શિષ્ય છે ? કયાં ઉતર્યા છે ? મુનિએ ચેાગ્ય ઉત્તરા આપ્યા. પછી મુનિએની સાથે જ ધનપાળ ઉપાશ્રય ભણી ચાલ્યેા.
શાભન મુનિએ પેાતાની યુતિથી જે સુંદર પિરણામ ધાર્યું. હતુ તે જ આવ્યું. તે પિરણામને સાક્ષાત્કાર કરવાની તે વાટ જોઈ રહ્યા હતા. ધનપાળને દૂરથી આવતા જોઈ પાતાના મ્હાટા ભાઈ સમજી, અથવા તેને વધુ આકર્ષવા તેએ (શાલનસુનિ ) થાડા સામે આવ્યા. ધનપાળને મધુર વચનથી શાલનમુનિએ ખેલાવ્યા, અને માનપૂર્વક સમાન આસને બેસાડ્યો. જ્યારે ધનપાળને ખબર પડી કે આ મારા નાના ભાઇ શાલન છે’ ત્યારે તેનું હૃદય પ્રેમ અને લજ્જાથી વિચિત્ર પ્રકારનુ અન્ય, તેમાં શ્રદ્ધા અને વાત્સલ્યનાં પૂર ઉછળવા લાગ્યાં. જૈન ધર્મ અને જૈન સાધુ ઉપર તેનું માન વધ્યું. ધનપાળે શેાલનમુનિને કહ્યું કે:-- તમે જૈન દીક્ષા લઇ આપણા કુળને ખરેખર અજવાળ્યું છે. તમને ધન્ય છે, તમે મહાત્મા છે, શાસ્ત્રના પારગત છે, માટે મને સાચેા ધર્મ બતાવેા. ' શાલનમુનિને જોઇતુ હતુ તેજ થયુ. તેઓએ પ્રશાન્ત, ગંભીર અને પ્રેમાળ વચનથી જૈન ધર્મના સવ્યાપિ અકાટ્ય સિદ્ધાન્તા અને આચારોના મહાકિવ ધનપાળને સુંદર પરિચય કરાવ્યેા. ધનપાળ એક મહાન પ ંડિત તેા હતા જ એટલે જૈન સિદ્ધાન્તા સમજવામાં તેને મુશ્કેલી પડી નહિ, કેમકે જૈન ધમ` સાચા બુદ્ધિશાળીઓને માટે જેટલા જલ્દીથી સુકર અને આદરણીય થઇ શકે છે તેટલા અભિજ્ઞા–અલ્પબુદ્ધિવાળાઓ માટે નહિ.
"
શાલનમુનિને શાલન અને સાત્ત્વિક ઉપદેશ સાંભળી આનંદપૂર્વક અતિ ભાવુક શબ્દોથી ધનપાળે કહ્યુ જ્યારે ધનપાળ કે:- આજે મે સાચા ધમ જાણ્યા છે જૈનધર્મ સ્વી- માટે અત્યારથી જ હું તે જૈન ધર્મ

Page #25

૧૨
પ્રસ્તાવના.
સોંપે છે.
કારી પાતાનુ સ્વીકારી તેનું શરણુ લઉં છું. પહેલાં જીવન જૈનધર્મને જૈન ધર્મના દ્વેષ કરી આ પ્રદેશમાં ખારે વરસ સુધી જૈન સાધુના વિહાર બધ મે કરાવ્યેા તે મેટા અપરાધ કયો છે. અત્યારે હું તે મારી ભયંકર ભૂલને પશ્ચાત્તાપ કરું છું. આખાય માળવામાં પંકાયેલ વિદ્વાન્ કવિ ધનપાળ ઉપર શાભનમુનિના ઉપદેશની કેટલી સચેાટ અસર થઈ હશે તેનુ અનુમાન, તેના શ્રદ્ધા, ભક્તિ અને નમ્રતાથી ભરેલા શબ્દોથી સહેજે કરી શકાય છે.
આ પછી તત્કાલ મહાવિ ધનપાળે રોભન મુનિની સાથે મહાવીર પ્રભુના મંદિરમાં જઇ ભાવપૂર્વક પ્રભુની સ્તુતિ કરી વિધિપૂર્વક જૈત ધર્મ સ્વીકાર્યાં. ધનપાળના જીવનમાં આજે મહાન્ પરિવર્તન થયું. એક વખતને જૈનધર્મ ના મહાન્ વિરોધી બ્રાહ્મણ પંડિત આજે જૈનધર્મનું શરણુ સ્વીકારી ચુસ્ત જૈન બને છે. હવેથી ભેાજરાજાને માનીતા પુરાહિત અને માણુના મીજા અવતાર સમે ધનપાળ કવિ પાતાની વિદ્વત્તા અને યશ જૈનધમ ને આપવા નિર્ણય કરે છે. ધનપાળના આવા મહાન્ પરિવર્તનને યશ: અને પુણ્ય આપણા ચરિત્ર નાયક શાભનમુનિને જ છે. શેલનમુનિના જીવનમાં આ એક મહાન્ કાર્ય થયું. ઘણા વખતની તેમની ભાવના સફળ થતાં તેમના આત્મામાં આનંદ અને સ ંતાષ થયેા. તે પેાતાનું સળ જીવન વિશેષ સફ્ળ માનવા લાગ્યા. પહેલાંના સાધુઓમાં શાસન સેવા કે પ્રભાવના કરવાની કેવી ભાવના અને શક્તિ હતી તે આ બનાવથી પાઠક જાણી શકશે. જૈન સંઘમાં આ બનાવથી ચામેર આનદ ફેલાયે. દેશપરદેશમાં વીજળીના વેગે આ સમાચાર ફરી વળ્યા. હિંદભરમાં શ્રીશાસનમુનિનું નામ વધારે મશહુર અને પ્રભાવિક બન્યુ.

Page #26

ધનપાળને ટૂંક પરિચય.
૧૩ - સિદ્ધસારસ્વતકવિ ધનપાળનું જીવન દિવસે દિવસે વધારે
ધાર્મિક થતું ગયું. તે શ્રદ્ધાથી શુદ્ધ શ્રાવકધનપાળનો ટૂંક ધર્મને પાળવા લાગ્યો. તેણે રાજા ભોજને પરિચય. સમજાવી માલવામાં જૈન સાધુને વિહાર
છૂટો કરાવ્યો. કલ્પના શક્તિ અને શબ્દાર્થની પ્રઢતામાં કાદંબરીને પણ ટક્કર મારે તેવી નવ રસથી પૂર્ણ તિલકમંજરી” નામની જૈન આખ્યાયિકા, (કથા) બનાવી તેણે જૈન સાહિત્ય અને પોતાના જીવનને યશસ્વી કર્યા. તે ઉપરાંત સત્યપુરીય મહાવીરેત્સાહ, વીરસ્તવ, પાઈયલછીનામમાળા, હષભ પંચાશિકા અને સાવયવિહી વિગેરે થે પણ ધનપાળ કવિએ બનાવ્યા કે જે સંસ્કૃત પ્રાકૃતના સાહિત્યમાં આજે પણ ઊંચું સ્થાન મેળવે છે. તેના સમયમાં ધનપાળ, માળવામાં એક મહાકવિ અને પ્રચંડ પંડિત તરીકે મનાતે હતે. કલકવિધર્મ વિગેરે પંડિતને તેણે પરાસ્ત હતા.
મુંજરાજા તેને પુત્ર તરીકે માનત. અને ભેજરાજા તે તેને ખાસ મિત્ર અને મહેરબાન હતું. સરસ્વતીનું ટાઈટલ તેને મુંજરાજ તરફથી મળ્યું હતું. ( જુઓ તિ. મ. ૧૩) સર્વતંત્રસ્વતંત્ર સર્વશાસ્ત્રપારંગત શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જેવાએ પણ બહુમાનપૂર્વક, ધનપાળની બનાવેલી સ્તુતિથી શ્રીજિનમંદિરમાં જિનેશ્વરની સ્તવના કરી હતી. “હેમકેષ” અને હેમકાવ્યાનુશાસન” અને “હૈમછન્દાનુશાસન ની વૃત્તિમાં
૧ કુમારપાળ પ્રબંધમાં હેમાચાયૅ ધનપાળની બનાવેલ હતુતિ બોલ્યા ઉલ્લેખ છે.
“ xxx cycatetera naa.” | xxx 731461 2214şt ett ૩ હેમકાવ્યાનુશાસનના અર્થમેમાનાં માર્ગો સુપર છેઃ ” સૂત્રની પજ્ઞવૃત્તિ ( અધ્યાય ૫, પેજ ૨૩૧ નિર્ણય સાગરીયા વૃતિ ) માં તિરુમંતરાની ભૂમિકાના “ ચામવંદ મિ. ” પદ્યને ઉદાહરણ તરીકે ટાંડ્યું છે. તથા શૈમછરોનરાવનના પાંચમા અધ્યાયના સેલમા “ પ્રારાઈ..” (પ-૧૬ ) સૂત્રની પવૃત્તિમાં

Page #27

પ્રસ્તાવના
૧૪ ધનપાળ અને તેની કવિતાનો ઉલ્લેખ મળી આવે છે. આ ઉપરથી સમજાય છે કે, ધનપાળ દઢ સમ્યકત્વી, આદર્શ કવિ તથા સમર્થ વિદ્વાન્ હતો. “મવયસત્તાને કર્તા ધનપાળ; આ ધનપાળથી જુદો છે. અન્યાન્ય ગ્રંથમાં ધનપાળનું જીવન લાંબુ અને ઘણું રસિક છે પણ આ સ્થળે અપ્રસ્તુત હોવાથી મને લખવાની જરૂર જણાતી નથી. પાઠકે અહીં તે આટલાથી જ સંતોષ માની લેશે એવી આશા રાખું છું. અસ્તુ. હવે આપણે ફરી પ્રસ્તુત વાત ઉપર આવીશું. શેભન
| મુનિના મહાન્ પ્રયત્નથી આખા માળવામાં માળવામાં જૈન જૈન સાધુઓના સમૂહે વિચારવા લાગ્યા. સાધુઓ. માળવાના જેનેમાં નવું જીવન આવ્યું. ઠેર
ઠેર ધાર્મિક ઉત્સવો થવા લાગ્યા. સંઘની વિનંતીથી શોભનમુનિના ગુરુ ધારાનગરીમાં પધાર્યા. શિષ્યના ( શ્રી આનંદસાગરજી સંપાદિતા વૃત્તિ પૃ૦ રૂ માં છે તિલકમંજરી (પૃ. ૧૭૭) નું “ સુરાવળ હાલીવું......” પદ મળી આવે છે.
તિ૮મંગળ ઉપર શાંતિસૂરિએ વિ. ની ૧૧ મી સદીમાં ટિપ્પણ રચ્યું. પાટણના પલિવાલ ધનપાલે વિ. સં. ૧૨૬૦ માં તિ. મં. નો સાર પધમાં ઉતાર્યો. લક્ષ્મીધર પંડિતે વિ. સં. ૧૨૮૧ માં એક બીજો સાર બારસો જેટલા અનુષ્ય લોકોમાં બનાવ્યું. અઢારમી સદીમાં ઉઘરાજાએ તિ. નં. ૯પર વૃત્તિ અને વીસમી સદીમાં પં. લાવણ્યવિજયજીએ ટીકા બનાવી છે. જુઓ જિન વિ. નો “ તિલકમંજરી ” લેખ. મહાકવિ ધનપાળ માટે મે તુંગાચાર્ય કહે છે –
ને ધનાઢ0 રન્દ્ર માર્ચ ૨.. સર્વ દૃઢ વિન્યસ્થ કોડમૂનામ ન નિવૃતઃ || ૧ | ”
–પ્રબંધચિંતામણિ કર. ૧ પ્રાચીન “ધારા” અને ત્યાંનાં સ્થાને વિષે માહિતી માટે જુઓ ઇસીસન ૧૮૩૩ના જુનના શારદા'ના અંકમાં છપાએલ “ભેજરાજાની ધારા નગરી ” નામને મહારે લખેલે લેખ

Page #28

શેભન મુનિનું વ્યકિતત્વ.
પ્રયાસની થએલી સફલતા અને સર્વત્ર ફેલાયેલી શિષ્યની કીર્તિને જઈ ગુરુના આનંદને પાર રહ્યો નહિ. ધનપાળે પિતાના ખર્ચે ધારામાં ઋષભદેવનું જૈનમંદિર બંધાવી તેની પ્રતિષ્ઠા શોભનમુનિ અને તેમના ગુરુ પાસે કરાવી. માળવામાં બીજા પણ અનેક. ધાર્મિક કાર્યો કરી શોભનમુનિએ ગુરુ સાથે ગુજરાત તરફ વિહાર કર્યો. - સંસ્કારી કુટુંબમાં જન્મ્યા હોવાથી અને એગ્ય ગુરુના સમા
ગમથી શોભનમુનિમાં ઉંચા પ્રકારનું વ્યક્તિશેભનમુનિનું – પ્રગટયું હતું. તેમના વ્યક્તિત્વ માટે વ્યક્તિત્વ. ધનપાળ કવિ “ટ્વિાતિવા”ની ટકામાં
લખે છે કે:-“ શરીરથી રૂપાળ, ગુણથી ઉલ, સુંદર નેત્રવાળે શાભન શોભન નામને સર્વદેવને પુત્ર હતે. જે કાતંત્ર વ્યાકરણના ગૂઢ તત્ત્વનો જાણકાર હતા, જૈન બાદ તેમાં નિષ્ણાત પંડિત હતો. અને સાહિત્ય શાસ્ત્રને. અઠંગ વિદ્વાન હોઈ, કવિઓને માટે ઉદાહરણભૂત હતો. કુમારાવસ્થામાં જ શોભને કામને પરાસ્ત કર્યો અને સર્વ પાપ વ્યાપારને ત્યાગ કર્યો હતો. અહિંસા ધર્મને સારી પેઠે પાલન કર્યો. ' શોભનમુનિની બુદ્ધિ તીણ હતી. ભાવના ઉદાર હતી, જીવન.
ભવ્ય અને રસીક હતું. કાવ્ય સાહિત્યમાં તો શેભનમુનિની તેઓ ઘણા જ આરપાર ઉતરી ગયા હતા. તિ, તેના ફલસ્વરૂપમાં તેઓએ “મથrોવિવો
નૈઋતળે!” થી શરુ થતી ૯૬લોકની ન્હાની પણ વિવિધ જાતના અલંકારેથી પૂર્ણ ચમત્કાર વાળી એક કૃતિ બનાવી. આમાં પ્રત્યેક તીર્થકર, ચોવીસે તીર્થકર, જૈનાગમ અને સેળ વિદ્યાદેવીઓ વિગેરેનું કાવ્યની પદ્ધતિથી વર્ણન છે. આ કૃતિની અંદર શબ્દાલંકાર અને તેમાંય ખાસ કરીને ચમક” અને “અનુપ્રાસ” ની અનેરી છટા જોવામાં १ "कातन्त्रतन्त्रोदिततत्त्ववेदी यो वुद्धबौद्धाऽऽहंततत्त्वतत्त्वः ।
साहित्यविद्यार्णवपारदर्शी निदर्शनं काव्यकृतां बभूव ॥ ४ ॥ શાન સ્તુતિની ધનપાલીય ટીકાના ૧ થી ૭ શ્લેક સુધી ઉપયોગી છે.

Page #29

પ્રસ્તાવના
આવે છે. કોઈ ઠેકાણે મધ્યાન્ત યમક, કઈ સ્થળે આદિમધ્ય યમક ( મધ્યાન્ત યમકની સાથે ), કઈ જગ્યાએ આધત ચમક, કઈ પદ્યમાં સંયુતાવૃત્તિ ચમકે અને કેઈ સ્થળે અસંયુતાવૃત્તિ યમક અલંકારો ગોઠવ્યા છે.
આ કૃતિમાં ન્હાના મેટા અનેક પ્રસિદ્ધ અને અપ્રસિદ્ધ છદો છે કે જે વિદ્વાનને રસ અને આનંદ ઉત્પન્ન કરે છે. વિવિધ અલંકારે અને દેશમાં પોતાના ભાવો ગોઠવવા તે કેટલી મુશ્કેલની વાત છે તે કવિતા બનાવનાર જ સમજી શકે તેમ છે. આ ગ્રંથ બનાવતી વખતે શોભનમુનિનું ચિત્ત કેવું એકાગ્ર બન્યું હતું તેનું એક ઉદાહરણ પ્રભાવક ચરિત્રમાં મળે છે.
જ્યારે શેલનમુનિ પ્રસ્તુત “ જિન સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા” બનાવતા હતા તે અરસામાં તેઓ ગોચરી (ભિક્ષા) લેવા ગયા. ચાલતાં ચાલતાં પણ પ્રસ્તુત કૃતિ બનાવવાની એકાગ્રતામાં તેમનું ચિત્ત પરેવાએલું હતું, તેથી ખ્યાલ નહિં રહેવાથી તેઓ એક જ શ્રાવકના ઘરે ત્રણવાર ફરી ફરી ગૌચરી ગયા. જ્યારે શ્રાવિકાએ શોભનમુનિને પૂછયું કે, આમ ફરી ફરી ગોચરી આવવાનું શું કારણ? ઉત્તરમાં શોભનમુનિએ કહ્યું કે અત્યારે કવિતા બનાવવામાં જ મારું મન પરોવાયલું છે. તેથી મને ખબર ન રહી કે હું તેને ત્યાં જઉં છું અને શું કરું છું?” પૂછનાર બાઈએ શોભનમુનિના ગુરુની આગળ પણ આ વાત કહી. ગુરુ આ વાતથી ઘણું જ રાજી થયા અને શિષ્યની જ્ઞાનરસિકતાથી સંતોષ પામી તેમણે શોભન મુનિનાં વખાણ કર્યા. ર શેભનમુનિને કવિતા બનાવવાનું કે રસ હતો તે આ એક જ પ્રસંગથી વાચકો જાણ શકશે. ખુશીની વાત છે કે પ્રસ્તુત કૃતિની સુંદરતાથી આકર્ષાઈ ઘણા લેકે બાહુલ્યતાથી આ જ સ્તુતિ-થાય” પ્રતિકમણાદિ ક્રિયાઓમાં બોલે છે.
૧ આ બધા યમકોનાં લક્ષણો અને ઉદાહરણો વાગભટાલંકાર, સરસ્વતી કંઠાભરણ વિગેરે ગ્રન્થમાં જુઓ.
૨ જુઓ મહેન્દ્રસૂરિ ચરિત્ર. ( પ્રભાવક ચરિત્રમાં).

Page #30

શોભનમુનિનું અવસાન.
૧૭
દુનિયામાં વિદ્વાન અને સજજનો કઈ કઈ વાર જલદીથી
જગતને છોડી ચાલ્યા જાય છે. શોભનમુનિ શેભનમુનિનું માટે પણ તેમજ થયું ! તેમને તાવને ભયંકર અવસાન. જીવલેણ રોગ લાગુ પડ્યો, તેના પરિણામે
યુવાવસ્થામાં તરત જ તેઓ મત્ય (મનુષ્ય) લકને છોડી અમર્યાં સૌધર્મદેવલોકના અતિથિ થયા--સ્વર્ગવાસી થયા. દુર્ભાગ્યે તેમનું આ મરણ શા કારણથી, કયે સ્થળે અને કે દિવસે થયું? તેનું ચોક્કસ સાધન અત્યારે આપણી પાસે નથી, શ્રીમાન જિનવિજયજી સંપાદિત પ્ર. ચિં ની આવૃત્તિના
લે જભીમ પ્રબંધ ” માં પાઠ છે કે:-“શોભનમુનિ સ્તુતિ કરવાના ધ્યાનની એકાગ્રતાથી એક બાઈને ત્યાં ત્રણવાર ( ગૈચરી માટે ) જવાથી તે બાઈની નજર લાગી અને તેથી શેભન મુનિ કાલ કરી ગયા–સ્વર્ગવાસી થયા. મને લાગે છે કે જે શ્રાવિકાને
ત્યાં ત્રણવાર ગોચરી જવાનું પ્રભાવક ચરિત્રના જ મતથી હું ઉપર લખી ગયો છું તેજ બાઇની કદાચ શ્રી શોભનમુનિને નજર લાગી હશે. આવા કારણથી સાધુનું મૃત્યુ થાય તેવા દાખલાઓ બહુજ વિરલ બને છે. બે ઐતિહાસિક ગ્રંથોના પાઠે છે એટલે આ વાતને આપણે જુઠ્ઠી કહેવાનું સાહસ તો નજ કરી શકીએ. મને લાગે છે કે ઉપર્યુક્ત કારણથી તેઓ ગુજરાતમાં (પાટણમાં?) લગભગ ત્રીસથી ચાળીશ વર્ષની ઉંમરમાં અકાળે સ્વવાસી થયા હશે ?
સાહિત્ય દષ્ટિએ મહાન શક્તિ ધરાવનાર, અનેક ગ્રંથ લખવાની અને શાસનની સેવા કરવાની ઉદાત્ત ભાવનાવાળા આ તરુણમુનિ જે વધુ જીવ્યા હોત તો કાવ્ય અને અલંકારના અનેક મૈલિક ગ્રંથનો જેને સમાજને વાર આપી
१ [ इतश्च शोभन: स्तुतिकरणध्यानाद् एकस्या गृहे त्रिर्गमनात् तस्या दृष्टिदोषाद् मृतः । प्रान्ते निज भ्रातु: पाश्र्थात् स्तुतीनां वृत्तिं कारयित्वा નરનાર્ ધર્મ : | પ્રવરચિન્તાબg. ૪૨.

Page #31

૧૮
પ્રસ્તાવના.
'
"
શકયા હાત પણ કમનસીબે તેમ ન બન્યું! ફક્ત તેમની પ્રસ્તુત જિન સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા ' નામની એકજ કૃતિ આજના જૈન સમાજને વારસામાં મળી છે. જો કે તેમની આ એક કૃતિ પણ તેમના ઉજ્જવલ યશને કરનારી છે એમાં તેા કેાઇ જાતને શક નથી. ઐતિહાસિક આલોચના.
ગ્રંથનું નામ.
તિલકમ જરી સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા
ટીકા
પ્રભાવક ચરિત્ર
ઉપદેશપ્રાસાદ
ઉપદેશક પવલ્લી
પહેલાં હું લખી ગયા છું તેમ શ્રી શોભન મુનિના ગામ, ગુરુ, વિગેરેની ખાખતામાં અનેક ગ્રંથકારાના મતભેદો છે, તેમાં મુખ્ય આ છે—
સમ્યકત્વસકૃતિકા
આત્મપ્રમાધ
પ્રાચિ’તામણી
મતભેદનુ કોષ્ટક,
ગ્રંથકાર.
કવિ ધનપાલ
""
પ્રભાચદ્રસૂરિ વિજયલક્ષ્મીસૂરિ
''
સતિલકસૂરિ જિનલાભસૂરિ
મેરુતુ ગર
શાભનનું શાલનના શેાભનના પિતા. ગુરુ.
ગામ.
સર્વ દેવ
ધારા
""
37
,,
લક્ષ્મીધર
ઉજ્જૈન સેામચંદ્ર જિનેશ્વરસૂરિ
અવન્તી સર્વધર
વિશાલા
મહેન્દ્રસૂરિ
વધુ માનસૂરિ
ઉપર લખેલા આઠ ગ્રંથામાં શાલનના પિતા વિષે ચાર, અને શાલનના દીક્ષા ગુરુ
ગામવિષે ચાર મત, વિષે ત્રણ મત થવા
પામ્યા છે. આમાં કયા મત સાચા ? એ પ્રશ્ન ઘણું! ગુંચવણ ભરેલા છે. શ્રીયુત પ્રા. હીરાલાલ. આર. કાપડીયાએ અને તેની ઘણી ટીકાઓના સપાદન ઉપરાંત આ ગ્રંથનું અતિ
શાભનસ્તુતિ ’
,,

Page #32

ગામની પરીક્ષા.
૧૯
વિસ્તૃત ગુજરાતી ભાષાન્તર કર્યું છે. તેઓએ લખાણથી પ્રસ્તાવના લખવા છતાં શાભન મુનિના જીવન વિષે કોઈ પણ જાતના નિર્ણય કર્યાં નથી. હું નથી સમજી શકતા કે આટલા મેટા પુસ્તકમાં તેઓએ શેાભનના વિષયમાં મહત્વનું કેમ નથી લખ્યું ? અસ્તુ. ગમે તે કારણ હૈ..
મ્હારી પાસે અત્યારે એટલાં મહેાળાં સાધને નથી અને વધુ ઊંડાણુ અને વિસ્તારથી હું લખવા બેઠા પણ નથી, છતાં આ સ્થળે આ સંબંધે હું થોડી વિચારણા કરવા યત્ન કરીશ.
ઉપરના કાકથી જણાય છે કે જુદા જુદા ગ્ર ંથામાં શેશભન અને ધનપાલની નગરીનાં ધારા, ઉર્જાયની, ગામની પરીક્ષા, અવન્તી અને વિશાલા એમ ચાર નામેા
લખ્યાં છે.
આચાર્ય શ્રીહેમચંદ્રના અભિધાનચિંતામણિ કોષમાં અવન્તી, વિશાલા અને પુષ્પકરડિની આ ત્રણે ઉર્જાયની ( ઉજ્જૈન ) ના પચાય`` શબ્દો લખ્યા છે. આનાથી આટલા ખુલાસે તે! થઈ જાય કે, રઅવન્તી અને વિશાલા આ બે ઉજ્જૈનનાં અપર ( પર્યાય ) નામેા છે. હવે શેાભનની નગરી વિષે ધારા ( ધાર ) અને ઉજ્જૈન વિષયક આ એ મત રહ્યા. ધારાના મતમાં પાંચ ગ્રંથા છે જ્યારે ઉજ્જૈનના મતમાં ત્રણ ગ્રંથે છે. આ એ મતભેદ ધરાવનાર ગ્રંથામાં એક માજી પ્રભાવકચરિત્ર, તિલકમંજરી, શાભનસ્તુતિટીકા જેવા ગ્રંથા છે અને બીજી બાજુ પ્રબ'ધ ચિંતામણિ છે. પ્રબંધ ચિંતામણિના ઉલ્લેખને પ્રમાણ વગર વખેડી પણ કઢાય નહિ તેથી મારા મત તે એવા
*
૧ उज्जयिनी स्याद् विशालाऽवन्ती पुष्पकरण्डिनी ॥
23 अभिधान चिन्तामणिः ૪-૪૨
૨ હસ્વઇકારાન્ત અવન્તિ શબ્દ માલવાદેશ વાચક છે, જુઓ હેમકાષમાં (૪-૨૨).

Page #33

૨૦
છે કે ‘ પરમાર વંશીય મુંજ' ઉજ્જૈનમાં રાજધાની રાખી માળવાનું રાજ્ય કરતા હતે., તેના ઉત્તરાધિકારી ભાજે પણ ત્યાં જ પ્રારંભમાં રાજધાની રાખી હતી, પણુ ગુજરાત તરફના રાજાઓના આક્રમણેા તે વખતે અવારનવાર થયાં કરતાં, ૧ તેથી કદાચ ગુજરાતથી દાહેાદ, ગાધરા રાજગઢ, ધારાના રસ્તે થઈ ગુજરાતના રાજા માળવા ઉપર ચઢાઇ કરી આવે ? એવી આશકાથી ભાજરાજાએ ધારમાં વધુ સ્થિરતા કરી બધાં દફતર ત્યાં આણ્યાં હૈાય ? એટલે ધારાનગરીને રાજધાની જેવી કરી ત્યાં વધુ વખત ભાજ રહેવા લાગ્યા. તે પછીના ઉલ્લેખામાં લેજ રધારાધીશ, ધારાપતિ તરીકે ઓળખાય છે.
પ્રસ્તાવના.
જ્યારે રાજા ભાજ ઉજ્જૈનથી ધારા રહેવા ગયા તે તેના આશ્રિત પંડિતાએ પણ ત્યાંજ (ધારામાં) રહેવું જોઇએ એટલે ધનપાલ, શેાભનના પિતા પહેલાં ઉજ્જૈન રહેતા હશે ? અને પાછળથી રાજા ભાજની સાથે પેાતાના પુત્રા ધનપાલ અને શેાભનને લઇને ધારામાં રહેવા ગયા હશે એ હિસાબે ઉજ્જૈન અને ધારા અન્વે નગરીમાં ધનપાળ તથા શાભન રહ્યા હતા એમ માનવામાં કશે ખાધ નથી. મારા આ મતથી પ્રભાવક ચરિત્ર અને પ્રબંધ ચિંતામણિ વિગેરે ગ્રંથાના ઉલ્લેખાને સમન્વય થઈ.
૧ જુએ પ્રબંધચિંતામણિના ભાજલીમ પ્રબંધ
૨ જુએ સરસ્વતી કંઠાભરણુતી પ્રસ્તાવના તથા તિલકમ જરીની પ્રરતાવના. ભાજતા રાજ્યકાલ વિક્રમ સ. ૧૦૬૭ થી ૧૧૧૧ છે.
૩ ભેાજની રાજધાની ધારા ( ધાર)માં થઇ હતી તે વિષે શાંતિસૂરિ ચરિત્ર, મહેન્દ્રસૂરિ ચરિત્ર, સૂરાચાય ચરિત્ર, અભયદેવસૂરિ ચરિત્ર, બિલ્હેણુ કવિનું વિક્રમાંક દેવચરિત્ર, ભાજલીમ પ્રબંધ, પાઈઅલચ્છીનામમાળા, સરસ્વતી કઠ્ઠાભરણ, પ્રમેયકમલમાંડની પ્રસ્તાવના, રાજવ‘શાવલી અને હિંદુસ્તાની ત્રૈમાસિક વિગેરે ગ્રંથા જોવા. વિસ્તારની ભીતિથી હું અહીં વધુ વિચાર કરતા નથી, તથા તે તે ગ્રંથાના પાડે આપતા નથી.

Page #34

શોભનના પિતા.
૨૧ શકે છે. પ્રબંધ ચિંતામણિમાં પૂર્વકાલની દષ્ટિએ વિશાલા (ઉજજૈની)નો અને પ્રભાવક ચરિત્રાદિમાં ઉત્તરકાળની દષ્ટિએ ધારાનો ઉલ્લેખ છે એમ જણાય છે.
શોભનને માટે ઉલ્લેખ કરનારા ગ્રંથે છે તેમાં જૂનામાં જૂના
ગ્રંથે શેભનના સગાભાઈ કવિ ધનપાલની શોભનના પિતા. તિલકમંજરી, શોભનસ્તુતિચતુર્વિશિકા
ટકા, પ્રભાચંદ્રકૃત પ્રભાવક ચરિત્ર અને પ્રબંધ ચિંતામણી જેવા ઐતિહાસિક ગ્રંથો છે. તે બધામાં શેભનના પિતાનું નામ “સર્વદેવ” લખ્યું છે, સર્વદેવ નામ સિવાય બીજા નામવાળા ગ્રંથે ઘણા અર્વાચિન અને ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ મહત્ત્વના નહિ હોવાથી તેમાં લખેલાં બીજાં નામે વિશ્વસનીય નથી. વળી ઉપદેશ પ્રાસાદમાં શોભનના પિતાનું નામ લક્ષ્મીધર લખ્યું છે તો તે બ્રાન્તિ મૂલક છે.
૧ શરૂઆતમાં પ્રબંધ ચિંતામણિકાર “પુરાતમૃદ્ધિરાત્રિાચાં વિરાચાચા “પુરિ' કહી સવદેવની નિવાસ નગરી ઉજૈન બતાવે છે પણ જ્યારે શોભનમુનિ વિદ્વાન થઈ ફરી માલવામાં પિતાના ભાઈને પ્રતિબંધવા આવ્યા છે ત્યારે તેઓ ધારાનગરીમાં આવ્યા છે એ ઉલ્લેખ કરે છે. જેમ" अभ्यस्तसमस्तविद्य स्थानेन धनपालेन श्रीभोजप्रसादसम्प्राप्तसमस्तपण्डितअष्टप्रतिष्टेन निजसहोदरामर्षभावाद् द्वादशाब्दी यावत् स्वदेशे निषिद्धजैनदर्शनप्रवेशेन तद्देशोपासकैरत्यर्थमभ्यर्थनया गुरुष्वाहूयमानेषु सकलसिद्धान्तपारावारपारदृश्वा स 'शोभननामा' तपोधनो गुरूनापृच्छय तत्र प्रयातो धारायां प्रविशन् पण्डितधनपालेन राजपाटिकायां व्रजता तं सहोदरमित्यनुपलक्ष्य સોજા મત્ત ! મન્ત! નમસ્તે તિ પ્રોત્તે”...પ્રબંધચિંતામણિ ( જિનવિજયજી સંપાદિત) પૃ. ૩૬.
આનાથી મારી કલ્પના મજબૂત થાય છે કે –ોભન વિગેરે પહેલાં ઉજ્જૈનમાં રહેતા હતા અને પાછલથી ધારામાં રહેવા આવ્યા. આમ માનવાથી બને મતોનો સમન્વય પણ થાય છે.

Page #35

૨૨
પ્રસ્તાવના
ગુરુ,
શેભન મુનિના ગુરુ તરીકે ત્રણનાં નામે કોષ્ટકમાં દેખાય છે.
એક તો મહેન્દ્રસૂરિ, બીજા વર્ધમાનસૂરિ શેભન મુનિના અને ત્રીજા જિનેશ્વરસૂરિ. ધનપાલ કવિએ
સ્પષ્ટ રીતે એ ઉલ્લેખ કર્યો નથી કે સર્વદેવને
નિધિ કોણે બતાવ્યું. તેની શ્રદ્ધા કયા આચાર્ય ઉપર થઈ અને શાભને દીક્ષા કોની પાસે લીધી. વિગતવાર જૂનામાં જૂને ઉલ્લેખ અત્યારે તો પ્રભાવક ચરિત્રમાં શોભનના વિષે મળે છે તેમાં લખ્યું છે કે શેભન મુનિના ગુરુ મહેદ્રસૂરિ હતા. આ આચાર્ય પાસેથી જ શોભનના પિતાએ નિધાનનું સ્થાન જાણ્ય, ધર્મ પામ્યું અને આમને જ પિતાનો શોભન નામને પુત્ર દીક્ષા આપવા સંયે. આ વાતને પ્રમાણિત કરવા સૂચનારૂપ સાધનર તિલકમંજરી છે, કે જે શોભનના સગાભાઈ કવિ ધનપાળે બનાવી છે. તિલકમંજરીમાં વ્યાસ વાલ્મિકાદિ કવિઓની સ્તુતિ કરી શ્રી મહેન્દ્રસૂરિની પણ સ્તુતિ કરી છે. પિતાના સમયમાં શાંતિસૂરિ, સૂરાચાર્ય, અભયદેવસૂરિ, વર્ધમાનસૂરિ વિગેરે અનેક વિદ્વાન જૈનાચાર્યોની અસ્તી હોવા છતાં તેમની સ્તુતિ નહિ કરતાં આ આચાર્યની જ સ્તુતિ કરવામાં ધનપાલને તેમના ઉપર દઢ ધર્મરાગ અને શોભનના ગુરુ તરીકેનો સંબન્ધા હોય એ કલ્પના કંઈ ખોટી ન કહેવાય. શોભનના ગુરુ આ મહેન્દ્રસૂરિકાના શિષ્ય હતા, કોની પરંપરામાં થયા? કયા કેટલા ગ્રંથ લખ્યા? તે વિષે હજી સુધી કાંઈપણ જણાયું નથી. પ્રભાવક ચરિત્રમાં મહેન્દ્રસૂરિનો પ્રબંધ છે તેનાથી તેઓ ચાંદ્રગચ્છના વિદ્વાન આચાર્ય હતા એટલું જણાય છે.
૧ જુઓ પ્રભાવક ચરિત્રમાં મહેન્દ્રસૂરિ ચરિત્ર. २ " सूरिर्महेन्द्र एवैको वैबुधाराधितक्रमः ।
ચર્ચામાંચિતપ્રૌઢિ વર્વિવર્મચત્ વત્તઃ' | તિલકમંજરી ૩૪. 3 तत्रान्यदाययौ चान्द्रगच्छपुष्करभास्करः । શ્રીમદેન્દ્રપ્રમુ: પારદશ્વા યુવયોનિઃ મહેન્દ્રસૂરિચરિત્ર શ્લેક ૧૨

Page #36

શેભનનું ગૃહસ્થ કુટુ’ખ.
૨૩
ખીજે ઉલ્લેખ · પ્રબંધચિંતામણિ * માં છે, તેમાં શેાલનના ગુરુ શ્રી વધ માનસૂરિ લખ્યા છે, અને ત્રીજો ઉલ્લેખ સમ્યકત્વ સપ્તતિ ટીકા ” ને છે. તેમાં શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ
6
જણાવ્યા છે.
એ વાત તેા નક્કી છે કે:—શે!ભનના સમયમાં શ્રી વધુ માનસૂરિ વિદ્યમાન હતા, તેઓ ઉદ્યોતનસૂરિના ઉત્તરાધિકારી તરીકે ભગવાન મહાવીરની ૩૯ મી પાટે બેઠા હતા, અને તેમના જ શિષ્ય જિનેશ્વરસૂરિ ૪૦ મી પાટે થયા એમ
જૂની પટ્ટાવલીએથી જણાય છે. પ્રબંધચિંતામણિ જેવા ગ્રંથના ઉલ્લેખની આપણે સર્વથા અવગણના તેા ન જ કરી શકીએ તેથી એમ કલ્પના થાય છે કે, શ્રી વર્ધમાનસૂરિ સાથે પણ સદેવના પહેલાં સબધ જોડાયેા હશે ? સર્વદેવ સાધુભક્ત હતા એટલે તે આચાર્ય થી પણ કઇક લાભ મેળવ્યેા હશે ? અને મહેન્દ્રસૂરિને પાછલથી સંબધ જોડાઇ વધ્યા હશે. અથવા વમાનસર પાસે શેાભનમુનિએ થાડું ઘણું અધ્યયન કર્યું હશે તેથી વધુ માનસૂરિના ઉલ્લેખમાં કાંઇક સત્યતા જણાય છે. જ્યારે વધ - માનસૂરિને ઉલ્લેખ શકય લાગે છે તે તેમના શિષ્ય જિનેશ્વરસૂરિના ઉલ્લેખ ગુરુના સંબંધથી પાછળના ગ્રંથમાં થવા સંભવિત છે. ઘણા ગ્રંથકાર આવી ભૂલ સહેજે કરી બેસે છે એટલે સમ્યકત્વ સપ્તતિકા ’ ના ઉલ્લેખ તેવા જ હશે ? ’ એ મધુ વિચારતાં શૈાભનના દીક્ષાગુરુ તે મહેન્દ્રસૂરિ જ હેાવા જોઇએ એમ મ્હારી કલ્પના છે. મતલબ કે તિલકમાંજરીના સવાદ હાવાથી અને પ્રભાવક ચરિત્ર, પ્રબંધ ચિંતામણિ વિગેરેથી વધુ પ્રામાણિક તથા જૂનું હાવાથી શાભનમુનિના દીક્ષાગુરુ તરીકે મહેન્દ્રસૂરિને માનવા વધારે ચેાગ્ય છે.
*
*
૧ જુએ खरतरगच्छपट्टावलिसंग्रह પૃ ૨૦ ( શ્રીજિનવિજયજીસંપાદિત ).
'

Page #37

૨૪
પ્રસ્તાવના.
શેભનના દાદાનું નામ “દેવર્ષિ હતું, જેઓ હેટા
દાની અને પંડિત તથા જાતથી બ્રાહ્મણ હતા. શેભનનું ગૃહસ્થ તેમના પુત્ર “સર્વદેવ થયા, તેઓ વિદ્વાન કુટુંબ. કલાપ્રિય અને મહાકવિ હતા. સર્વદેવ ભન
મુનિના પિતા થતા હતા. મહાકવિ “ધનપાલ’ શેભનનો માટે ભાઈ હતો. તેમની સુંદરી” નામના એક બહેન હતી કે જેને માટે કવિ ધનપાળે વિક્રમ સં. ૧૦૨૯માં “પાર્ક
છીનામમાત્રા” (કોશ)ર બનાવી છે એમ તે ગ્રંથની પ્રશસ્તિથી જણાય છે. તેનું કુટુંબ લાંબાકાળથી વિદ્યાપ્રેમી તથા યશસ્વી હતું.
શેભનના દાદા પહેલાં “સકાશ્ય નગરના હતા, આ નગર પૂર્વદેશમાં છે અત્યારે ફરકાબાદ જિલ્લામાં “સંકિસ નામના ગામથી તે પ્રસિદ્ધ છે. સર્વદેવ વ્યવસાય આજીવિકા માટે માલવાની રાજધાની ઉચિની (ઉજ્જૈન)માં આવી રહ્યા હતા. પાછલના સમયમાં જ્યારે ભેજે ધારા (ધાર )માં સ્થિરતા કરવા માંડી ત્યારે તે ધારમાં રહેવા આવ્યા. શોભનમુનિની પ્રસ્તુત કૃતિ બહુ જુની છે. જેનો અને
વૈદિકમાં ચમકાદિ શબ્દાલંકારથી છલકાતી શેભનસ્તુતિ આટલી જૂની કૃતિઓ બહુ જ ઓછી મળે છે. ચતુર્વિશતિકાની શેભન સ્તુતિની અસર તે પછીના ઘણા કવિ
ટીકાઓ. વિદ્વાન ઉપર થઈ છે. મહાકવિ વાગભટ, અમર૧ કાઢવવિરતિ પ્રસિદ્ધ રાનવંત્વવિભૂષિis...
તિલકમંજરી લેક પ૧-પર. ૨ અત્યારસુધી મળતા પ્રાકૃતિકેમાં આ જૂનામાં જૂને પ્રાકૃતિક છે.
૩ જુએ ઇન્ડિયન હિસ્ટોરિકલ કર્ઘાટરલી ઇસ્વીસન ૧૯૨૮ પેજ ૧૪૨. “સિદ્ધહેમચંદ્રાનુરાસનની લઘુવૃત્તિ ” માં એક ઠેકાણે લખ્યું છે કે “સારઃ પાટપુત્ર કલ્યાઃ ” (૭–૩-૬) નિજસંપાદિત આવૃત્તિના પ૬૧ પેજમાં) આનાથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે સાકાશ્ય જે કે પટનાથી ઉતરતું પણ સમૃદ્ધ નગર હતું, તથા મધ્યદેશમાં પ્રસિદ્ધ હતું.

Page #38

શનિસ્તુતિ ચતુર્વિશતિકાની ટીકાઓ.
ચંદ્રસૂરિ, કીર્તિરાજે પાધ્યાય, મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી વિગેરેની ઐન્દ્રસ્તુતિ વિગેરે કૃતિઓ પ્રસ્તુત કૃતિના અનુકરણ અથવા પ્રેરણાનું ફલ છે.
શોભનસ્તુતિની અનેરી સુંદરતા અને ગંભીરતા હોવાથી અનેક આચાર્યો અને કવિઓએ શોખ કે પરોપકારાર્થ તેના ઉપર ટીકાઓ બનાવી છે. જેમાંની નવ ટીકા તો આજકાલ જાણીતી છે. એનાથી પ્રસ્તુત કૃતિની મહત્તા ગંભીરતા અને પ્રસિદ્ધિ સહેજે સમજી શકાય તેમ છે. તે ટીકાકારોનાં નામે આ છે:–
ધનપાલ, જયવિજયજી, રાજમુનિ, સૌભાગ્યસાગરસૂરિ, કનકકુશલગણિ, સિદ્ધિચંદ્રગણિ, દેવચંદ્ર, અજબસાગર અને એક બીજા અવચેરિકાર પૂર્વાચાર્ય (આમના નામનો પત્તો મળે નથી).
વીસમી સદીમાં પણ ડેકટર હરમન યાકેબી વિગેરે વિદ્વાનોએ અંગ્રેજી, હિન્દી, ગુજરાતી વિગેરેમાં આનાં ભાષાન્તરે કર્યા છે. છે. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયાએ સ્તુતિચતુર્વિશતિકાની અનેક ટીકાઓનો સંગ્રહ કરી તથા વિસ્તારથી ભાષાન્તર કરી દેવચંદ લાલભાઈ પુ. ફંડ. સુરતથી પ્રકાશિત કરેલ છે. જેની હું પ્રસ્તાવના લખી રહ્યો છું તે આ ગ્રંથમાં પણ તમે શેભન મુનિની પ્રસ્તુત સ્તુતિની એક સંસ્કૃત “ સરલા” નામની ટીકા જેશે, કે જે ચાલતી આ વીસમી સદીમાં બનેલી છે. એના કર્તા આચાર્યશ્રી અજિતસાગરસૂરિજી છે. સદ્ગત શ્રીમાન અજિતસાગરસૂરિજી મહારાજ કાવ્ય સાહિત્યના અપૂર્વ રસિક અને પ્રેમી હતા. જો કે તેમની સાથે મારે પ્રત્યક્ષ પરિચય હેતો થયે પણ તેમનો કાવ્યને અભ્યાસ સારે હતો એમ સંભળાય છે. તેઓ આ કૃતિની સુંદરતાથી આકર્ષાયા ને તેના પર કાંઈક લખવું એ ઉત્સાહ જાગતાં આ સ્તુતિ વિષે પિતાને અનુભવ પ્રસ્તુત ટીકામાં

Page #39

૨૬
તેમણે વ્યક્ત કર્યા. ૧આ મરહૂમ આચાર્ય શ્રી અજિતસાગરસૂરિજી મહારાજ સમાજમાં અનેક પ્રકારના આડંબર, ધાંધલ અને કલહેા ઉત્પન્ન કરી સમાજને અધેાગતિમાં લઇ જનાર નહિ; પણ જ્ઞાનધ્યાનમાં મસ્ત રહી ગુજરાતી અને સંસ્કૃતમાં અનેક કૃતિએ જૈન સમાજને આપી ઉન્નતિના માર્ગે લઈ જનાર વિદ્વાન આચાર્ય હતા એ કાંઇ એછી આનંદની વાત નથી. ખાસ કરી કાવ્યમાં તેમને પ્રેમ ઘણા જ હતા.
તેઓશ્રી અધ્યાત્મપ્રેમી, ભજન સાહિત્યના ચુનંદા લેખક શ્રીમાન્ બુદ્ધિસાગરસૂરિજીના પ્રસિદ્ધ વક્તા અને સમાજહિતચિંતક શિષ્ય હતા એ પણ એમના મહત્ત્વનું એક કારણ છે. આ બન્ને આચાર્ય જૈન સમાજમાં પ્રસિદ્ધ હતા; એટલે એએના જીવન વિષે અહીં વધુ લખવાની હું આવશ્કતા સમજતા નથી.
શ્રીમાન્ અજિતસાગરસૂરિના વિનીત, પ્રિય અને વિદ્વાન શિષ્ય મુનિરાજશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી મિલનસાર તરીકે જાણીતા છે. તેમનેા જ્ઞાન વ્યવસાય, ભક્તિભાવ, પ્રેમ અને મધુર સ્વભાવ દુશ્મનને પણ મિત્ર બનાવે છે. કમનસીબે એમના ગુરુજી પ્રસ્તુત ટીકા મુદ્રિત થયેલી જોઈ ન શકયા પણ ગુરુજીના ઉદ્દેશની પૂર્ત્તિ માટે શ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી આ ટીકા છપાવી પ્રસિદ્ધ કરે છે એ ખુશી થવા જેવુ જરુર છે. શ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી પેાતાના ગુરુને પગલે ચાલી સંસ્કૃત અને ગુજરાતી કાવ્યમાં સારા રસ લે છે. એમના સદ્ભાવભર્યા આગ્રહે આ પ્રસ્તાવનાની પંક્તિઓ લખવા મને
પ્રસ્તાવના.
૧ પ્રસ્તુત ટીકા પ્રહ્લાદનપુર ( પાલનપુર ) માં ૧૯૭૫ શ્રાવણ સુદિ સાતમે પૂર્ણ કરેલી છે. તેની પ્રશસ્તિમાં જુએ ક્લાક ૧૦ મે.
भव्य श्राद्धकदम्बराजितपथे प्रह्लादने पत्तने, चातुर्मास्यकृते स्थितिं कृतवता येनोपकारक्षमा ।
૨ ૬
अक्षाऽश्वाऽङ्कशशाङ्कसंमितवरे (१९७५) संवत्सरे श्रावणे, सप्तम्यां रविवासरे शुभतिथौ पूर्णकृता स्वातिगे ॥ १० ॥

Page #40

શેભરતુતિ ચતુર્વિશતિકાની ટીકાઓ.
૨૭ તત્પર કર્યો છે. એ પ્રસંગથી મને શ્રી ભનમુનિ વિષે જાણવાનું તથા લખવાનું મળ્યું છે. એ માટે પ્રેરણા કરનાર મુનિરાજશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજીને હું ધન્યવાદ આપ્યા વગર રહી શકું નહિ.
શેભસ્તુતિ ભક્તિ અને કાવ્યની દષ્ટિએ મહત્વની કૃતિ છે. ટીકાને જેમ બને તેમ સહેલી બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે, અને તેમાંય ખાસ સાન્વય પદ્ધતિ સ્વીકારેલી છે, એ આની બીજી ટીકાઓથી વિશેષતા છે. સાથે સાથે મૂળીનું રરલ ગુજરાતી ભાષાન્તર છન્દો વિગેરે આપી ઉપયોગિતા વધારી છે. જનતા આ કૃતિને લાભ લઈ સ્તુતિકાર અને ટીકાકારના પ્રયત્નને સફળ બનાવે એટલું ઈચ્છી વિરમું છું.
લેખક:મુનિ હિમાંશુવિજય
(અનેકાન્તી)

Page #41

E @
;
KUS
UK UR UR UK UR UT UT BE : આચાર્ય શ્રી અજિતસાગરસૂરીશ્વરજીના જીવનની
સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા.
ચરોતરમાં પેટલાદ પાસે આવેલું નાર ગામ જેમાં ૧ણીતું છે કારણ કે આ ગામ લેઉવા પાટીદાર જેનોએ બે ડઝનથી પણ વધારે પિતાના સંતાનોને ચારિત્ર્ય લેવા સમર્યા છે. આ નાર ગામમાં સં. ૧૯૪૨ ના પોષ સુદિ પંચમીના રોજ લેઉઆ પાટીદાર પટેલ લલ્લુભાઈને ત્યાં આચાર્ય શ્રી અજિતસાગરસૂરિજીનો જન્મ થયો હતો. તેમનું જન્મ નામ “અંબાલાલ રાખવામાં આવ્યું હતું. તેમના પિતા લલ્લુભાઈ પટેલ અને માતા સોનબાઈ બંને ભોળા દિલનાં, ધર્મનિટ, પ્રભુભક્ત, ઉદારચિત્ત, સાધુ પ્રેમી તથા માયાળુ હતાં. એ વડીલનો વારસો આલ્યાવસ્થાથી જ અંબાલાલમાં પણ આબાદ રીતે ઉતરી આવ્યો હતો. ઉપરાંત ભવિષ્યમાં થનારા ભાગ્યોદય અને પ્રભાવિકતાનાં કેટલાંક સૂચનો પણ આ અંબાલાલના શરીર પરનાં સામુદ્રિક લક્ષણો તથા પ્રકૃતિ પરથી થતાં હતાં. તે વખતે પણ તેમનામાં કુદરતી વચન–ચાતુર્ય અને વિશાળ બુદ્ધિ હતી. તેના ફળ તરીકે તેઓ સુગમતાથી ગુજરાતી સાત ચોપડીઓને અભ્યાસ કરી ગયા. તેઓ પોતાનામાં રહેલી વાશક્તિ અને બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરવા માર્ગ શોધતા હતા તેવામાં તેમના માત-પિતા સ્વર્ગવાસ પામ્યાં અને તેથી તેમને સંસારની અસારતા અને અસ્થિરતા સમજાઈ ગઈ. સં. ૧૯૫૬ માં સ્થાનકવાસી સાધુઓના પ્રસંગમાં આવતાં તેમણે પોતાનો વૈરાગ્ય આ રસ્તે વાળ્યો-સ્થાનકવાસી દીક્ષા અંગીકાર કરી. આ પછી સ્થાનકવાસી સાધુ અમીપિ તરીકે તેમણે મહારાષ્ટ્ર, ખાનદેશ, કર્ણાટક, માલવા, મધ્ય હિંદ વગેરે દેશમાં વિહાર કર્યો, ભિન્ન ભિન્ન ધર્મોના ગ્રંથનો તથા ભાષાઓનો અભ્યાસ કર્યો અને અનેક સાધુ–સંત તથા મહામાઓની સાથે જ્ઞાનચર્ચા કરી પૂરતો અનુભવ મેળવ્યો. સ્થાન

Page #42

સક્ષિપ્ત રૂપરેખા
૨૯
કવાસી પંથમાં મૂર્તિપૂજન માનવામાં આવતુ નથી તે વાત તેમને પેાતાનાં જ્ઞાનપૂર્વક મળેલા અનુભવથી અનુચિત ભાસી. ઐતિહાસિક પ્રમાણેથી તેમને જણાયું કે ત્રીશ ત્રાની જ શાસ્ત્રમર્યાદામાં ગાંધી રહેવાની પતિ ભ્રમલક અને મૂર્તિપૂજ્ઞને રાદાપૂર્વક ઉડાવવાને જ ઉત્પન્ન કરેલી છે. આ સબંધી થતી શંકાએાનુ સમાધાન શ્રી અમીઋષિજીને સ્થાનકવા પંથમાં ન જ થયું. કેટલાકાએ તેમની શકાઓના પ્રશ્નોને ઉડાવ્યા તા કેટલાકાએ મૌન સેવ્યું અથવા મિથ્યા શ્રદ્ધાશીલતામાં જ જીવન વીતાવવા જણાવ્યું; પણ સત્યશોધકને આથી સ ંતોષ ન જ થાય. તેઓએ અધ્યાત્મજ્ઞાન—દિવાકર યેાર્ગાનક આચાર્ય શ્રી બુદ્ધિસાગરસુરીશ્વરજી મહારાજ સાથે પત્રવ્યવહાર શરૂ કર્યા અને તેમાં પેાતાની શંકાઓ રજુ કરી. ઘણાખરા ખુલાસા થઈ ગયા એટલે તેઓ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરને જ મળ્યા અને તેમણે તેમની સાથે આચાર, ભદ્યાભક્ષ્ય, સામાચારી, જીવદયા, પ્રાકૃત--સંસ્કૃત ભાષા, સૂત્રરચના તથા મૂર્તિની પ્રાચીનતા અને આવશ્યકતા વગેરે વગેરે સંબંધી પુષ્કળ ઉહાપાહ, ચર્ચા અને મિમાંસા કરી. છેવટેસંપૂર્ણ ખાત્રી થઇ કે સ્થાનકવાસી મત બહુ જ અર્વાચીન છે. સ્થાનકવાસીએ પેાતે પણ આડકતરી રીતે કે છુપી રીતે મૂતિના સદ્ સ્થાપના રૂપમાં માનનારા છતાં તેએ અજ્ઞાન મનુષ્યાને મિથ્યા ભ્રમબળમાં નાખી તેએના અને પેાતાના સાચા આત્મિક હિતનેા નાશ કરે છે. આમ અમીઋષિએ સપૂર્ણ પરીક્ષા કરી સ. ૧૯૬૫ ની સાલમાં સ્થા. મતને! ત્યાગ કરી શ્રીમાન જૈનાચાર્ય બુદ્ધિસાગરજી મહારાજ પાસે શ્વેતાંબર સંપ્રદાયમાં સવેગીપણાની દીક્ષા અંગીકાર કરી. હવે તે અહીં અજિતસાગરજીના નામથી ઓળખાવા લાગ્યા. જો કે તેઓએ આમ પેાતાને મિથ્યા લાગવાથી સ્થા. મતને ત્યાગ કર્યા, તે પણ તેઓ પરમતસહિષ્ણુ હાવાથી ખીન્ન મતાની સાથે જેમ સમભાવ રાખતા હતા તેમ આ મત સાથે પણ સદા સમભાવ રાખ્યા છે. એમણે ઘણી વખત સ્થા. સાધુઓની સાથે રહી નહેર ભાષણાદિ પ્રવૃત્તિએ કરેલી હાવાથી આપણને સાબીત થાય છે કે તેને ભાગ્યે જ કાઇના તરફ તિરસ્કાર કે દ્વેષ પેાતાના શાંત જીવનમાં જાગ્યેા હોય. સૌની સાથે પ્રેમભાવથી વન રાખવું તે સત્યપથે ચાલવું એ તેમના જીવનનુ ધ્યેય હતુ.
શ્રી. અજિતસાગરજી મહારાજે હવે જ્ઞાનદિશામાં આગળ વધવા માંડયું. સંસ્કૃત પ્રાકૃત ભાષા પર સારા કાબૂ મેળવ્યે અને તે દ્વારા આગમાને કરી અવલોકયાં. ટીકા, નિયુકિત અને ભાખ્યા તથા ચૂર્ણિએથી

Page #43

૩૦
સંક્ષિપ્ત રૂપરેખ આગમોનું ગૌરવ અવલોકયું. સ્થા. દીક્ષામાં જે વચનશકિત અને ઓજસપણાથી ભારે પ્રસિદ્ધિ અને સન્માન મેળવ્યું હતું તે વચનશકિત અને એસની સાથે આગમનું ગૌરવજ્ઞાન તથા ગુરુમહારાજ તરફથી નિરંતર મળતી રહેતી અધ્યાત્મજ્ઞાન વગેરેની સુંદર પ્રસાદી ભળતાં રહ્યાં, તથા તપથી કાયાને પણ તપાવવા માંડી. અઠ્ઠાઈ વગેરે તો ઘણીવાર કર્યા. વળી ગદ્દવહનનું તપ કરી જ્ઞાન આરાધના કરી. પરિણામે સાણંદમાં તેમને પં. શ્રી વીરવિજયજી ગણીએ પંન્યાસ તથા ગણીપદ સમર્પણ કર્યા. ધનુષ્યના ટંકાર સમા બુલંદ અવાજે સતત દેશના દઈ લેક પર ઉપકાર કરતા પં. શ્રી અજિતસાગરજી ગણીએ સદા પરહિતમાં જ જીવન વીતાવ્યું છે. સંસ્કૃત અને ગુજરાતી ભાષામાં તેઓએ સુંદર લખ્યું છે, તેમણે પ્રાકૃત સંસ્કૃત ગ્રંથનાં ભાષાંતર પણ કર્યા છે. ભીમસેન ચરિત્ર, અજિતસેન ચરિત્ર, તરંગવતી કથા, (પદ્ય) ચંદ્રરાજ ચરિત્ર, સ્તુતિઓ, શોભન સ્તુતિ ટીકા સાથે, ધર્મશર્માસ્યુદય, મિનિર્વાણ તિલકમંજરી, શાંતિનાથ ચરિત્ર વિગેરે મહાકાવ્યો ઉપર ટીકાઓ, શબ્દસિંધુ, (કોષ) બુદ્ધિપ્રભા વ્યાકરણ, સુભાષિત સાહિત્ય, બુદ્ધિસાગરસૂરિ ચરિત્ર, શ્રી કલ્પસૂત્ર સુખધિકા. આ તેમના સંસ્કૃત ભાષામાં લખેલા ગ્રંથો છે. તેમનું સંસ્કૃત સુંદર, લાલિત્યભર્યું અને સુગમ છે. વેદાંતરહસ્ય વિ૦ વેદાંતના પણ ગ્રંથ રચ્યા છે. તેમની લખેલી ગુજરાતી કવિતાઓ પુષ્કળ હોઈ, તે મધુર, ભાવનાભરી, સામયિક, સુલલિત અને હૃદયને આહલાદક છે. સુપાસનાહ ચરિત્ર તથા સુરસુંદરી ચરિત્ર અને કુમારપાલ ચરિત્ર વિગેરેનાં તેમનાં ભાષાંતરો પણ સરલ અને સુંદર છે. આમ આ પંન્યાસજીએ સાહિત્યના પ્રદેશમાં સારો ફાળો આપ્યો છે. આવી પ્રભાવિકતાની શકિત તથા તેવી બીજી પણ અનેક પ્રકારની યોગ્યતાને અંગે આચાર્ય શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજીએ તેમને પ્રાંતીજ મુકામે સં. ૧૯૮૦ ની સાલમાં આચાર્ય પદથી અલંકૃત કર્યા અને સાગરશાખાના સંધાડાનો ભાર તેમને સમર્પણ કર્યો. આ પછી તેઓ થોડાં વર્ષો જ હૈયાત રહ્યા છે, પણ તેટલામાંયે તેમણે લખવામાં તથા ઉપદેશ દેવામાં કચાશ રાખી નથી. ઉત્તમ પુરુષોના જીવનની એક ક્ષણ પણ આ દુનિયાને ઘણું કિંમતી છે, એ કોણ નથી જાણતું ? તેઓશ્રીએ ધાર્મિક, સામાજિક ઉન્નતિકારક વ્યાખ્યાનો આપવા સાથે કેટલીક ધાર્મિક સંસ્થાઓને મદદ અપાવી પ્રાણવાન બનાવી છે. યોગસાધનામાં પણ સારી પ્રવૃત્તિ હતી. ગુરૂ ભક્તિ પણ અજોડ હતી, એ તેમના ઉપદેશથી બંધાયેલાં શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજીના ગુરૂ મંદિર સાક્ષી

Page #44

માણસા ( મહીકાંઠા ), આસે। શુદિ ૩ ગુરુજયંતી દિને.
સક્ષિપ્ત રૂપરેખા
૩૧
પૂરે છે. તેએ આ સમાજી, સનાતન ધર્માં, પ્રોસ્તિ, પારસી તથા મુસલમાનાના ધર્મ સ્થળામાં જઇ વ્યાખ્યાને પણ આપતા હતા. તેમણે રાજા મહારાજાઓના પરિચયમાં આવી ન્હાના મેાટા સ્ટેટામાં વ્યાખ્યાને આપી અહિંસા ધર્મ ને પ્રચાર કરેલા છે, તેએ સતત વિહાર કરતાં ચેામાસામાં અનુક્રમે અમદાવાદ, સુરત, મુંબઇ, પાટણ, રાધનપુર, વિશ્વપુર, સાણંદ, પ્રાંતીજ, વડાલી ( ઇડર ), પાલણપુર, મહેસાણા, ઉંઝા, પાલીતાણા, જામનગર, અમદાવાદ, પ્રાંતિજ, પેથાપુર, વિઘ્નપુર, માણસા, વિજાપુર. આ સ્થળામાં સ્થિર રહ્યા હતા. આમ સમુદાયના વડા બન્યા છતાં ચે તેમનામાં મેટાનું અભિમાન ન હતું, તે સદા ખાને મહત્તામાં સ્થાપવાને જ રાજી હતા. આ જ કારણથી તેમણે ઉદાર દીલથી પોતાના ગુભાઈ મુનિરાજ શ્રી ઋદ્ધિસાગરજી તથા મુનિરાજ શ્રી કીર્તિસાગરજીને, અને વિજયશાખાના મુનિરાજ શ્રી દુર્લ વિજયજી, વિમળશાખાના મુનિરાજ શ્રી ર`ગવિમલજી તથા આંચલગચ્છીય મુનિરાજ શ્રી દાનસાગરજીને ગણી તથા પન્યાસ પદવીએ સમર્પણ કરી હતી. છેલ્લા ૧૯૮૫ ની સાલના ચોમાસામાં આસે દિ ૩ ના રાજ વિન્તપુરમાં તેઓશ્રી સ્વસ્થ થયા. તેએએ પેાતાના આત્માનું કલ્યાણ સાધવા સાથે જગતનું કલ્યાણ થાય તેવા ઘણા જ પ્રયત્ન કર્યા છે. જેથી આપણી વચ્ચે હૈયાત ન છતાં પણ અમર છે. આપણે પણ તેએના જીવન પરથી ધડા લઇ તેમના માર્ગે આત્મકલ્યાણ તથા શાસન અને જગતનું હિત કરીએ એવી ભાવના સાથે આ સંક્ષિપ્ત જીવન આલેખન કરતાં વિરમનાર
હું છું તેમને અંતેવાસી હેમેન્દ્રસાગર.

Page #45

oooooooooooooooooo.............ooooooooo5K
श्रीसद्गुरुस्मरणम्
(स्रग्धरावृत्तम् )
माध्यस्थ्यं यन्मनोऽब्जे स्थितमतिविलसत् सद्दयाभानुभासि, सद्विद्याकामिनी यं सुचिरमनुगता स्वेच्छया क्रीडति स्म । रागद्वेषादिवर्गः प्रशमनमगमच्छुद्धसत्त्वानुयोगाद्, विश्रान्तिस्थानमेष श्रमणगुणगणस्यैकमाराधनीयम् ॥ १ ॥
सौम्याकारो विनीतः स्फुरदधिकमतिर्धर्मतत्त्वप्रवीणः, सोsहेङ्कारैकलीनः श्रुतधरविदितः सत्यवादात्मनीनैः । काव्यालङ्कारवेदी कलितनयगणः साध्यकर्म स्वधीनो, दिव्यानन्दानुरक्तः प्रमथितमदनः शुद्धभावेष्वदीनः ॥ २ ॥ श्रीमन्तः साधुवर्याः प्रथितगुणगणाः सेव्यपादारविन्दाः, लान्ते यत्प्रतापं परहितनिरतं नित्यशर्मप्रदानम् । सिद्धान्तोद्गीततत्त्वाऽद्वयगुणगुणितं लब्धसत्कर्मसिद्धि,
तं वक्तारं प्रसिद्धं जलनिधिमजितं सूरिवर्यं स्मरन्तु ॥ ३ ॥
( मुनि हेमेन्द्रसागरः )
१ यस्येति शेषः । २ सोऽहमितिशब्दः योगवित्समाराधनीयः । ३ सत्यवादात्मभ्यो हितः, अथवा सत्यवादेन आत्महितः ।
००००००००००००००००००००००००००: ODOC००००००००००२९

Page #46

SK
श्री महोदय प्रेस,
शास्त्रविशारद जैनाचार्य श्रीमद् अजितसागरसूरिजीना शिष्यरत्न मुनि श्री हेमेन्द्र सागरजी.
,-भावनगर.
ड
B
x
52

Page #47

प्रस्तावना ।
1
"
" सिद्धं सिद्धत्थाणं ठाणमणोवमसुहं उवगयाणं । कुसमयविसासणं सासणं जिणाणं भवजिणाणं ॥ १ ॥ ( सन्मतिप्रकरणम् ) केपामविदितमेतच्छेमुषीमतां विद्वत्पुङ्गवानां श्रीशोभनमुनिविनिर्मिता जिनस्तुतिचतुर्विंशतिका शोभनस्तुत्यभिधेया स्तुतिप्रवरा सुजनचित्तचमत्कारिणी सहृदयहृदयहारिणी यमकादि विविधालङ्कारविभूषिता नैकधा छन्दःसन्दोहकरम्बिता काव्यमूर्द्धन्यतां बिभर्त्ति ।
अवचूरिकाकृदादिभिरस्याः स्तुतेः शोभनस्तुतिरिति व्यपदेशेन व्यवह्नतिर्व्यधायि, स्तुतिकारस्यास्य सम्पूर्ण जीवनाख्यानं नालभ्यत, यत्किञ्चनाऽवलम्बनमासाद्याऽत्र तद्दर्शयितव्यमिति नाऽसमञ्जसम्
श्रीशोभनस्य ज्येष्ठबन्धुना कविकुलललामभूतेन धनपालेनाऽपरै
१ श्री शोभनस्य कविकुलावतंसस्य ज्यायान्बन्धुर्धनपालोऽपि कविताकामिनीमसाधारण्या भक्त्या सिषेवे । सोऽपि महाकविरभूत् । तत्र हेतुश्चायम्, भगवता हेमचन्द्राचार्येणापि तस्य श्लोकाः स्वकीये काव्यानुशासनग्रन्थे वचन श्लेषस्यो - दाहरणत्वेन संग्रहीताः । स व्युत्पत्तिशास्त्रविशारदोऽपि बभूव यतः श्रीमद्भिर्हेमचन्द्राचार्यैरभिधानचिन्तामणिकोषटीकायां “ व्युत्पत्तिर्धनपालतः " एवंविध उल्लेखो विहितः । तेन बहवोऽसाधारणा ग्रन्था विरचिताः । तेषां विरचिता तिलकमञ्जरी, पाइयलच्छी नाममाला, ऋषभपञ्चाशिका, वीरस्तवः सावयविहिइत्यादि प्रथा उपलभ्यन्ते ।
मुनृपो ( श्रीवाक्पतिराजः ) भोजराजं कनीयांसं धनपालञ्च ज्येष्ठं सुतं मेने ।

Page #48

३४]
[ शोभनस्तुतेः
धनपालाय तद्विद्याचमत्कृतः स 'सिद्धसारस्वत' इति विरुदं दत्तवान् । धनपालभोजयोमित्रभाव आसीत् । भोजराजस्य राज्यसत्तासमयस्तु वि. सं. सप्तषष्ट्युत्तरसहस्रमारभ्य ( १०६७) एकादशाधिकैकादशशत (११११) पर्यन्तमभूत् ।।
श्रीशोभनमुनेरुपदेशतः संप्राप्तजैनधी धनपालस्तिलकमञ्जरीमपरां कादम्बरीमिव रचितवान् । तद्वचनरचनाऽतीव माधुर्यमावहति ।
वचनं धनपालस्य, चन्दनं मलयस्य च। सरसं हृदि विन्यस्य, कोऽभून्नाम न निर्वृतः ॥१॥
(प्रबन्धचिन्तामणौ ) वादिवेतालश्रीशान्तिसूरिभिस्तिलकमञ्जरी संशोधिता, टिप्पण्या च समलङ्कृता । महेन्द्रसूरिकवीन्द्रश्रीशान्तिसूरिसुराचार्यप्रभृतीनां जैनाचार्याणां परिचितोऽभू. द्धनपालः । श्रीऋषभदेवप्रासादस्तेन निर्मापितः, तत्प्रतिष्ठा श्रीशोभनमुनिना तद्गुरूणा महेन्द्रसूरिणा च विहिता। धनपालकविवरः सत्यपुरे ( साचोरपुरे) केनचित्कारणेन कियत्समयं वसन् श्रीमहावीरस्वामिसेवापरायणः कालं व्यनयत् । आयुषोन्तेऽसौ महेन्द्रसूरिसन्निधौ संलेखनां विधाय गृहस्थाश्रमी सन् स्वर्गभागभूत् ।
अयं धनपालपण्डितो ज्योर्विदप्यासीत् । तथा चोक्तं प्रबन्धचिन्तामणौ" अथ कस्मिन्नप्यवसरे नरेश्वरः ( भोज: ) सरस्वतीकण्ठाभरणप्रासादे व्रजन् सदा सर्वज्ञशासनप्रशंसापरं पण्डितं धनपालमालपत्-' सर्वज्ञस्तावत्कदाचिदासीत् तदर्शने साम्प्रतं कश्चिज्ज्ञानातिशयोऽस्ति' इत्यभिहिते 'अर्हत्कृतेऽर्हच्चूडामणिप्रन्थे' विश्वत्रयस्य त्रिकालवस्तुविषयस्वरूपपरिझानमद्याऽपि विद्यते ' इति तेनोक्ते त्रिद्वारमण्डपे स्थितः कस्मिन् द्वारेऽस्माकं निर्गमः ' इति शास्त्रकलङ्कारोपणोद्यते नृपे 'बुद्धिमात्रा त्रयोदशी' इति पाठं सत्यापयता भूर्जपत्रे नृपप्रश्ननिर्णयमालिख्य मृण्मयगोलके निधाय च छगलिकाधरस्य तं समर्प्य देव ? पादोऽवधार्यताम् इति नृपं प्राह 'तद्बुद्धिसंकटे निपतितं खं मन्यमान एतद् द्वारत्रयस्य मध्यात्किमपि निर्णीतं भविष्यति' इति विमृश्य सूत्रभृद्भिर्मण्डपपद्मशिलातलमपनीय तन्मार्गेण निर्गत्य तं गोलकं भित्त्वा तेष्वक्षरेषु तमेव निर्गमनिर्णयं वाचयंस्तत्कौतुकोत्ताल. चित्तः श्रीजिनशासनमेव प्रशशंस । तथाहिद्वाभ्यां यन्न हरिस्त्रिभिन च हरः सृष्टा न चैवाष्टभि
र्यन्न द्वादशभिर्गुहो न दशकद्वन्द्वेन लङ्कापतिः । यन्नेन्द्रो दशभिः शतैर्न जनता नेत्रैरसंख्यैरपि,
तत्प्रज्ञानयनेन पश्यति बुधश्चैकेन वस्तु स्फुटम् ॥१॥"

Page #49

(३५
प्रस्तावना ।] श्चैतत्स्तुतिटीकाऽवतराणदिग्रन्थेषु तद्वंशादिनिर्देशो दर्शितः ।
अन्योऽपि कश्चन धनपालनामा कविरासीत् , तेनाऽपभ्रंशभाषायां — भवियसत्तकहा' इति पुस्तक विरचितम् । अयं धनपालोऽन्य एव यतः स धक्कडवणिग् जातौ समुत्पेदे । 'धनसिरि मायेसर' इति तस्य पितरावास्ताम् । अन्यच्च स दिगम्बरो बभूव इति प्रतिभाति, यतो योऽच्युतदेवलोकः श्वेताम्बरमते द्वादशः प्रकीर्तितः स एवानेन धनपालेन षोडशः प्रकीर्तितः ।
तस्य ग्रन्थेषु 'भजिवि जेण दियंबरि ।' एवंविध उल्लेखो वर्तते । अन्यच्च भवियसत्तकहायां ये देशशंब्दास्ते पाइयलच्छिनाममालायां नोपलभ्यन्ते । अतोऽयं धनपालः कश्चिदन्य एव इति सिद्धम् ॥ पट्टणपुरवास्तव्येन पल्लिवाल ज्ञातीयेन धनपालेनै वि० सं. ( १२६० ) वत्सरे तिलकमञ्जरीसारः पद्यात्मको व्यलेखि, लक्ष्मीधरपण्डितेन वि० (१२८१) वत्सरेऽन्यस्तिलकमञ्जरीसारो द्वादशशतानुष्टुप् श्लोकैर्निर्मितः । अष्टादशशताब्द्यां श्रीपद्मसागरगणिना तिलकमञ्जरीवृत्तिर्विहिता । विंशतिशताब्द्यां पं. लावण्यविजयेन श्रीमद् अजितसागरसूरिणा च तवृत्तिनिरमायि । १ श्रीधनपालकृतटीकाऽवतरणश्लोकाश्चेमे - आसीद द्विजन्माऽखिलमध्यदेश
प्रकाशसांकाश्यनिवेशजन्मा । अलब्ध देवर्षिरिति प्रसिद्धिं
यो दानवर्षित्वविभूषितोऽपि ॥ १॥ शास्त्रेष्वधीती कुशलः कलासु,
बन्धे च बोधे च गिरां प्रकृष्टः। तस्यात्मजन्मा समभून्महात्मा,
देवः स्वयम्भूरिव सर्वदेवः ॥२॥ अब्जायताक्षः समजायतास्य,
श्लाघ्यस्तनूजो गुणलब्धपूजः। यः शोभनत्वं शुभवर्णभाजा,
न नाम नाम्ना वपुषाऽप्यधत्त ॥ ३॥ कातन्त्रचन्द्रोदिततन्त्रवेदी,
यो बुद्धबौद्धार्हततत्त्वतत्त्वः । साहित्यविद्यार्णवपारदर्शी, निदर्शनं काव्यकृतां बभूव ॥४॥

Page #50

३६ ]
[ शोभनस्तुतेः
एतेन ज्ञायते च विक्रमनृपतेरेका दशशताब्यां श्रीशोभनमुनेरस्तित्वमासीत् । तस्य पितामहो देवर्षिनामा काश्यपगोत्रो वाडवान्वयविभूषको दानशौण्डो मध्यदेशवर्त्तिसांकाश्यनगरीवास्तव्योऽभूत् ।
तस्य च देवर्षेः सर्वशास्त्रनिपुणो लब्धसर्वकलाकौशल्यः कविप्रवरो भाषाशास्त्रसंप्राप्तस्वातन्त्र्यः सर्वदेवाऽभिधः सूनुरभूत् 1 ततो देवर्षिः सपरिवारः साङ्काश्यनगरमपहाय विद्वज्जनसन्मानदानैकवीरश्रीमन्मुख राज संरक्षित विशालायां निवासमकार्षीत् ।
तत्र सर्वदेवस्य सोमश्रीनामा भार्याऽतीव गुणनिधिभूतौ धनपालशोभननामानौ पुत्रौ सुन्दरीनामैकां सुताञ्च प्रासूत । यस्याच
कौमार एवं क्षतमारवीर्य
agi चिकीर्षन्निव रिष्टनेमेः । यः सर्वसावद्यनिवृत्तिगुर्वी,
सत्यप्रतिज्ञोः विदधे प्रतिज्ञाम् ।। ५ ।।
अभ्यस्यता धर्ममकारि येन,
जीवाऽभिघातः कलयाऽपि नैव । चित्रं चतुः सागरचक्रकाञ्चि
स्तथापि भूर्व्यापि गुणस्वनेन ॥ ६ ॥ एतां यथामति विमृश्य निजाऽनुजस्य,
तस्योज्ज्वलां कृतिमलंकृतवान् स्ववृत्या । अभ्यर्थितो विदधता त्रिदिवप्रयाणं
तेनैव साम्प्रतकविर्धनपालनामा ||७||
१ मध्यदेशस्वरूपमभिधानचिन्तामणौ-
हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्ये, यत् प्राग् विनशनादपि । प्रत्यगेव प्रयागाच्च, मध्यदेशः स मध्यमः ॥
( श्लोक - १७ - कां - ४ )
२ उज्जयिनी स्याद्विशाला - ऽवन्ती पुष्पकरण्डिनी । का० ४ श्लो० ४२

Page #51

प्रस्तावना ।]
[३७ धनपालेन ‘पाइयलच्छी नाममाला' रचितास्ति । देवर्षिणा च राज्यशासनाङ्गप्रवृद्धौ धारायां गतेन राजवल्लभेन निजपाण्डित्यप्रकर्षाद्विपुलं धनमुपार्जितम् । पूर्वोपार्जितं सर्वं च तद्वित्तं पृथिव्यां तेन निधानीकृतम् । अथ सर्वदेवो विपुलपरिवारो निजाऽपत्यानि पाठयितुं सदोद्योगपरायणः स्वजीवनमनयत्, पितरि दिवं गते तन्निहितं धनमजानानः स संभ्रान्तमनाः सद्मनि सर्वत्र व्यलोकयत् । धनमलभमानश्चिन्तातुरोऽजनिष्ट सः । तदानीं धनपालशोभनौ तत्पुत्रौ चतुर्दशसु विद्यासु पारगामिनौ बभूवतुः, सर्वदेवो धनपालश्चोभौ मुञ्जभोजनृपयोरतीव माननीयौ जातौ सुखेन निर्वाहमकार्टाम् । तथाऽपि महादानित्वात् बहुपरिवारत्त्वाच्च सर्वदेवस्य विपुलतरवित्तापेक्षिणः धरानिहितधनलिप्सया तत्स्थानं च निश्चेतुमुत्कण्ठा समुद्भूता । तस्मिन्समये चान्द्रगच्छीय-आचार्यश्रीमहेन्द्रसूरिविहरन् क्रमेण धारायां समागमत् । __ स च ज्ञानप्रभावेण सर्वत्र नगर्या प्रसिद्धो बभूव, तवृत्तान्तं सर्वदेवेन श्रुतं, ततः सर्वदेवो दिनत्रयं उपाश्रये महेन्द्रसूरिसन्निधौ तूष्णीं तस्थौ । ___ तथाविधं तं निरीक्षमाणः सूरिस्तत्कारणमपृच्छत् , तेनोक्तम्मत्पित्रा निधानीकृतधनस्थलं दर्शय, आचार्येण तत्प्रेयोवस्त्वर्धभागप्रदानप्रतिज्ञया धनस्थानं तस्मै संदर्शितम् । चत्वारिंशल्लक्षमितसुवर्णटङ्कास्तेन निधानतो लब्धाः । जैनमुनयो निष्किञ्चना इति
१ विक्कमकालस्स गए, अउणत्तीसुत्तरे सहस्सम्मि । मालवनरिंद धाडिए, लूडिए मन्नखेडम्मि ॥ १ ॥ धारानयरीए परि-ट्ठिरण मग्गे ठिआए अणवजे । कजे कणि?बहिणीए 'सुंदरी' नाम धिजाए ॥ २॥
( पाइयलच्छीनाममाला ) पृ० ४५.

Page #52

३८]
[ शोभनस्तुतेः विस्मरन् सत्यसन्धः स विप्रो लब्धधनस्यार्धभागं सूरये प्रदातुं समुद्यतः, तथापि स आचार्यों तं ने स्वीचकार
सर्वदेवेन चिरं प्रार्थितोऽपि सूरिस्तदाग्रहं नाऽमन्यत, कथितञ्च यदि स्वप्रतिज्ञा सत्यापयितुं त्वमिच्छसि तर्हि पुत्रयोर्द्वयोरेकं मे देहि । ततः सर्वदेवेन जैनदीक्षां स्वीका धनपालो ज्येष्ठसुतोऽवाचि, सोऽपि जैनमतविरोधित्त्वात् पितुर्वचनं नाऽमन्यत । पितुः सन्तोषाय तद्वचनं कनीयसा सूनुना शोभनेन स्वीकृतम् । महेन्द्रसूरिणा स दीक्षितः कृतः।
केषुचित्प्रबन्धेषु शोभनमुनेगुरो मान्यन्यानि निर्दिष्टानि, तं केचिद्वर्धमानसूरिः केचिच्च जिनेश्वरसूरिरिति संबोधयन्ति, वयं त्वत्र प्रभावकचरित्रादिजैनैतिहासिकग्रन्थानाश्रित्य महेन्द्रसूरिरित्यभिधानं अनुमन्यामहे, यतो धनपालेन स्वरचिततिलकमञ्जयां तदेव नाम स्मृतम्, महेन्द्रसूरिः प्रायः कामपि ग्रन्थरचनां कृतवानिति न ज्ञायते, तथा च प्रभावकचरित्रे जन्महायनादिप्रतीतिर्न लभ्यते । प्रभावशालीसूरिरयम् । उक्तञ्च
मूरिर्महेन्द्र एवैको वैबुधाराधितक्रमः ।. यस्याऽमयोचितप्रौढिः, कविविस्मयकृद्वचः ॥१॥
(तिलकमञ्जर्याम् श्लो० ३४ ) विद्वान् व्याख्यातृचूडामणिरसौ बभूव-- धराधवान् धर्मसुकर्मबोधत-वकार वश्यान् श्रुतधर्मवर्मनि । निवर्त्तयामास विकर्मसेवनान्-निजक्रमाऽभ्यर्णगतान् विधर्मिणः।१।
१ यतिने काञ्चनं दत्त्वा, ताम्बूलं ब्रह्मचारिणे । चोरेभ्योऽप्यभयं दत्त्वा, स दाता नरकं व्रजेत् ।।
पाराशरस्मृतिः अ. १ श्लो: ६०.

Page #53

प्रस्तावना। निवृत्ततर्षः परिवर्त्तमानः, सदात्मतत्त्वेषु विभासमानः। महेन्द्रवत्सूरिरयं व्यराजत् , धर्माधिराज्यं नितरां दधानः ॥२॥ धर्मद्विषोऽन्ये कलुषाः कषाया-बबाधिरे तं न निजप्रभावात् । कियान् हि बाह्यो रिपुवर्ग ईशो-विकारदृष्ट्या समवेक्षितुं वै॥३॥
प्रभावकचरित्रे महेन्द्रसूरिवृत्तान्तं प्रदर्शितम् । तत्र शोभनमुनिधनपालकौलकविधर्माणां विदुषामाख्यानं वर्णितम् । किन्तु अस्मिन् प्रबन्धे महेन्द्रसूरिवृत्तान्तं स्वल्पतरं लभ्यते । अतस्तजन्मजातिगुर्वादिसंबन्धः कश्चिदपि न प्रतीयते ।
अथ धनपालः कनिष्ठभ्रातरं दीक्षितं विज्ञाय तस्मै सूरये भृशं चुक्रोध, निजपित्रा विरोधं कुर्वत् स्वमित्रीभूतं युवराज भोजराज विबोध्य द्वादशवर्षपर्यन्तं मालवदेशे मुनिविहारं न्यवारयत् । यदा
. (१) भृगुकच्छ( भरुच )पुरवास्तव्यः सुरदेवब्राह्मणस्तत्पुत्रोऽयं बाल्यावस्थायामनभिज्ञो बभूव, कस्यचिद्योगिनो वितीर्णवरेण कवित्त्वशक्तिं प्राप्य शक्त्युपासकः सोऽभूत् ततो गृहवासं परित्यज्य पर्यटन् स शास्त्रविवादे बहून् विदुषो जयन् श्रीशान्तिसूरिणा महाकविधनपालेन च विजितस्ताभ्यां सह चिरं मित्रतामधात् ।
(२) महेन्द्रसूरिसमयः शिथिलाचारप्रधानोऽभूत् । तत्र श्रीमहेन्द्रसूरिश्रीवाचनाचार्यशोभनमुनी सुविहिताविति तयोराचारविहारादिभिर्ज्ञायते ।
३ महाकविधनपालेन वि. सं. ( १०२९) पाइअलच्छीनाममाला रचिता, तदानीं स षोडशहायनो विंशतिहायनो वाऽभवत् । स च जैनमतावलम्बी नाऽभूत् , यतस्तस्यां नाममालायां जैनपारिभाषिकाः शब्दा न दृश्यन्ते, किन्तु संस्कृतसमदैशिकप्राकृतशब्दा निवेशिताः ।
पृष्ठे (१३) पादे ( १७१) “तित्थाहिवई जिणो अरहा" इत्युल्लेखेन केचित्तं जैनं मन्वते तदनुचितं, यतस्तदुल्लेख: पश्चात्प्रक्षिप्तः संभाव्यते । किंवाऽर्हनिति जनप्रसिद्धत्त्वात्तदुल्लेखः स्वेनैव कृतो ज्ञायते । आयमङ्गले ब्रह्मणो नामस्मरणेन च जैनेतरः प्रतीयते ।
श्री वाक्पतिराज( मुञ्ज )स्व राज्यसमयस्तस्मिन्समयेऽभूत् । ततो भोजराजो युवराजपदारूढ आसीत् ।

Page #54

४०]
[ शोभनस्तुतेः मालवदेशे साधुविहारनिषेधस्तदानी महेन्द्रसूरिः शोभनमुनिश्च गुर्जरदेशेऽभूताम् । गुरुणा जैनसिद्धान्तं पाठयित्वा शोभनमुनये वाचनाचार्यपदवी प्रदत्ता, यः गुणाकरत्त्वात् सुरेन्द्रस्याऽपि स्तवनीयोऽभूत् । इत्थं प्रबंधकारो विज्ञापयति-तस्मिन् समये शोभनमुनिरतीव विद्वानासीत ! सौभाग्यसागरसूरिः शोभनस्तुतेष्टीकां निर्मितवान्-सोऽपि प्रस्तौति
" शोभनः सर्वशास्त्रेषु, शोभनः स्तुत्यकीर्तिभाक् ।
विदुषां माननीयश्चाऽप्रमेयकविशक्तिभाक् ॥१॥" शोभनमुनि विद्वत्तमं विज्ञाय तद्गुरुस्तस्मै सूरिपदं समर्पितवान्।
ततो मुनिदर्शनविरहादुपदेशाभावाच्च जैनशासनस्य लघुतां विदित्वा धारासंघेन श्रीमहेन्द्रसूरिरभ्यर्थितः, भगवन् ! मुनिविहारनिषेधो दूरीकर्तव्यः । आचार्येण जैनशास्त्रनिष्णातः शोभनमुनिस्तत्र गमनायाऽऽज्ञप्तः ।
धनपालः प्रतिबोद्धव्यो जैनशासनोन्नतिश्च विधातव्येति कार्यद्वयचिकीर्षुणा तेन प्रागेव वाक्चातुर्यतश्चारित्रबलेन शासनप्रभावेण च तत्कार्यं साधितम् । ततो धनपालं विशुद्धं श्राद्धं विधाय मालवदेशे मुनिविहारं स प्रावर्तयत् । तेन धनपालेन समयोचितोक्त्या भोजराजो मृगयाव्यसनपराङ्मुखी कृतः । वैक्रमैकादशशताब्द्याश्वरमभागे विद्यमानोऽयं मुनिः कदा स्वर्गस्थोऽभूदिति विज्ञानसाधनं लब्धपूर्व नासीत् । अतस्तदत्र न निश्चीयते । परन्त्वस्याः स्तुतेर्धनपालकृतटीकाया अवतरगतो ज्ञायते--
असौ स्तुतिकारो धनपालस्यानुजस्तेन मुनिना ज्येष्ठबन्धुं धनपालं परमाहतं विधाय पश्चादणहिल्लपुरे शोभनस्तुतिर्निरमायि । विद्यमाने . (१) पट्टणपुरे प्रायः स्थितिमन्तौ, तदानीं श्रीभीमदेवस्य राज्याधिकारो वि० सं० ( १०७८-११२० ) अष्टसप्तत्युत्तरसहस्रमारभ्य विंशत्युतरैकादशशत. परिमितो बभूव ।

Page #55

प्रस्तावना | ]
[४१
च ज्येष्ठबन्धौ स मुनिः पञ्चत्वमियाय । अस्य मुनेः स्तुतिनिर्माणं स्वर्गगमनञ्च गुर्जरदेश एवेति प्रतीयते ' शोभनसूरे: स्वर्गगमनविषये विविधप्रकारः प्रदर्शित: ' महेन्द्रसूरिप्रबन्धे चेत्थमुक्तम्" तदीयदृष्टिसङ्गेन, तत्क्षणं शोभनो ज्वरात् । आससाद परं लोकं, संघस्याऽभाग्यतः कृती ॥ १ ॥ तासां जिनस्तुतीनां च सिद्धसारस्वतः कविः । टीकां चकार सौन्दर्य-स्नेहं चित्ते वहन् दृढम् || २ |"
शोभनमुनिविरचिता ग्रन्थाः शोभनस्तुतिमन्तराऽन्येऽधुना नलभ्यन्ते, केनाऽपि ग्रन्थकारेणाऽन्ये तद्रचिता ग्रन्थाः सन्तीत्युल्लेखोऽपि न कृतः तथाप्येतादृगसाधारणग्रन्थकर्त्तुरपराः कृतयः संभाव्यन्त एव । पुनर्जेंनदर्शनेऽस्याः स्तुतेरनेकधा जैनपण्डितैष्टीका विरचिताः अतिप्रसिद्धिश्चास्या इति वाचनाचार्य पदारूढस्य शोभनमुनेः कविस्वशक्तिरत्युचतरा विद्यते, सम्यक्त्वसप्ततिटीकाकारश्रीमत्संघ तिलकसूरिरष्येनं कविराजमुद्दिश्याऽधस्तनां स्तुतिं विहितवान्--- " बीओ सोहणनामा, जस्स कवित्तं विचित्तयं सुणिउं । कोहि न वियहियएहिं पंडिएहिं सिरं धुणियं ॥ बहुपरियणपरियरिया, अखण्ड पंडिचदप्पदुष्पिच्छा । सिरिभोयरायरायंगणस्स मुहमंडणं जाया । " सम्यक्त्वसप्ततिटीका ( पत्रांक ७२ ) असौ स्तुतिर्निज गुरुणाऽपि संस्तुता श्रीप्रभावकचरित्रे श्लो. ३१९. " स प्राह न स्तुतिध्याना-जानेऽपश्यदहो ! गुरुः । तत्काव्यान्यथ हर्षेण, प्राशंसतं चमत्कृतः ॥ १ ॥”
१ इतश्च शोभनः स्तुतिकरणध्यानादेकस्या गृहे त्रिर्गमनात्तस्या दृष्टिदोषान्मृतः । प्रान्ते निजभ्रातुः पार्श्वत् स्तुतीनां वृत्तिं कारयित्वाऽनशनात्सौधर्मं गतः । ( प्रबन्धचिन्तामणौ पृ० ४२ )

Page #56

४२]
[ शोभनस्तुतेः धनपालोऽपि स्वनिर्मितटीकायामेवं स्पष्टतया तद्विज्ञापयामास । भिक्षाटनं कुर्वताऽनेन मुनिनाऽपूर्वभाववाहिनी गम्भीरार्थगौरवान्विता विविधच्छन्दोऽलङ्कारादिसमन्विता षण्णवतिकाव्यमयी स्तुतिरिय व्यधायि, तर्हि तत्कृता अन्ये ग्रन्थाः कथं न भवेयुः ? अखिलानि पुस्तकनिधानानि दुःषमसमये नष्टप्रायाण्यभूवन तत्र किमक्षयं भवेत् ? केवलं सिद्धान्ततत्त्वकोविदोऽयं नासीत् , महामुनिधर्मविराजितोऽप्यभवत् । धनपालः स्वयमेवोचे-रूपेण स्वाकृत्या सद्गुणैश्च स शोभनः समभूत् , नाम्नैव न । अस्य स्तुतिकारस्य ज्येष्ठभ्रातृधनपालरचितैतत्स्तुतिटीकाऽवतरण-तद्रचिततिलकमञ्जरीपीठिका-चन्द्रप्रभसूरिकृतप्रभावकचरित्रस्थश्रीमहेन्द्रसूरिप्रबन्ध--श्रीमेरुतुङ्गाचार्यविहितप्रबन्धचिन्तामणौ भोजभीमप्रबन्ध-श्रीहरिभद्रसूरिकृतसम्यक्त्वसप्तति-श्रीसंघतिलकसूरिरचितवृत्ति-श्रीविजयलक्ष्मीसूरिकृतोपदेशप्रासाद-श्रीजिनलाभसूरिरचितात्मप्रबोधादिग्रन्थानुसारेण मया यथोचितमिदं शोभनमुनिवृत्तं निवेदितम् । तर्कालंकार-न्याय-काव्यतीर्थोपाधिधारिणा श्रीहिमांशुविजयमुनिराजेन गुर्जरप्रस्तावनायां तच्चरित्रं सम्यग विशदीकृतं, तेनाऽपि महाशयाः तुष्टिं लभेरन् । अस्मिन्विषये क्वचिन्मतभेदोऽप्यस्त्येव, वस्तुतस्तदकिञ्चित्करम् । श्रीशोभनमुनेः पितरं सर्वदेवं गुणनिष्पन्नतया-उपनामतः, सोमश्रीभार्यायाः साम्यतश्चाऽन्ये ग्रन्थकाराः लक्ष्मीधर-सर्वधर-सोमचन्द्रनामतो निर्दिशन्ति धनपालस्तु निजपितरं ' सर्वदेव' इत्याख्यया ख्यापयति, मयाऽप्यतस्तन्नामनिर्देशो विहितः । श्रीधनपालः स्वरचिततिलकमञ्जयाँ श्रीमहेन्द्रसूरिं प्रशंसति-अतो दीक्षागुरुः स एवात्र निर्दिष्टः, केचिच्च वर्द्धमानसूरिं जिनेश्वरसूरिं च दीक्षागुरुं दर्शयन्ति । जैनग्रन्थकाराः दीक्षागुरुंविद्यागुरुं च तं निर्दिशन्ति । इत्थं मतभेदाः सन्ति यतो-वर्धमानसूरेः, महेन्द्रसूरेश्व समकालीनत्वं तत्र हेतुत्वेन गण्यते । परं तु दीक्षागुरुस्तु महेन्द्रसूरिरेव विद्यागुरुत्वेन श्रीवर्धमानसूरियदि संभाव्येत तीषद्युक्तं स्यात् ।

Page #57

'प्रस्तावना ।]
पित्रा वा तत्पूर्वजेन निधानीकृतं धनं दर्शितमिति विकल्पयन्ति केचन, यदि सांकाश्ये तद्धनं निहितं चेत्पूर्वजेन, तद्धारायां कथं संभाव्यते ? धारानगयाँ देवर्षिणैव गुप्तीकृतं संभाव्यते । अत्र च देवर्पिसम्बन्धस्तद्विषये प्रकाशितः । अतोऽन्ये मतभेदा नाऽत्र प्रदर्शिताः कारणशून्यत्त्वात् । इत्थं शोमनमुनिख्याति प्रदर्य तत्कृतिं स्तवीमि
अस्यां शोभनस्तुतौ श्रीमदृषभादिचतुर्विंशतिजिनानां स्तुतयः षण्णवतिश्लोकपरिमिताः । प्रत्येकजिनस्तुतौ चत्त्वारि काव्यानि, तेषु प्रथमकाव्येन यस्य जिनस्य स्तुतिस्तत्स्तवना, द्वितीयस्मिन् चतुर्विंशतिजिनानां स्तुतिः, तृतीयस्मिन्नागमस्तुतिः चतुर्थे च काव्ये शासनरक्षकदेवस्तवनम् । इमाश्चतुर्विंशतिजिनानां स्तुतयोऽष्टादशधा छन्दोभिर्निबद्धाः छन्दःशास्त्रनियमोपेताः सर्वसौन्दर्यानपेताः कविप्रवरस्य पाण्डित्यं प्रकाशयन्ति । अधिष्टायकदेवीनामेव स्तुतिविहितेति न किन्त्वत्र श्रुतदेवताः षोडश विद्यादेव्यः अम्बिका-शान्तिदेवी ब्रह्मशान्तिकपर्दीयक्षाश्च स्तुताः
शब्दाऽलङ्कारेष्वनेकधा यमका योजिताः, अनुप्रासानां घटनाऽप्युच्चतरा निवेशिता, विस्मयस्त्वेषः, प्रकृतशब्दानामुपयोगतः शब्दसौन्दर्यार्थसुगमत्वसम्पादने प्रयत्नो विहितः। अस्याः स्तुतेर्गौरवत्त्वन्त्विदमेव लक्ष्यते यन्यायाचार्य-न्यायविशारदश्रीमद्यशोविजयोपाध्याय
( 1 ) अहिगयजिणपढमथुई, बीआ सव्वाणतइयनाणस्स। वेयावच्चगराणं, उवओगत्थं चउत्थ थुई ॥ १ ॥
( देववन्दनभाष्ये गाथा० ५२ ) ( २ ) श्री यशोविजयमहामहोपाध्यायविनिर्मितेन्द्रस्तुतिरिति काचिदलौकिका कविजनमनोहारिणी कृतिः । शोभनमुनिकृतजिनस्तुतिचतुर्विंशतिकाया अनुकृतितया विदुषां समाजे प्रसिद्धच्छन्दोऽलङ्कारैः क्वचिच्छब्दार्थैरपि जिनस्तुतिचतुर्विंशतिकया अस्या कृतेः सादृश्यं दरिदृश्यते । अत एव विदुषां प्रमोदाय अस्य ग्रन्थस्य परिशिष्टे मूलकृतिः संगृहीता।

Page #58

४४ ]
[ शोभनस्तुते. (सदृशैः) पण्डितप्रवरैः शोभनस्तुतिमिमामनुसृत्य तथैवच्छन्दोऽलकारैः समलङ्कता (ऐन्द्रस्तुसिनामा) स्तुतिय॑धायि । यस्यां स्तुतौ शब्दतोऽर्थतश्च क्वचिद् साम्यं वरिवर्त्तते । प्रस्तुतस्तुतेरनन्तरं मेरुविजयगणिप्रभृतिजैनकविवरैरीदशीः स्तुतीविधाय साहित्यवृद्धिरक्रियत । अस्मिन् विषयेऽधिकमुल्लेखमकृत्वा स्तुतिरियमवेक्षणीयेति विरम्यते । अस्याः स्तुतेः सुबोधाय-आचार्यश्रीमद्अजितसागरसूरिविरचितसरलाख्या टीकाऽन्वयानुसारिणी मूलार्थानुवादश्च वाचकानामतीव साहाय्यं ब्रजिष्यतः।
सरलाख्यटीकाकर्तृणां कविकोविदानां जैनाचार्याणां श्रीमद्अजितसागरसूरिवर्याणां जीवनं तद्विरचितग्रन्थावलोकनेनैव लोके प्रसिद्धमेव ।
अस्याः सरलायाः संशोधनार्थ प्रो. रसिकलालात्मजमहाशयहीरालालकृतस्तुतिचतुर्विंशतिकाया भाषान्तरादीनामप्युद्वीक्षणं विहितम् ।
एतद्ग्रन्थसंशोधने च व्याकरणसाहित्यपारंगतेन श्रीमता वैकुण्ठरामात्मजेन भाइशङ्करशास्त्रिणा प्रभूतं साहाय्यं विहितम् , अतस्तयोरुपकृति न विस्मरामि ।
मच्छतः स्खलनं क्वापि, भवत्येव प्रमादतः। हसन्ति दुर्जनास्तत्र, समादधति सजनाः ॥ १ ॥
इति प्रार्थयिता।
कार्तिक्यां पौर्णमास्यां बुधवासरे )
वैक्रमाब्दे १९९१ मु० माणसापत्तने. )
मुनिश्रीहेमेन्द्रसागरः।
___ इयं शोभनस्तुतिचतुर्विंशतिका सर्वमतानुयायिसमता। अस्याः टीकाकर्ता श्रीमअजितसागरसूरि पुङ्गवेन तद्भावार्थमुद्धत्य यथेष्टवृत्तैः काचिदभिनवा कृतिः विरचिता साऽपि स्वरचितस्तोत्ररत्नाकरग्रन्थे मुद्रिताऽस्ति,जिज्ञासुभिर्विलोकनीया तत्र।

Page #59

जैनाचार्य श्रीमद्अजित सागरसूरिवृत्तान्तम् ।
प्रणम्य पद्मप्रभपद्मनाथं, संक्षेपतोऽहं कथयामि किञ्चित् । गुरुप्रसादाद् गुरुजीवनस्य, शुभं चरित्रं गुणवृद्धिहेतुम् ॥ १ ॥
"
विविधवैभवशालिनि चास्तर ( चरोतर ) देशे पेटलादपत्तनसन्निधौ प्रधानतो वैश्यजनमण्डितोऽन्वर्थनामा नार ( नरसमूह ) इत्यभिधानं दधानो ग्रामः प्रसिद्धः समस्ति । यस्मिन्वीतरागधर्मोपासकाः कियन्तः स्वष्टदेवता उपासते यैर्धर्मसन्तानकराः कतिपयाऽर्भकाः सद्गुरुभ्यः समर्पिताः, दीक्षिताश्च ते धर्मोन्नतिं विदधति, एतस्मिंश्च ग्रामे 'परमात्मिक धर्मनिष्ठो वैश्य ( लेउआपाटीदार ) कुलविभासकः (लल्लुभाइ ) इत्याख्याख्यापकोऽभवत्, धर्मपत्नी च तस्य शीलवतीनां प्रशंसनीया (सोनबाई ) नामाऽऽसीत्, दम्पती चोभौ समानशुभशीलौ विनीतस्वभावौ प्रभुभक्तिपरायणौ शुद्धदेवगुरुभक्तिभाजावुदारमानसौ प्रेमाङ्कुरपोषकौ सततं बभूवतुः । यस्याः कुक्षौ शुभस्वप्नसूचितोऽयं गर्भत्वेन समवातरत् । वि. सं. द्विचत्वारिंशदधिकैकोनविंशतितमे हायने पोपशुक्लपञ्चम्यां सा बालमजीजनत् द्वादशेऽह्नि पित्रा ( अंबालाल ) इत्यभिधान मकारि । क्रमेण बालशशाङ्क इव स वृद्धिमगमत् प्रकृत्यैवासौ निजपितृगुणानुसारी शुभलक्षणसूचितो भविष्यद्भाग्योदयवशात् सामुद्रिक लक्षणैः कियद्भिरुपलक्षितोऽभूत्, आद्यवयस्येव तं वाग्मित्वं बुद्धिवैशद्यञ्चाशिश्रियताम् । अत एवासाचिराद् गुर्जरगिरां रहस्यमवेदीत् । स च वाक्चातुर्यबुद्धिप्रभावं
I

Page #60

४६
[ अजितसागरसूरे:
सफलीकर्त्तुं व्यचिन्तयत् । तस्मिन्समये दैवनियोगात्तन्मातापितरौ पञ्चत्त्वं गतौ, भवस्वरूपमेतादृशमेव --
उत्पद्यते कर्मनिबद्धजन्तु - र्विलीयतेऽसौ किल कर्मयोगात् । सुखं च दुःखश्च चलस्वभावं प्रकीर्त्तितं चक्रवदत्र लोके ॥ १ ॥ संसारवासः खलु सारहीनो, निःसारसेवा बहुदुःखखानिः । एकस्य दुःखस्य न यावदन्त-स्तावद् द्वितीयं निपतत्यकाण्डम् | २|
इत्थं संसारस्थिति परिभाव्य षट्पञ्चाशदधिकैकोनविंशतितमे वैक्रमाब्दे स्थानकवासिसाधूनां समागमं प्राप्य विरक्तमनाः स तेषां सन्निधौ दीक्षामङ्गीकृतवान् । अमीऋषेति नामनिर्देशं जग्मिवान् । ततो गुरुभिः सह तेन महाराष्ट्र - खानदेश - कर्णाटक-‍ हिन्दुस्तानप्रभृतिषु देशेषु विहारो व्यधायि, तत्रत्यजनाः प्रबोधिताश्च निजबुद्धिवैभवेन ।
- मालव-मध्य
अनेकधा धर्मशास्त्राणां विविधभाषाणां चाभ्यासस्तेन विहितः । ततोऽनेकविदुषां मुनीनां महात्मनाञ्च समागमं कुर्वाणः स सम्यग् ज्ञानाऽनुभवं प्रापत् । ततस्तस्य स्थानकवासि मुनीनां परिचयो जातस्तत्र मूर्त्तिपूजनं सर्वथा न्यषेधि, तच्च तस्मै निजज्ञानाऽनुभवानारोचत, शास्त्रोक्तैतिहासिकप्रमाणैश्च तेन विज्ञातम् - द्वात्रिंशत्सूत्रसूत्रितमेव माननीयं नान्यदितिमर्यादा भ्रमजनका तैर्मूर्त्तिपूजां खण्डयितुङ्गीकृताऽस्ति । तत्सम्बन्धिशङ्कासमाधानं तन्मतावलम्बिना तेन नाऽऽसादि । केचित्तन्मतानुयायिनस्तदीयशङ्काः श्रुत्वा हास्यास्पदीचक्रुः, केचित्तूष्णीं बभूवुः, अपरे च मिथ्या श्रद्धाशीलनत्वेनैव जीवनं निर्वाहयितुं उपदिदिशुः । तेन सत्यशोधक: स नातुष्यत् ।
ततस्तेन विजिज्ञासुना - अध्यात्मज्ञानदिवाकर योगनिष्ठाचार्यश्रीमदबुद्धिसागरसूरीश्वरैः साकं पत्रव्यवहारः प्रारभ्यत, क्रमेण च प्रभोत्तर सन्तानेन बहुधा शङ्कासमाधानमजनिष्ट, ततः स्वयमेव स

Page #61

वृत्तान्तम् ।] समागत्य सूरीश्वरदर्शनमकार्षीत्, तैश्च साकं तेन भक्ष्याऽभक्ष्याचारसमाचारीजीवदया-प्राकृतसंस्कृतभाषा-सूत्ररचना-मूर्तिप्राचीनत्वावश्यकताप्रभृतीनां प्रभूता ऊहापोहा विहिताः, मीमांसाऽप्यकृत । ततो निश्चितं तेन-यत् स्थानकवासिमत आधुनिक एव, तेऽपि रूपान्तरेण गुप्ततया तत्सदृश (स्थापना) स्वरूपेण मूर्ति मन्यमाना अज्ञजनान् भ्रान्तान् कुर्वाणास्तेषां स्वस्य चात्मिकहितं नाशयन्ति । इत्थं तेन (अमिऋषि) मुनिना सुपरीक्षां विधाय पञ्चषष्ट्युत्तरैकोनविंशतितमे ( १९६५ ) वि. संवत्सरे गृहीतमतमनादृत्य पूर्वोक्तसरीश्वरपादान्ते श्वेताम्बरसाम्प्रदायिका संवेगिदीक्षा स्वीकृता । अजितसागर इत्यभिधया ख्यातिमभजदस्मिन् सम्प्रदाये, यद्यपि स्थानकवासिमतं वितथं विज्ञाय त्यक्तवान् तथाऽपि परमतसहिष्णुत्वात् सोऽन्यमतानिव तन्मतमपि समानभावेनाऽपश्यत् ।
बहुशस्तेन स्थानकवासिसाधुभिः समं प्रसिद्धभाषणादिप्रवृत्तयो विहिताः, अत एव निश्चीयते, तन्मनसि क्वचिदपि केनाऽपि साद्धं तिरस्कारो द्वेषबुद्धिश्च न प्रादुरभवत् । सर्वैः सह प्रमोदभावेन वर्तितव्यं सत्यवर्त्म न परित्याज्यमिति तज्जीवनस्य प्रधानताऽऽसीत् । अथ स मुनिराजः प्रत्यहं ज्ञानवृद्धि विधातुं प्रावर्त्तत, संस्कृतप्राकृतवाङ्मयतत्त्वानि सम्यक् ज्ञातवान् । तदन्वागमिकभावान् पुनरवलोकितवान्। तत्तट्टीकानियुक्तिभाष्यचूर्णिकापर्यालोचनत आगमिकगौरवं तेन प्रत्यक्षीकृतम् ।प्राथमिकवक्तृत्वशक्तिप्रभावेण सञ्जातप्रसिद्धिसन्मानं विशेषतः स्वागमज्ञानपूर्वकं निजगुरुसकाशात्प्रत्यहं संप्राप्ताध्यात्मज्ञानादिना व्यस्फुरत् । विज्ञानतपसा वपुरपि सविषयं कृशतामभजत् । अष्टाहिकादितपश्चर्या बहुशः परिचिता तेन, योगोद्वहनतप आराध्य ज्ञानश्चाराधितम् । ततः सानन्दनगरे तस्मै महोत्सवपूर्वकं पन्यासश्रीमद्वीरविजयेन पन्न्यासपदं गणिपदं च प्रदत्तम् । मेघगम्भीरनादेन सततं देशनाप्रदानेन लोकोपकारकारिणा प० श्रीमद् अजितसागरगणिना

Page #62

૪૮
[ अजितसागरसूरेः जीवनं परहितायैव व्ययितम् । संस्कृत-प्राकृतभाषायां तेन बहवो लेखाः प्रादुष्कृताः, संस्कृत-प्राकृतमन्थार्थाः देशभाषया प्रकटीकृताश्च । तद्विरचितग्रन्थाश्चमे भीमसेनचरित्रं, अजितसेनचरित्रं, तरङ्गवतीकथा (पद्यात्मका) चन्द्रराजचरित्रं, स्तुतयः, श्रीशोभनस्तुतेष्टीका, धर्मशाऽभ्युदय-नेमिनिर्वाण-तिलकमञ्जरी-शान्तिनाथचरित्रादिमहाकाव्यानां टीकाः, शब्दसिन्धुः. बुद्धिप्रभाव्याकरणं, सुभाषितसाहित्य, बुद्धिसागरसूरिचरित्रं, श्रीकल्पसूत्रसुखबोधिका चेति संस्कृतगिरा गुम्फिताः सन्ति । कृतिश्चैषां मनोहारिणी सुगमा रसमयी च। वेदान्ततत्त्वञ्च तेन ग्रन्थद्वाराव्यक्तीकृतम् । वेदान्तरहस्यं च काव्यप्रबन्धेन गुर्जरगिरा बहुधा विशदीकृत्य प्रकाशितम्। तच्च समयोचितभावमयं हृल्लासकं जनानानन्दयति । सुपार्श्वनाथचरित्रसुरसुन्दरी-कुमारपालचरित्रादीनां भाषान्तराणि तद्रचितानि वर्तन्ते । इत्थं तेन मुनिना साहित्यप्रमुख प्रवृद्धिर्विशेषतो विहिता ।
तेषानीटशी शक्तिमनेकधाऽपरयोग्यतां च निरीक्ष्य तस्मै योगनिष्ठाध्यात्मज्ञानदिवाकरश्रीमदाचार्यबुद्धिसागरसूरिभिः (प्रांतिज) पत्तनेअशित्युत्तरैकोनविंशतितमेऽब्दे आचार्यपदं प्रदत्तं सागरसंघाटकस्यधूश्च समर्पिता। ततोऽसौ कियत्कालं सूरिपदं व्यभूपयत् , तदन्तरेऽपि ग्रन्थविलेखने देशनादाने च तेन सर्वथा समयो व्ययितः । महात्मनां क्षणोऽपि जगज्जनानाममूल्य इति को न विजानाति ? । धार्मिकसामाजिकोन्नतिकारकप्रवचनप्रदानेन सह कानिचिद्धार्मिकक्षेत्राणि गुरुकुलविद्यानिकेतनानि च साहाय्यदानद्वारासजीवनानि विहितवान् सः। अभ्यस्तयोगविद्यः स गुरुभक्तिमेव मुख्यतोऽमन्यत । इति तदुपदेशेन निर्मापितानि श्रीमद्बुद्धिसागरसूरीश्वरस्य गुरुमन्दिराणि सूचयन्ति । आर्यसमाजिसनातनधर्मिख्रिस्तिपारसिकयवनानां धर्मस्थानेषु गत्त्वा स्वयं व्याख्यानानि धर्मप्रवृत्तयेऽदात् । तेन च नरेशाननेकधा प्रबोधयता राज्यस्थानेषु सदुपदेशेनाहिंसाधर्मः

Page #63

वृत्तान्तम् । ]
प्रतिष्ठितः । सततं विहारप्रियः स सूरिः क्रमेण श्रीनगर ( अमदावाद ) - सुरत - मुम्बापुरी - पट्टण - राजधन्यपुर ( राधनपुर ) विजयपुर (विजापुर) सानन्द - प्रान्तिक ( प्रांतिज ) वटपल्ली ( वडाली ) प्रल्हादनपुर-महेशान - उमापुर ( उंझा ) पादलिप्त ( पालीताणा ) - यामनगर - अमदावाद - प्रांतिज-- पेथापुर -- विजापुर - महानसादिपत्तनेषु -- चातुमी: : कृतवान् । इत्थं स महानपि समाजकार्याणि धर्मबुद्धया साधयन् महत्त्वमानं मनसाऽपि नाऽचिन्तयत्, अन्यान् प्रभावशालिनो विधातुं सदैव स प्रमुदितोऽभूत् । अतस्तेन सतीर्थ्याभ्यां मुनिश्रीऋद्धिसागरमुनिश्री कीर्त्तिसागराभ्यां मुनिश्री दुर्लभविजय - मुनिश्रीरङ्गविमल -अचलगच्छीय मुनिश्री दानसागरेभ्यो गणिपदं पन्यासपदञ्च व्यतीर्यत ।
( माणसा ) कार्त्तिकशुक्ल
पञ्चम्याम् सं. १९९१
ततः पञ्चाशीत्युत्तरैकोनविंशतितमे वैक्रमसंवत्सरे चाश्विनशुक्लतृतीयायां स्वर्गस्थोऽभूत् । येनात्मकल्याणं साधयता जगदुद्धारायाऽनल्पः परिश्रमः सेवितः, यतोऽधुना सोऽसन्नपि विद्यमानतां भजति । अस्माभिरपि तज्जीवनपरिचयेन निजात्मकल्याणं शासनजगद्धितं च यथास्यात्तथा यतितव्यमितिभावनया तत्संक्षिप्तजीवनं पूर्णयन्विरमति ।
तत्पादपङ्कजालिर्मुनि— हेमेन्द्रसागरोऽन्तेवासी

Page #64

परिशिष्टम्
明光米糕
कविकुलावतंसपण्डितशिरोमणिमहाकविधनपालविरचित
तिलकमञ्जरीपीठिका
स वः पातु जिनः कृत्स्न-मीक्षते यः प्रतिक्षणम् । रूपैरनन्तैरेकैक-जन्तोर्व्याप्तं जगत्त्रयम्
प्राज्यप्रभावः प्रभवो - धर्मस्यास्त रजस्तमाः । ददतां निवृतात्मान - आद्योऽन्येऽपि मुदं जिना:
॥ १ ॥
॥ २ ॥
१ विक्रमार्कैकोनाशीत्यधिकेकोनविंशतितमे वत्सरे आचार्यश्रीमदजित सागरसूरिविरचिततिलकमञ्जरी प्रकाशिकाव्यटीकायाः प्रारम्भपद्यान्यत्र लिख्यन्ते ।
बभूव योऽत्र प्रथमो नरेशो - योऽभून्मुनीनांप्रथमो वरेण्यः । यस्तीर्थनाथः प्रथमो व्यराज - त्तमादिनाथं प्रथमं स्तुवेऽहम् ॥ १ ॥ श्रीशान्तिनाथं भुवि वैश्वसेनं, प्रशस्तशान्तिप्रदमर्जुनच्छविम् । शशाङ्कलक्ष्माङ्कितभूघनं विभुं स्मरामि नित्यं विनयाञ्चितोऽहम् ॥ २॥ विनिर्जिताक्षं गतपक्षपातं, लक्ष्यीकृताऽशेष परोक्षवादम् । विवक्षितार्थप्रदमाश्रितानां, श्रीनेमितीर्थाधिपमानमामि विभ्राजमानं फणिराट्फणाभिः, प्रदीप्तरत्नावलिभिर्नितान्तम् । सन्मज्जनाम्बु स्पृशतो निरामयै - रुपास्यमानं प्रभुपार्श्वमीडे विजित्य मानाद्यरिवर्गमुद्धतं, निवृत्तिभाजं त्रिशलात्मजातम् । सिद्धार्थसूनुं प्रणमामि भूयो - विज्ञातनिः शेषजगत्प्रभावम्
॥ ४ ॥
॥३॥
॥५॥

Page #65

पीठिका.
दिशतु विरतिलाभानन्तरं पार्श्वसर्पन्नमिविनमिकृपाणोत्सङ्गदृश्याङ्गलक्ष्मीः । त्रिजगदपगतापत्कर्त्तुमात्ताऽन्यरूपद्वय इव भगवान् वः सम्पदं नाभिसूनुः
ध्वानेनामृतवर्षिणा श्रवणयोरायोजनं भ्राम्यता, भिन्दाना युगपद्विभिन्नविषयं मोहं हृदि प्राणिनाम् । धर्मकथाविधौ जिनपतेराद्यस्य वाणी नृणां, वृन्दैरुद्यदपूर्व विस्मयरसैराकर्णिता पातु वः
अव्याज्जगन्ति पुरुषोत्तमनाभिसूते
देवस्य वक्त्रकमलोदरमावसन्त्याः । धौतेवदन्तकिरणप्रकरेण मूर्ति
देव्या गिरामधिपतेः शरदिन्दुगौरी
रक्षन्तु स्खलितोपसर्गगलितप्रौढप्रतिज्ञाविधौ, याति स्वाश्रयमर्जितांहसि सुरे निःश्वस्य सञ्चारिताः ।
,
१ भगो ज्ञानादिसम्पत्तिरस्त्यस्येति भगवान् तथा च
भगोऽर्कज्ञानमाहात्म्य - यशोवैराग्यमुक्तिषु । रूपवीर्यप्रयत्नेच्छा - श्रीधर्मैश्वर्ययोनिषु
तत्र योन्यर्कभिन्नार्थोऽत्र भगशब्दो ग्रात्यः ।
वाग्देवता कल्पितपद्मविष्टरा, निवर्त्तिताऽज्ञानतमोविताना । कराम्बुजस्थस्फटिकाक्षमाला, विचिन्तनीयाऽस्ति सुचिन्तितप्रदा ॥ ६॥ गुरुं गुणज्ञं सुधियां सुसंमतं, तत्त्वार्थरत्नाकरमात्मनिष्टम् । बुद्धिप्रभाभास्वदशेषतत्त्वं नमामि सूरीश्वर बुद्धिसागरम्
॥ ७ ॥
निर्मिता ग्रन्थततिर्विभास्वरा, दीपायमाना वरिवर्त्ति लोके । महाकवीशाः स्मृतिगोचरास्ते भवन्तु लोकोपकृतौ परायणाः ॥ ८ ॥ कवीशधनपालेन कृता तिलकमञ्जरी ।
प्रकाशिकाख्यां तट्टीकां कुर्वे सद्बोधहेतवे ॥ ९॥
॥ ३ ॥
५१
118 11
॥१॥
॥ ५॥

Page #66

५२
आजानुक्षितिमध्यमन्नवपुषश्चक्राभिघातव्यथामूर्च्छान्ते करुणाभराचितपुटा वीरस्य वो दृष्टयः प्रबन्धानामनध्यायः, सा वाग् जयति शुद्धया । यया प्रतिपदेवेन्दुः, कविः क्षीणोऽपि जीवैति वन्द्यास्ते कवयः काव्य- - परमार्थविशारदाः । विचारयन्ति ये दोषान् गुणांश्च गतमत्सराः वार्योऽनार्यः स निर्दोषे, यः काव्याऽध्वनि सर्पताम् । अग्रगामितया कुर्वन्, विघ्नमायाति सर्पतम्
तिलकमञ्जरी
स्वादुतां मधुना नीताः, पशूनामपि मानसम् । मदयन्ति न यद्वाचः, किं तेऽपि कवयो भुवि
॥ ६ ॥
॥ ७ ॥
शेषे सेवाविशेषं ये, न जानन्ति द्विजिह्वतः । यान्तो हीनकुलाः किं ते, न लज्जन्ते मनीषिणाम् ॥ १० ॥
-
॥ ८ ॥
"
" न
व्याख्या -- शेष इति ' ये ' ' हीनकुलाः ' - दुर्जनाः, ' शेषे स्वस्मादतिरिक्ते सेवाविशेषं ' सेवाविधि, यद्वा शेषे से- शकारकार - सकारविषयकं भेदं द्विजिह्वत: ' रसनाद्वयात्, जानन्ति न विदन्ति, ' ते ' अकुलीनाः ' ' मनीषिणां पण्डितानां, मध्यमिति गम्यम् । 6 ,, यान्तः व्रजन्तः किं न लज्जन्ते - अर्थात् लज्जां प्राप्नुवन्त्येव अहिपक्षे- ' अहीनकुलाः ' अहीनां सर्पाणां, इनानां स्वामिनां कुलमन्वयो येषां ते - अहीनवंशोद्भवाः 'ये ' भुजङ्गमाः द्विजिह्वत्वे सति ' शेषे ' शेषनागे सेवेत्यादिपूर्ववद् ॥ १० ॥ अधुना कविगुणं दर्शयति
॥ ९॥
॥ ११ ॥
१ विशिष्टामी - श्रियं राति - भव्यजनेभ्यो ददाति स वीरः । उक्तञ्चविदारयति यत्कर्म, तपसा च विराजते । तपोवीर्येण युक्तच, तस्माद्वीर इति स्मृतः
॥ १ ॥
२ जीवो - बृहस्पतिरिवाचरति । ३ गच्छताम् । ४ भुजङ्गताम् ।

Page #67

पीठिका.
"
"
येषां गिरः, यद्वाचः
व्याख्या- '
' मधुरत्वेन, ' स्वादुतां' स्वादुत्त्वं 'नीताः ' प्राप्ताः ' पशूनामपि दिवौकसामपि, ' मानसं चित्तं, 'न मदयन्ति' न मोदयन्ति, ' तेऽपि ' तथाविधा अपि, ' भुवि ' क्षितौ ' किं कवयः ' अर्थात् कवयो न भवन्ति । पक्षे - यन्नादाः, चैत्रेण स्वादुतां - स्वादुभावं गताः पशूनां - तिरश्चामपि मानसं न रञ्जयन्ति ते पिकवयः - कोकिलपक्षिणः किम् ॥ ११ ॥
"
6
संप्रति काव्यं समीक्षमाण आह
काव्यं तदपि किं वाच्य - मवोचि न करोति यत् । श्रुतमात्रममित्राणां वक्त्राणि च शिरांसि च
मधुना
"
"
उत्पतन्त्यजवद् व्योम्नि, केचित्प्राप्तपदत्रयाः । विशन्त्यन्ये प्रबन्धेऽपि, लब्धेबलिरिव क्षितिम् ॥ १३ ॥
व्याख्या -' केचित् ' कवयः प्राप्तं पदत्रयं स्त्याद्यन्तं यैस्ते तथाभूता; प्रमाणभूतं चरणत्रयं प्राप्य विष्णुवत् व्योम्नि- अम्बरे, उत्पतन्ति प्राप्नुवन्ति । अन्ये ऽपरे विबुधाः प्रबन्धे लब्धेऽपि, बलिरिव क्षितिं विशन्ति- बुद्धिरहितत्त्वात् ।
दुर्जनदशां दर्शयति
कषौश्मनेव श्यामेन मुखेनाधोमुखे क्षणः ।
काव्यम्नो गुणान् वक्ति, कलाद इव दुर्जनः ॥ १४ ॥
५३
॥ १२ ॥
३ पश्यतीति ( सर्वमविशेषेण - दृशेः कुप्रत्ययः ) पशुः । मृगादौ प्राणिनि प्रमथे, प्राणिमात्रे शिवात्मनि । यज्ञीयोदुम्बरे छागे, अजेऽपि पशुयज्ञके ॥१॥ शैवागमप्रसिद्धात्म - न्यग्नौ च चित्रपदपे । पशुर्मांसादिकेऽज्ञाने, पशुर्हव्यर्थमव्ययम्
॥२॥
इति शब्दसिन्धुः ।
२ वक्त्रविशेषणे - न विद्यते वाग् येषु तानि, अवाञ्चि-वचनरहितानि ! शिरोविशेषणे- अवाञ्चीति- अव - अधः अञ्चन्ति - अधोगतानि ।
३ कषपट्टेनेव ४ पश्यतोहरः ।

Page #68

५४
तिलकमञ्जरीअमनोहरं गद्यं निर्दिशति--
अखण्डदण्डकारण्य-भाजः प्रचुरवर्णकात् । व्याघ्रादिव भयाघ्रातो-गद्याद् व्यावर्त्तते जनः ॥ १५ ॥ वर्णयुक्तिं दधानाऽपि-स्निग्धाञ्जनमनोहराम् । नातिश्लेषघना श्लाघां, कृतिलिपिरिवाश्रुते ॥ १६ ॥ अश्रान्तगद्यसन्ताना, श्रोतृणां निर्विदे कथा। जहाति पद्यप्रचुरा, चम्पूरपि कथारसम् ॥ १७ ।। सत्कथारसवन्ध्येषु, निबन्धेषु नियोजिताः । नीचेष्विव भवन्त्यर्थाः, प्रायो वैरस्य हेतवः ॥ १८ ॥ नमो जगन्नमस्याय, मुनीन्द्रायेन्द्रभूतये यः प्राप्य त्रिपदी वाचा, विश्वं विष्णुरिवानशे ॥ १९ ॥ प्रस्तावनादिपुरुषौ, रघुकौरववंशयोः । वन्दे वाल्मीकिकानीनौ, सूर्याचन्द्रमसाविव ॥ २० ॥ सत्यं बृहत्कथाम्भोधे-बिन्दुमादाय संस्कृताः । तेनेतरकथाः कन्थाः, प्रतिभान्ति तदप्रतः ॥ २१ ॥ जितं प्रवरसेनेन, रामेणेव महात्मना । तरत्युपरि यत्कीर्तिः, सेतुर्वाङ्मयवारिधेः ॥२२॥ प्रसन्नगम्भीरपथा, रथाङ्गमिथुनाश्रया । पुण्या पुनाति गङ्गेव, गां तरङ्गवती कथा ॥ २३ ॥
१ दण्डकः छन्दो-विशेषः पक्षे दण्डकनामाऽरण्यम् । २ वर्णाः कादयः, पीतादयश्च । ३ स्निग्धामिति भिन्नं पदं रसयुक्ता, स्निग्धेनाजनेन मनोहराम् । ४ उद्वेगाय । ५ विरसत्त्वं, विद्वेषस्येति पृथक्पदम् । ६ जीर्णवसनखण्डानि । ..७ पादलिप्ताचार्यनिर्मितयं तरङ्गवती कथा विद्यते । यतः-निर्वाणकलिका काल-ज्ञानप्रश्नप्रकाशकः । तरङ्गवतीत्यायुल्लेखात् ।।
विद्यमानसमयोऽस्य सूरेर्विक्रमसवषट्क्षष्ट्यधिकशतद्वयप्रमितः, दीक्षासमयश्च

Page #69

पीठिका.
प्राकृतेषु प्रबन्धेषु, रसनिष्यन्दिभिः पदैः । राजन्ते जीवदेवस्य वाचः पल्लविता इव म्लायति सकेला: कालि - दासेनासन्नवर्त्तिना । गिरः कवीनां दीपेन, मालतीकलिका इव
-
केवलोsपि स्फुरन् बाणः, करोति विमदान् कवीन् । किं पुन: क्लृप्तसन्धान - पुलिन्ध्रकृतसन्निधिः
५६
॥ २४ ॥
॥ २५ ॥
व्याख्या:-केवलोऽपि बाणः - बाणकविः, पक्षे सायकः, कवीन् - काव्य-कर्तृन्, पक्षे कस्य - वारिणो वयः:- हंसादयस्तान् विमदानन्मदरहितान् करोति, किं पुनः क्लृप्तं कृतं सन्धानं - कादम्बर्या उत्तरार्धनिर्मितिरूपं येन स चासौ पुलिन्थ्रो बाणसूनुस्ततः सन्निधिः सामीयं यस्य सः । पक्षे क्लृप्तं सन्धानं करयोजनादिकं येन स चासौ पुलिन्ध्रो भिल्लस्तत्कृतं सन्निधानं यस्य सः ॥ २६ ॥
॥ २६ ॥
तृतीयशताब्याः समीपवर्ती, अष्टहायनो दीक्षितः । निजगुरुणाऽऽर्यनागहस्तिना पट्टधरं विदित्वा दशहायनाय तस्मै सूरिपदं प्रादायि, फुल्ल श्रेष्ठिनामाऽस्य पिता, माता च प्रतिमाभिधा, वैरोट्या देवीप्रसादतः स जात इति मातापितृभ्यां नागेन्द्रनामाचक्रे । अवन्त्यधिपतिविजयब्रह्मन्नृपतिसमयेऽस्य जन्म संभाव्यते । पादलिप्तेत्यभिधानं कारणवशाद्गुरुणा प्रकल्पितम्, आदिमाऽवस्थाऽनेन मथुरायां पाटलीपुत्रे च व्ययिता, शेषसमयो मानखेटप्रतिष्ठानपुरयोर्व्ययित्वा सौराष्ट्रदेशे विहरन् समाप्तितोऽनेन । पाटलीपुत्राधिपतिर्मुण्डराजः प्रतिष्ठानपुरेशः सातवाहनः मानखेटपतिकृष्णराजादयश्चैते भूपतयश्चारित्रविद्वत्ताभ्यां तद्भक्ताः सञ्जाताः । स च शङ्करबृहस्पतिपाञ्चालादिविद्वद्भिर्विवादे विजयं लेभे ।
१ जीवदेवसूरिर्विक्रमादित्यसमकालीनो मन्त्रतन्त्रादिविद्या सिद्धः प्राप्तसिद्धिरद्भुतप्रभावशाली चासीत्, प्रबन्धकारास्तु विक्रमसमकालीनोऽयमितिज्ञापयन्ति तथाऽपि पञ्चमशताब्द्यामसौ विद्यमान इति प्रतीयते । प्राकृतग्रन्था बहुवा तन्निमिताः प्रतीयन्ते ।
२ समस्ताः कलेन - मधुरेण व्यक्तेन च ध्वनिना सहिताः ।

Page #70

तिलकमञ्जरी
कादम्बरीसहोदर्या, सुधया वैवुधे हृदि । हर्षोख्यायिकया ख्याति, बाणोब्धिरिव लब्धवान् ॥ २७ ॥ माघेन विनितोत्साहा-नोत्सहन्ते पदक्रमे । स्मरन्ति भारवेरेव, कवयः कपयो यथा ॥ २८ ।।
व्याख्यार्थः-माघेन-माघकविना, पक्षे माघमासा, विनित उत्साहो येषां ते तथाभूताः कवयः, कपय इव पदक्रमे-काव्यरचनायां, पक्षे चरणानां विन्यासे, नोत्सहन्ते उत्साहं न कुर्वन्ति, अपि च भारवेः--भारविकवेः, पक्षे सूर्यस्य, भाः-किरणानेव स्मरन्ति ॥२८॥
निरोद्धं पार्यते केन, समरादित्यजन्मनः ।
प्रशमस्य वशीभूतं, समरादि त्यजन्मनः ॥ २९ ॥ व्याख्यार्थः-समरादित्यात्-समरादित्यनृपकथानकात् जन्मप्रादुर्भावो यस्य तथाभूतस्य प्रशमस्य-शान्तेर्वशीभूतं, समरादि-युद्धादि त्यजत्-परिहरत् मनश्चेतो निरोर्बु-वशीकर्तुं केन पार्यते-शक्यते !
स्पष्टभावरसा चित्रैः, पदन्यासैः प्रवर्तिता । नाटकेषु नटस्त्रीव, भारती भवभूतिना ॥ ३० ॥ दृष्ट्वा वाक्पतिराजस्य, शक्ति गौडवधोद्धराम् । बुद्धिः साध्वसरुद्धेव, वाचं न प्रतिपद्यते ॥ ३१ ॥ भद्रकीर्तेभ्रंमत्याशाः, कीर्तिस्तारागणाध्वनः । प्रभा ताराधिपस्येव, श्वेताम्बरशिरोमणेः ॥ ३२ ॥
१ माधुर्यादिना स्वोपज्ञकादम्बरीकथातुल्यया, पक्षे कादम्बा-मदिरायाः सहोदर्या ।
२ विबुधानां-पण्डितानां देवानाम्चेदं तस्मिन । ३ बन्नाम्ना आख्यायिकयाप्रमोदाख्यया च । ४ चतुश्चत्वारिंशदधिकचतुर्दशशतग्रन्थकत्र्तृश्रीहरिभद्रसूरिरचिता समरादित्यकथा प्राकृताऽधुना मुद्रिता लभ्यते ।
५ बप्पभट्टराचार्यः पञ्च लंदशनिवासी । बापरतत्पिता, तन्माता च महिनाम्नी,

Page #71

पीठिका.
समाधिगुणशालिन्यः, प्रसन्नपरिपक्त्रिमाः । यायावरकवेर्वाचो-मुनीनामिव वृत्तयः ॥ ३३ ॥ सूरिर्महेद्र एवैको-वैबुधाराधितक्रमः । यस्याऽमोचितप्रौढि, कविविस्मयकृद्वचः ॥ ३४ ॥ समदान्धकविध्वंसी, रुद्रः कैर्नाऽभिनन्द्यते । सुश्लिष्टा ललिता यस्य, कथा त्रैलोक्यसुन्दरी ॥ ३५ ॥ सन्तु कर्दमराजस्य, कथं हृद्या न सूक्तयः । कवित्रैलोक्यसुन्दर्या-यस्य प्रज्ञानिधिः पिता ॥ ३६ ॥ केचिद्वचसि वाच्येऽन्ये, केऽप्यशून्ये कथारसे । केचिद्गुणे प्रसादादौ, धन्याः सर्वत्र केचन ॥ ३७ ॥ अस्त्याश्चर्यनिधानमर्बुद इति ख्यातो गिरिः खेचरैः,
कृच्छाल्लचितदिग्विलविशिखरग्रामोऽग्रिमः क्ष्माभृताम् । मैनाकेन महार्णवे हरतनौ संत्या प्रवेशे कृते,
येनैकेन हिमाचलः शिखरिणां पुत्रीति लक्ष्योऽभवत् ॥ ३८ ॥ वासिष्ठैः स्म कृतस्मयो वरशतैरस्त्यग्निकुण्डोद्भवो
भूपालः परमार इत्यभिधया ख्यातो महीमण्डले ।
निजाभिधानं सुरपालः, सप्तमे वर्षे स दीक्षामग्रहीत् । सिद्धसेनाचार्यस्तद्गुरुस्तन्मातापितृसन्तोषाय बप्पभट्टिरिति नाम चकार । मुख्यमभिधानं तु भद्रकीर्तिरित्यासीत् । कनोजधराधिप आमराजस्तं मित्रसमममन्यत, मरणसमये च तं गुरूभूतं मन्यते स्म । 'गउडवह' नाममहाकाव्यकर्ता महाकविश्रीवाक्पतिस्तस्य चरमावस्थायां प्रतिबोधकर्ताऽपि स बभूवेति श्रूयते । अस्य जन्म वि. सं. (८००) भाद्रपदतृतीयायां रवौ हस्तनक्षत्रे, दीक्षा च (८०७) वैशाखशुक्लतृतीयायाम् । आचार्यपदं सं (८११) चैत्रकृष्णाष्टभ्यां, स्वर्गवासः (८९५) श्रावणशुक्लाष्टम्यां स्वातौ । तारागणाभिधं ग्रन्थं स विहितवान् , योऽधुना दृष्टिगोचरो न भवति ।
(१) रुद्रनामकविः, शङ्करश्च । (२) सत्या-पार्वत्या ।

Page #72

५८
अद्याप्युद्गतहर्षगद्गदगिरो गायन्ति यस्यार्बुदे, विश्वामित्रजयोर्जितस्य भुजयोर्विस्फूर्जितं गुर्जराः ॥ ३९ ॥
तस्मिन्नभूद्रिपुकलत्रकपोलपत्र - बल्ली वितानपरशुः परमारवंशे । श्रीवैरि सिंह इति दुर्धर सैन्यदन्ति दन्ताग्रभिन्नचतुरर्णवकूलभित्तिः॥४०॥ तत्राऽभूद्वसतिः श्रियामपरया श्रीहर्ष इत्याख्यया, विख्यातञ्चतुरम्बुराशिरसनादाम्नः प्रशास्ता भुवः । भूपः खर्वितवैरिवर्गगरिमा श्रीसीयकः सायकाः, पचेोरिव यस्य पौरुषगुणाः केषां न लग्ना हृदि ॥ ४१ ॥
तिलकमञ्जरी.
तस्योदग्रयशाः समस्तसुभटग्रामाग्रगामी सुतः,
सिंहो दुर्धरशत्रु सिन्धुरततेः श्रीसिन्धुराजोऽभवत् । एकाधिज्यधनुर्जिताब्धिवलयावच्छिन्नभूर्यस्य स -
श्रीमद्वाक्पतिराजदेवनृपतिर्वीराग्रणीरग्रजः ॥ ४२ ॥ आकीर्णाङ्घ्रितलः सरोजक लशच्छत्रादिभिर्लाञ्छनै
स्तस्याऽजायत मांसलायुतभुजः श्रीभोज इत्यात्मजः । प्रीत्या योग्य इति प्रतापवसतिः ख्यातेन मुञ्जाख्यया, यः स्वे वाक्पतिराजभूमिपतिना राज्ये ऽभिषिक्तः स्वयम् ॥४३॥
,
देव्या विभ्रमसद्म पद्मवसतेः कर्मावतंसं क्षितेः, सौभाग्यप्रतिपक्ष मिन्दुमहसः सर्गाद्भुतं वेधसः । त्योsवधिभूतमीक्षणहृतां नेत्राऽमृतं योषितां, रूपन्यक्कृतकाममद्भुतमणिस्तम्भाभिरामं वपुः ॥ ४४ ॥
आयाता शरदित्युदीर्य मुदितैर्दारैः पुरो दर्शितालीलोद्यानभवा नवाः सुमनसः सप्तच्छदमारुहाम् ।
1 पञ्च इषवो यस्य सः, " सम्मोहनोन्मादनौ च शोषणस्तापनस्तथा । स्तम्भनश्चेति कामस्य, शराः पञ्च प्रकीर्तिताः " ॥ १॥

Page #73

॥ ४७ ॥
पीठिका.
यत्सैन्यागमशङ्किनामसुहृदामाकृष्टगन्धा इव, ___ श्वासैः खेदनिरायतैर्विदधिरे सद्यः शिरोवेदनाम् ॥४५॥ श्रुत्वा यं सहसागतं निजपुरात् त्रासेन निर्गच्छतां, ___ शवगामवरोधनैर्जललवप्रस्यन्दतिम्यत्पुटाः । शुभ्रे सद्मनि पल्लविन्युपवने वाप्यां नवाम्भोरुहि, ___ क्रीडादौ च मुहुर्मुहुर्विवलितग्रीवैर्विमुक्ता दृशः ॥४६ ।। प्रासादेपु त्रुटितशिखैरश्वभ्रलब्धप्रवेशैः,
प्रातः प्रातस्तुहिनसलिलैः शार्वरैः स्नापितानि । धन्याः शून्ये यदरिनगरे स्थाणुलिङ्गानि शाखा--
हस्तस्रस्तैः कुसुमनिकरैः पादपाः पूजयन्ति येषां सैन्यभराहितोरगपतिश्रान्ति प्रयातां बहि
र्जायन्ते स्थगिता हिमांशुमहसः श्वेतातपत्रर्दिशः । आभान्ति प्रभवो नृणामितरवत्तेऽप्यागताः सेवया,
यस्याऽनेकजनाकुले निजवपुर्मात्राः सभामण्डपे ॥४८॥ न स्वप्नेऽपि समाश्रिता रिपुजनं म्लानिं गता नोन्नतो,
लग्ना साधुगुणद्विषां शुचितया कर्णे न दुष्टात्मनाम् । निर्दोषाहमनेन दिक्षु गमितेत्यात्मीयवार्तामिव,
व्याकर्तुं व्रजति स्म यस्य तरसा कीर्तिः सुरेन्द्रालयम् ॥४९।। निःशेषवाङ्मय विदोऽपि जिनागमोक्ताः,
श्रोतुं कथाः समुपजातकुतूहलस्य । तस्यावदातचरितस्य विनोदहेतोराज्ञः स्फुटाद्भुतरसा रचिता कथेयम्
॥ ५० ॥
१ प्रासादेषु-देवमन्दिरेपु । २ त्रुटितशिखराणां श्वभ्राणि-महान्ति छिद्राणि तेषु लब्धः प्रवेशो यैस्ते तथाभूतैः। त्रुटितशि खरेग्विति सप्तम्यन्तपाठे इदं प्रासादविशेषणं योज्यं तदाऽभ्रा णीत्यादिव्याख्येयम् । ३ शर्वरीभवैः । ४ स्थाणुलिङ्गानिशङ्करलिङ्गानि ।

Page #74

६०
तिलकमञ्जरी -
आसीद् द्विजन्माऽखिलमध्यदेशे, प्रकाश्यसाङ्काश्य निवेशजन्मा | अलब्धदेवर्षिरिति प्रसिद्धि, यो दानंवर्धित्वविभूषितोऽपि ।। ५१ ।। शास्त्रेष्वधीती कुशलः कलासु, बन्धे च बोधे च गिरां प्रकृष्टः । तस्यात्मजन्मा समभून्महात्मा, देवः स्वयम्भूरिव सर्व देवः ॥ ५२ ॥ तज्जन्मा जनकाङ्घ्रिपङ्कजरजः सेवाप्तविद्यालवो
विप्रः श्रीधनपाल इत्यविशदामेतामबध्नात्कथाम् । अक्षुण्णोऽपि विवक्तिरचने यः सर्वविद्याविधना, श्रीमुञ्जेन 'सरस्वतीति' सदसि क्षोणीभृता व्याहृतः ॥ ५३ ॥
१ यो देवऋषिः स दानवऋषिरितिविरोधस्तत्परिहारस्तु दानस्य वर्षित्वेन किं वा देवर्षिरिति नाम्ना । २ बन्धे - ग्रन्थे । ३ बोधे - अवगमने । ४ सर्वदेवामिधः पुत्रः । पक्षे सर्वे देवा यस्य सः ।
५ पद्ये पद्ये चारुतार्थस्य दीव्या, वाक्ये वाक्ये मिष्टता ऽस्याश्चरम्या | पत्रे पत्रे दृश्यतेऽस्या रसत्त्वं, पुष्पे पुष्पे निर्झराः सद्रसानाम् ॥ १ ॥ रसच्युतेयं 'तिलकादिमञ्जरी' - कथाsखिला श्रोत्रसुधाप्रदायिनी । पदे पदे नूतनभाववाहिनी, वागर्थगाम्भीर्यविराजमाना ॥ २ ॥ रम्यं रम्यं वर्णनं यत्र तत्र श्रुत्वा श्रुत्वा को न तृप्तिं प्रयाति । दृष्ट्वा दृष्ट्वाऽलङ्कृतिभ्राजमानां, वाचामृद्धिं रज्यते सर्वलोकः ॥ ३ ॥
यस्यां कामं कामदं चित्तहारि, श्रेयोमूलं सेवनीयं चरित्रम् | प्राचीनानां पावनं पावकानां गीतं स्फीतं शुद्धभावोपपन्नम् ॥ ४ ॥
2
स्निग्धार्थेयं गद्यभूता प्रभूता, सत्काव्यानां भूरिभूषां बिभर्ति । यस्मात्सर्वः काव्यसंपादितोर्थो व्याख्यातोऽस्यां वाग्विचित्रप्रभावः ॥ ५ ॥
सं० मुनिहेमेन्द्रसागरः

Page #75

द्वितीयं परिशिष्टम् । అణలు
(जिनस्तुतेर्विशिष्टपद्यानि) श्रीशोभनमुनिप्रणीता सम्पूर्णा जिनचतुर्विंशतिका कृतिर्विविधञ्छन्दोऽलङ्कारविभूषितपद्याऽऽत्मिकाऽस्ति, तत्राऽपि प्रतिभाशालिनां चमत्कृतिकारकाणि कानिचिद् विशिष्टपद्यान्यत्र प्रदर्श्यन्ते
श्रीऋषभजिनस्तुतिः । भव्याम्भोजविबोधनैकतरणे ! विस्तारिकर्मावली
रम्भासामज ! नाभिनन्दन ! महानष्टापदाभासुरैः । भक्त्या वन्दितपादपद्म ! विदुषां संपादय प्रोज्झितारम्भासाम! जनाभिनन्दन ! महान् , अष्टापदाभासुरैः ॥ १॥
शार्दूलविक्रीडितम् ।
श्रीरोहिणीस्तुतिः। विशिखशङ्खजुषा धनुषाऽस्तसत्
सुरभिया ततनुन्नमहारिणा । परिगतां विशदामिह रोहिणीं सुरभियाततनुं नम हारिणा ॥१६॥
द्रुतविलम्बितम् । ( ३ )
समस्तजिनवरप्रार्थना । विधुतारा ! विधुताराः !
सदा सदाना ! जिना ! जिताघाताघाः ? ।

Page #76

६२
जिनस्तुतेतनुतापातनुतापा ! हितमाहितमानवनवविभवा ! विभवाः ! ॥ १८॥
आर्यागीतिः ।
कालीदेवीस्तुतिः। नगदाऽमानगदा मा
महो ! महोराजिराजितरसा तरसा। घनघनकाली काली बतावतादूनदूनसत्रासत्रा ॥ २० ॥
आर्यागीतिः ।
श्रीसिद्धान्तस्वरूपम् । श्रान्तिच्छिदं जिनवरागममाश्रयार्थ
माराममानम लसन्तमसङ्गमानाम् । धामाग्रिमं भवसरित्पतिसेतुमस्त
माराममानमलसन्तमसं गमानाम्
॥ २३ ॥
वसन्ततिलका ।
श्रीजिनसमूहध्यानम् । व्रजतु जिनततिः सा गोचरे (रं ) चित्तवृत्तः
सदमरसहिताया वोऽधिका मानवानाम् । पदमुपरि दधाना वारिजानां व्यहार्षीत् सदमरसहिताया बोधिकामा नवानाम् ॥२६॥
मालिनीछन्दः ।

Page #77

विशिष्ठपद्यानिः
(७)
सिद्धान्तस्तुतिः ।
सिद्धान्तः स्ताद् अहितहतयेऽख्यापयद् यं जिनेन्द्रः सद्राजीवः स विधिषणापादनेऽकोपमानः । दक्षः साक्षाच्छ्रयणचुलुकैर्यं च मोदादू विहायःसद्राजी वः सकविधिषणाऽपादनेकोपमानः ॥ ३१ ॥
मन्दाक्रान्ता |
(<)
श्रीजिनेन्द्राणां स्तुतिः ।
जिनवरत तिर्जीवालीनामकारणवत्सलाऽ
समदमहिताऽमारा दिष्टासमानवराऽजया ।
नमदमृतभुक्पङ्कत्या नूता तनोतु मतिं ममाऽ
समदमहितामारादिष्टा समानवराजया ॥ ४२ ॥
हरिणीछन्दः ।
( ९ ) जिनभारत्याः स्वरूपम् ।
नित्यं हेतूपपत्तिप्रतिहत कुमतप्रोद्धतध्वान्तबन्धाsपापायाssसाद्यमानाऽमदन ! तव सुधासारहृद्या हितानि । वाणी निर्वाणमार्गप्रणयिपरिगता तीर्थनाथ ! क्रियान् मेSपापायासाद्यमानामदनत ! वसुधासार ! हृद्याहितानि ॥ ४७||
स्रग्धरावृत्तम् ।
(१० ) समस्तजिनवराणां स्तुतिः ।
सदानवसुराजिता असमरा जिना भीरदाः, क्रियासु रुचितासु ते सकलभारतीरा यताः ।

Page #78

जिनस्तुतिसदानवसुराजिता असमराजिनाभीरदा, क्रियासुरुचितासु ते सकलभा रतीरायताः ॥ ५० ॥
पृथ्वीछन्दः। (११)
श्रीचक्रधरायाः स्तुतिः। याऽत्र विचित्रवर्णविनतात्मजपृष्ठमधिष्ठिता हुतात्
— समतनुभागविकृतधीरसमदवैरिव धामहारिभिः । तडिदिव भाति सान्ध्यघनमूर्धनि चक्रधराऽस्तु सा मुदेऽसमतनुभा गवि कृतधीरसमदवैरिवधा महारिभिः ॥ ७२ ॥
द्विपदीछन्दः । (१२) श्रीकपर्दियक्षराजस्मृतिः। द्विपं गतो हृदि रमतां दमश्रिया
प्रभाति मे चकितहरिद्विपं नगे। वटाह्वये कृतवसतिश्च यक्षराट् प्रभातिमेचकितहरिद् विपन्नगे ।। ७६ ।।
रुचिराछन्दः । ( १३ )
श्रीगोरीदेव्याः स्तुतिः। अधिगतगोधिका कनकरुकू तव गौर्युचिता
कमलकराजि तामरसभास्यतुलोपकृतम् । मृगमदपत्रभङ्गतिलकैर्वदनं दधती
कमलकरा जितामरसभाऽस्यतु लोपकृतम् ॥ ८० ॥
तत्कुटकवृत्तम् ।

Page #79

विशिष्टपद्यानिः
(१४)
श्रीनेमिजिनस्तुतिः। चिक्षेपोर्जितराजकं रणमुखे यो लक्ष्यसंख्यं क्षणा
दक्षामं जन ! भासमानमहसं राजीमतीतापदम् । तं नेमिं नम नम्रनिर्वृतिकरं चक्रे यदूनां च यो दक्षामञ्जनभासमानमहसं राजीमतीतापदम् ॥ ८५ ॥
शार्दूलविक्रीडितम् । ( १५ )
अम्बादेव्याः स्तुतिः। हस्तालम्बितचूतलुम्बिलतिका यस्या जनोऽभ्यागमद्
विश्वासेवितताम्रपादपरतां वाचा रिपुत्रासकृत् । सा भूतिं वितनोतु नोऽर्जुनरुचिः सिंहेऽधिरूढोल्लसद्-- विश्वासे वितताम्रपादपरताऽम्बा चारिपुत्राऽसकृत् ॥ ८८ ॥
. शार्दूलविक्रीडितम् । ( १६ )
श्रीपार्श्वनाथस्तुतिः। मालामालानबाहुर्दधददधदरं यामुदारा मुदारा
ल्लीनाऽलीनामिहाली मधुरमधुरसां सूचितोमाचितो मा। पातात् पातात् स पार्यो रुचिररुचिरदो देवराजीवराजीपत्राऽऽपत्त्रा यदीया तनुरतनुरवो नन्दको नोदको नो॥ ८९ ॥
स्रग्धरावृत्तम् ।
( १७ )
जिनेन्द्राणां स्तुतिः। राजी राजीववक्त्रा तरलतरलसत्केतुरङ्गत्तुरङ्ग" व्यालव्यालग्नयोधाचितरचितरणे भीतिहृद् याऽतिहृद्या ।

Page #80

( १८ ) जिनवाणीस्तुतिः ।
६६
सारा साऽऽराज्जिनानामलममलमतेर्बोधिका माऽधिकामादव्यादव्याधिकालाननजननजरा त्रासमानाऽसमाना ॥ ९० ॥
स्रग्धरावृत्तम् ।
( १९ )
श्रीवैरोट्या देव्याः स्तुतिः ।
सद्योऽसद्योगभिद् वागमलगमलया जैनराजीनराजीनूता नूतार्थधात्रीह ततततमः पातकाऽपातकामा । शास्त्री शास्त्री नराणां हृदयहृदयशोरोधिकाऽबाधिका वाssदेया या मुदं ते मनुजमनु जरां त्याजयन्ती जयन्ती ॥९१॥ स्रग्धरावृत्तम् ।
नमदमरशिरोरुहस्रस्तसामोद निर्निद्रमन्दा
जिनस्तुति
याता या तारतेजाः सदसि सदसिभृत् कालकान्तालकान्ताऽपारिं पारिन्द्रराजं सुरवसुरवधूपूजिताऽरं जितारम् ।
सा त्रासात् त्रायतां त्वामविषमविषभृद्भूषणाऽभीषणा भीहीनाहीनाग्र्यपत्नी कुवलयवलयश्यामदेहाऽमदेहा ॥ ९२ ॥ ( २० ) श्रीवीरजिनस्तुतिः ।
रमालारजोरञ्जितां ! धरीत्रीकृताऽ
वनवरत मसङ्गमोदारतारोदिताऽनङ्गनार्या
वन ! वरतमसङ्गमोदारतारोदिताऽनङ्गनार्या
वलीलापदेहेक्षितामोहिताक्षोभवान् ।
मम वितरतु वीर ! निर्वाणशम्र्माणि जातावतारोधराधीशसिद्धार्थधाम्नि क्षमालङ्कृताs
व! लीलापदे हे क्षितामो हिताक्षोभवान् ॥ ९३॥
अर्णवद्ण्डकच्छन्दः ।

Page #81

तृतीयं परिशिष्टम् ।
( महेन्द्रसूरिचरित्रगतोपयुक्तपद्यानि ) ( १ )
तस्य श्रीसर्वदेवाख्यः, सूनुरन्यूनविक्रमः । ब्राह्मणनिष्ठया यस्य, तुष्टाः शिष्टा विशिष्टया ( २ )
तस्य पुत्रद्वयं जज्ञे विज्ञेशैरचितक्रमम् । आद्यः श्रीधनपालाख्यो द्वितीयः शोभनः पुनः
( ३ )
चत्वारिंशत्सुवर्णस्य, टंकलक्षा विनिर्ययुः । दृष्टेऽपि निःस्पृहोत्तंसः, सूरिः स्वोपाश्रयं ययौ
( ४ )
श्रीमतः सर्वदेवस्य श्री महेन्द्रप्रभोस्तथा । दानग्रहणयोर्वादो वर्षं यावत्तदाऽभवत्
( ५ )
अन्यदा सत्यसन्धत्वाद्, ब्राह्मणः सूरिमाह च । देयद्रव्येऽत्र ते दत्ते, स्वगृहं प्रविशाम्यहम्
( ६ )
सूरिः प्राहाभिरुचितं, ग्रहीष्ये वचनं मम । भवत्विदं ततो मित्रं ! गृहाण त्वं द्विजोऽवदत्
॥ १० ॥
॥ ११ ॥
॥ २८ ॥
॥ २९ ॥
॥ ३० ॥
॥ ३१ ॥

Page #82

महेन्द्रसूरि
॥ ४९ ॥
सूरिराह सुतद्वन्द्वाद् देह्येकं नन्दनं मम । सत्यप्रतिज्ञता चेत् ते, न वा गच्छ गृहं निजम् ॥ ३२ ॥
(८) कार्येणानेन नो कार्य, मम स्वरुचितं कुरु । तातमित्यवमत्यामुं, स तस्मादन्यतो ययौ ॥४७॥
(९) अश्रुपूरप्लुताक्षोऽसा, निराशो गुरुसङ्कटे । यावदस्ति समायात स्तावदागात् सुतोऽपरः ॥४८॥
(१०) पृष्टस्तेनाऽपि दैन्येऽत्र, निमित्तं स तदाऽदत् । धनपालेन कुत्राऽपि, कार्ये प्रतिहता वयम्
(११) भवान् बालस्ततः किन्नु, तत्र प्रतिविधास्यते । गच्छ स्वकर्मभोक्तारो-भविष्यामः स्वलक्षणैः ॥ ५० ॥
(१२) निराशं वाक्यमाकर्ण्य, तत्पितुः शोभनोऽवदत् । मा तात ! विह्वलो भूया मयि पुत्रे सति ध्रुवम् ॥ ५१ ॥
(१३) वेदस्मतिश्रुतिस्तोम-पारगः पण्डितोऽग्रजः । कृत्याकृत्येषु निष्णातः, स विवेक्तु यथारुचि. ॥५३ ।।
(१४ ) अहं तु सरलो बाल्या-देतदेव विचारये । पित्रादेशविधेरन्यो न धर्मस्तनुजन्मनाम् ॥५४॥

Page #83

चरित्रगतोपयुक्तपद्यानि ।
(१५) अत्र कृत्यमकृत्यं वा, नैवाहं गणयाम्यतः । कूपे क्षिप निषादानां, मामर्पय यथारुचि
॥ ५५ ॥
॥५६ ॥
श्रुत्वेति सर्वदेवश्च, तं बाढं परिषस्वजे । मामृणात् मोचयित्वा त्वं, समुद्धर महामते !
( १७ ) ततः प्रागुक्तकार्य तत्, श्रावितोऽसौ सुतोत्तमः । अतिहर्षात् ततः प्राह, कार्यमेतत्प्रियं प्रियम्
(१८) श्रीजैना मुनयः सत्य-निधयस्तपसोज्वलाः । तत्संनिधाववस्थानं, सद्भाग्यैरेव लभ्यते
॥५७ ॥
॥ ६८ ॥
सूरयस्तमनुज्ञाप्याऽ-दीक्षयंस्तं सुतं मुदा । तदिनान्तः शुभे लग्ने, शुभग्रहनिरीक्षिते
(२०) ते विजह्वः प्रभाते चा-ऽपभ्राजनविशङ्किताः । अणहिल्लपुरं प्रापुर्विहरन्तो भुवं शनैः
( २१ ) एवं द्वादश वर्षाणि, श्रीभोजस्याऽऽज्ञया तदा । न मालवे विजहे तत्, श्रीसिताम्बरदर्शनम्
॥ ६९॥
॥७३ ॥
चलन्तस्ते हि चक्षुष्या अचक्षुष्याः स्थिताः पुनः । तद्वर्णास्तद्रसा जीवास्तदा तेनेक्षिताः स्फुटाः ॥ ८९ ॥
अथ श्रीशोभनो विज्ञोऽभ्यातस्थौ गुरुबान्धवम् । आलिलिङ्गे च तेनासौ, सोदरस्नेह मोहतः ॥९७ ॥

Page #84

७०
( २४ )
तेन चार्द्धासने दत्ते - ऽग्रजेनोपाविशत् तदा । ऊचे च पूज्य एव त्वममुं यो धर्ममाश्रयः ( २५ )
तमुवाच ततः श्रीमान्, धनपालः श्रियां निधिः । प्रतिपन्नो मया जैन-धर्मः सद्गतिहेतवे
( २६ ) ततः श्रीमन्महावीर - चैत्यं गत्त्वा ननाम च । वीतरागनमस्कारं, श्लोकयुग्मेन सोऽब्रवीत् ( २७ ) अन्यदा पूर्णिमासंध्या-समये नृपमब्रवीत् । जैनदर्शनसंचार-हेतवे देशमध्यतः राजस्तव यशोज्योत्स्नाधवलाम्बरविस्तरः | प्रकटस्तमसो हन्ता, भूयादर्थप्रकाशकः ( २८ ) एकदा नृपतिः स्मार्त्त - कथाविस्तर निस्तुषः । वयस्यमवदज्जैन - कथां श्रावय कामपि ( २९ ) द्वादशाथ सहस्राणि ग्रन्थमानेन तां ततः । परिपूर्य ततो विद्वत्समूहैरवधारिताम्
( ३० ) यथार्थं काव्यदोषोद्धारिणीं तिलकमञ्जरीम् । ( ? ) रसेन कवितारूपचक्षुर्नैर्मल्यदायिनीम्
( ३१ )
विद्वज्जनास्यकर्पूर-पूराभां वर्णसंभृताम् । सुधीर्विरचयांचक्रे, कथां नवरसप्रथाम्
त्रिभिर्विशेषकम् ।
महेन्द्रसूरि
।। ९८ ।।
॥ १११ ॥
।। ११२ ।।
॥ ११५ ॥
॥ ११६ ॥
॥ १९४ ॥
॥। १९५ ।।
॥ १९६ ॥
॥ १९७ ॥

Page #85

चरित्रगतोपयुक्तपद्यानि ।
अथासौ गूर्जराधीश-कोविदेशशिरोमणिः । वादिवेतालविशदं, श्रीशान्त्याचार्य माह्वयत् ॥२०१ ॥
( ३३ ) अशोधयदिमां चासावुत्सूत्राणां प्ररूपणात् । शब्दसाहित्यदोषास्तु, सिद्धसारस्वतेषु किम् ? ॥२०२ ॥
( ३४ ) मूर्तयेव सरस्वत्या, नवहायनबालया। दुहित्रा मन्युहेतुं स पृष्टस्तथ्यं यथाऽऽह तत् ॥ २१८ ॥
(३५) उत्तिष्ठ तात ! चेद्राज्ञा, पुस्तकं पावके हुतम् । अक्षयं हृदये मेऽस्ति, सकलां ते ब्रुवे कथाम् ॥ २१९ ॥
स्नानं देवार्चनं भक्ति, कुरु शीघ्रं यथा तव । कथापीठं ददे हृष्टस्ततः सर्वं चकार सः
॥२२० ॥
कथा च सकला तेन, शुश्रवेऽत्र सुतामुखात् । कदाचिन्न श्रुतं यावत् तावन्नास्याः समाययौ ॥ २२१ ॥
इतश्च शोभनो विद्वान् , सर्वग्रन्थमहोदधिः। यमकान्विततीर्थेश-स्तुतिं चक्रेऽतिभक्तितः
॥ ३१६ ॥
तदेकध्यानतः श्राद्ध-गृहे त्रिर्भिक्षया ययौ ।। पृष्टः श्राविकया किन्तु, विरागे हेतुरत्र कः ? ॥ ३१७ ॥
( ४० ) स प्राह न स्तुतिध्यानाजानेऽपश्यदहो ! गुरुः । तत्काव्यान्यथ हर्षेण, प्राशंसत् तं चमत्कृतः ॥३१९ ॥

Page #86

॥ अर्घ्यम् ॥
( वसन्ततिलकावृत्तम् )
विद्वज्जनप्रथितकीर्त्तिकला कलापं, सद्विद्यया विदितवाग्मिवरप्रभावम् । निर्मानमोह रिपुजालमनन्यशोभं,
नित्यं स्मरामि मुनिशोभनमात्मनिष्ठम् ॥ १ ॥
कन्दर्पदर्पदलनैकसमुद्यतं तं, विद्राविताऽशुभभयप्रदवैरिवर्गम् ।
यत्पादपद्मनतमानवमुद्धरन्तं,
नित्यं स्मरामि मुनिशोभनमात्मनिष्ठम् ॥ २ ॥
दिग्देश वृन्दविदितोत्तमकाव्यशक्तिं, विद्याविलासिजनताऽर्पितमोदराशिम् ।
सत्काव्यशोधनपरैः स्तुतमेकनाद,
नित्यं स्मरामि मुनिशोभनमात्मनिष्ठम् ॥ ३ ॥
यः पितृतुष्टिकरणाय वचस्तदीय, - मङ्गीचकार जिनधर्मरतिं दधानः ।
दीक्षां ललौ च सुगुरोश्चरणारविन्दे, तं नौमि शोभनमुनिप्रवरं सदाहम्
५४॥

Page #87

अर्ध्यम् ।
ग्रन्थाननेकविदितान् रचयन्ति लोके, पाण्डित्यधारकजना जनतोषहेतोः । विद्वांस्तथाऽपि विदितोऽयमिति प्रसिद्धं, नित्यं नमामि मुनिशोभनमात्मनिष्ठम्
स्वर्गस्थशोभनमुने ! तव पादपत्रे, शुद्धां समर्पयति सत्कृतिमुन्नतार्थाम् । हेमेन्द्र सागर मुनिर्मुनिधर्मनिष्ठः, संशोध्य सद्गुरुकृपावशगोनितान्तम्
अर्घ्य समर्पितमिदं मनसोज्ज्वलेन, सूरीश्वरस्य चरणाम्बुजयोर्विशुद्धम् । विद्यावदातमनसो विबुधार्चितस्य, सत्काव्य हेमनिकषोपलसंमितस्य
प्रह्लादनपुरम् ( पालनपुर ) चैत्रशुक्ल त्रयोदशी
॥ ५॥
॥ ६॥
॥७॥
७३
} ले० सं॰ मुनिहेमेन्द्रसागरः

Page #88

महानस ( माणसा) वर्णनम् ।
नमोऽस्तु देवदेवाय, सर्वतेजोऽभिभाविने ।
सर्वसिद्धिनिधानाय, कस्मैचिद्दीव्यतेजसे સર્વ દેવોના દેવ-અધિપતિ, સર્વ તેજનો પરાજય કરનાર, અર્થાત્ સર્વ તેજથી અધિક તેજસ્વી અને સર્વ સિદ્ધિઓના ભંડાર રૂપ એવા કોઈ દીવ્ય તેજને નમન હે. ૧ परोपकारप्रवणैकचेतसं, सतां सदा वन्द्यतमक्रमाम्बुजम् मोहाऽन्धकारक्षतिभास्वरप्रभं, नमाम्यहं सद्गुरुमीड्यबोधनम् ॥२॥
પરોપકાર કરવામાં જ પ્રવીણ છે મન જેમનું હંમેશાં સપુરૂષોને ભક્તિપૂર્વક વંદનીય છે ચરણકમલ જેમના અને મહરૂપી અંધકારને હરવામાં વિકસ્વર છે કાંતિ જેમની તેમજ સ્તુત્ય છે તત્ત્વબેધ જેમને એવા સશુરૂદેવને હું નમું છું. ૨ श्रीगुर्जराख्योऽतिविभूतिभूषितो-विराजते विश्रुतदीव्यदेशः । सद्धर्मसन्नीतिगुणानुसारिणो-वसन्ति यस्मिन्नरदेवमानवाः ॥ ३ ॥
ધન ધાન્યાદિ સંપત્તિથી ભરપૂર અને સર્વત્ર વિખ્યાત ગુર્જર (ગુજરાત) દેશ ઉચ પ્રકારની ખ્યાતિ ધરાવે છે, જે દેશની અંદર ઉત્તમ પ્રકારનો ધર્મ અને ઉત્તમ નીતિના ગુણોને ધારણ કરનાર રાજાઓ તેમજ ઉત્તમ પુરૂષ નિવાસ કરે છે. ૩ देशेऽस्मिश्च विभाति भव्यमुनिभिः संसेवितः कोविदै
श्चित्रोर्वीरुहवल्लिवृन्दकलितो दीव्यौषधिभ्राजितः । उच्चैः सानुशिखाभिरम्बरतलं स्पष्टुं समुत्कण्ठितः,
श्रीमत्तीर्थकरालयोर्जितविभः पुण्योऽर्बुदोर्वीधरः ॥४॥

Page #89

वर्णनम्.
७५
વળી જે દેશની અંદર મહાન્ પવિત્ર અý ઢાચલ ( આખુ પર્વત ) શેાલી રહ્યો છે, જે પવિત્ર ગિરિરાજ શ્રીમાન્ તી કર ભગવાનના અદ્ભુત મંદિરેથી અતિશય શૈાભા આપે છે, જેથી તત્ત્વજ્ઞાની અનેક મુનિવરેશ જેના દર્શન માટે વિચરીને જેની સેવા કરી રહ્યા છે, તેમજ જે ગિરિની અંદર અનેક પ્રકારના વૃક્ષેા, દીવ્ય ઐષધિઓ અને વિચિત્ર વેલીએ હયાતી ધરાવે છે, તેમજ જે ગિરિ અતિ ઉન્નત શિખરાના અગ્રવડે આકાશને સ્પર્શ કરવાને ઉત્કંઠા ધરાવતા હાય તેવે દેખાવ આપે છે. ૪.
श्रीतारङ्गधराधरो विजयते देशं पुनानः पुनः,
सिद्धिस्थानमिमं पुरातनमहातीर्थोत्तमत्त्वं गतः | यस्मिन् राजति भव्यमूर्त्तिरजितस्तीर्थङ्करः कामितं, भव्यैर्दर्शनतः शुभाशयजुषैर्यस्याऽनिशं लभ्यते
|| 、 ||
વળી જે ગુર્જર દેશને શ્રી તાર ંગાજી ગિરિરાજ મેશાં પવિત્ર કરી રહ્યો છે, જે ગિરિની અંદર સર્વ સિદ્ધિએ નિવાસ કરે છે, પ્રાચીન તેમ જ અતિ ઉત્તમ મહાન તીર્થ સ્થળ તરીકે જે ગિરિ સત્ર પ્રસિદ્ધ છે, જેની અંદર ભવ્ય ભૂત્તિમય શ્રીમાન્ અજિતનાથ ભગવાન્ વિરાજે છે, જેમના દર્શનથી શુભ આશયવાળા ભવ્ય પુરૂષાના મનેારથ મેશાં સિદ્ધ થાય છે. ૫.
सौराष्ट्रे सुपवित्रसाधुनिकरैः संसेवितो रैवत, -
ऊर्वीभृद्वर माननीयमहिमा पुण्यार्थिनां पावनः । देवानां स्पृहणीयभूरिविभवो यात्रार्थिनां शर्मदो
दीव्यानन्दमयः :: સા વિજ્ઞયતે શ્રેયોર્થનાં શાન્તિર્ઃ ॥ ૬ ॥
તેમ જ જે દેશના અંતર્ગત રહેલા સારાષ્ટ્ર( કાઠીયાવાડ )માં વિશુદ્ધ આશયવાળા પવિત્ર મુનિવરેાથી સેવાયેલ રૈવતક (ગિરિનાર) ગિરિ મહા પવિત્ર હુંમેશાં વિજયશાળી વર્તે છે, જેના મહિમા સર્વ સ્થળે પ્રસિદ્ધ અને માનનીય છે, પુણ્યના અભિલાષી જનાને

Page #90

૭૬
માસ
પવિત્ર કરે છે, જેના વૈભવને દેવતાઓ પણ અહર્નિશ યાદ કરે છે, યાત્રા માટે આવતા જનેના અભિલાષ પૂર્ણ કરે છે, જેની અંદર દીવ્ય આનંદ વ્યાપી રહ્યો છે અને કલ્યાણની અપેક્ષાવાળા જનેને સુખશાંતિ સમપે છે. ૬.
श्रीशत्रुञ्जयशैलराज उचितो विभ्राजते यद्भुवि,
नैके सिद्धगतिं गता मुनिवरा यस्मिन् पवित्राशयाः । श्रीमानादिजिनेश्वरादिरनघस्तीर्थङ्करोघः सदा, मूल् राजति दीव्यया च शिवदो भव्यात्मनां भावितः॥ ७ ॥
વળી જે દેશની સીમામાં અતિ ઉત્તમતાને પ્રાપ્ત થયેલ શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજ દીવ્ય શોભા આપે છે, જેની અંદર વિશુદ્ધ આશયવાળા અનેક મુનિવરે મોક્ષગતિ પામ્યા છે. તેમ જ શ્રીમાન આદિનાથ ભગવાન આદિ મહાન પવિત્ર અનેક તીર્થકરને સમૂહ જેની અંદર દીવ્ય મૂર્તિમય હંમેશાં વિરાજે છે, જેમની ભાવનાથી ભવ્યાત્માઓ શિવસુખ પ્રાપ્ત કરે છે. ૭.
स्वच्छाम्बूनि सुलीनमीनमकराण्याविभ्रती विस्फुरत्
कल्लोलैश्चकरम्बिता तटगतक्षोणीरुहश्रेणिभिः । कूजत्पक्षिगणाभिरुत्तमजनैर्विभ्राजमानाऽनिशं,
यस्मिन् साभ्रमती सतीव विमला विभ्राजते वाहिनी ॥ ८ ॥
જે દેશની અંદર સાભ્રમતી ( સાબરમતી) નદી સતીની માફક વિશુદ્ધ ગુણમયી વહે છે, જે નદી મીન (માછલાં) મઘર વિગેરે જળજંતુઓથી વ્યાપ્ત સ્વચ્છ જળને વહન કરે છે, વળી મધુર નાદ કરતા અનેક પક્ષીઓ જેમાં રહેલા છે એવા બન્ને કાંઠા ઉપર રહેલા સુંદર વૃક્ષોની શ્રેણીઓથી જે નદી શોભે છે, જેનું નિર્મળ જળ તરંગોથી ઉછળતું દીવ્ય શોભા આપે છે, તેમ જ ઉત્તમ જાવડે નિરંતર અભુત શોભા આપે છે. ૮.

Page #91

वर्णनम्, नानापक्षिगणैः सुना दिततटा नित्यप्रवाहोर्मयो
राजन्ते रजनिकराभसलिला अन्या अपि क्षेमदाः । यत्राऽनेकतपस्विनः सुमनसः स्नानादिकां सक्रियां,
कुर्वन्तः कलयन्ति भूतिमखिला नद्यः पयोधिप्रियाः ॥ ९ ॥ વળી જે દેશની અંદર નિરંતર પ્રવાહમાં ઉછળતા તરંગને વહન કરતી અન્ય નર્મદા વિગેરે બીજી નદીઓ પણ પ્રાણીમાત્રને સુખદાયક વર્તે છે, જેમના કાંઠાઓ ઉપર અનેક પ્રકારના પક્ષિઓના સમૂહ મનોહર નાદ કરે છે, ચંદ્રના કિરણ સમાન નિર્મલ જળણું સર્વને તૃપ્ત કરે છે, તેમ જ વિશુદ્ધ મનવાળા અનેક તપસ્વિઓ જેમના શુદ્ધ જળમાં સ્નાનાદિક ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરે છે, જેથી તેઓ સર્વ સમૃદ્ધિઓના પાત્ર બને છે, અને તે સર્વ નદીઓ સાગરને પ્રિય થાય છે–અર્થાત્ અખંડ પ્રવાહથી સાગરને મળે છે. ૯. विक्षोभं सरितां हरन् जलनिधिर्यद्दक्षिणस्यां दिशि,
रत्नानां निचयं सदा परिदधद्रत्नाकरत्त्वं गतः । लोलद्भङ्गतरङ्गराजिविलसन्मर्यादयासंस्थितो
गर्जत्यात्मसमुन्नति बहुविधां सन्दर्शयन् संज्ञया ॥१०॥
જે દેશની દક્ષિણ દિશામાં સરિતાઓના પ્રવહન રૂપ વિક્ષોભને શાંત કરેતો સાગર, સંકેતવડે વિવિધ પ્રકારની પિતાની ઉન્નતિને જાહેર કરતો હોય તેમ ગર્જના કરે છે, વળી હંમેશાં જે સમુદ્ર અમૂલ્ય રત્નોને ધારણ કરવાથી “રત્નાકર ” એ નામથી પ્રસિદ્ધ છે, અને જે મહાસાગરની અંદર પ્રચંડ તરંગોની શ્રેણુઓ ઉછળે છે છતાં પોતાની મર્યાદા છોડતો નથી, જેથી તે સાગર કહેવાય છે. ૧૦. मैनाकादिनगा यदीयशरणं भेजुः पुरा त्रासिताः, __देवेन्द्रेण गरुद्गणं क्षपयता दीव्यौषधिद्योतकाः । येनाऽत्रैव वसुन्धराऽम्बरवती प्राज्ञैः सदा गीयते, विख्यातोऽत्रपरोपकारकरणे धौरेयभावं गतः ॥ ११ ॥

Page #92

G૯
મrળા
પ્રથમના સમયમાં પોતાની પાંખ કાપવાને તૈયાર થયેલા ઇંદ્રના ત્રાસથી અધીર થયેલા મૈનાક વિગેરે કેટલાક પર્વત અનેક દીવ્ય ઔષધિઓ સહિત સાગરને શરણે રહ્યા છે. અર્થાત્ સાગરમાં વાસ કર્યો છે. વળી જે સાગરવડે આ લોકમાં વસુંધરાપૃથ્વી વસ્ત્રવાળી છે એમ વિદ્વાનો કહે છે. અથૉત્ પૃથ્વીને વિટાઈને સાગર રહ્યો છે. તેમજ જે સાગર આ દુનિયામાં પરોપકાર કરવામાં મુખ્યપણું ભેગવે છે એમાં કંઈ પણ સંદેહ નથી. ૧૧. गाम्भीर्थंकगुणोऽस्ति सागरगतोनान्यत्र तल्लक्ष्यते,
आस्ते चेन्न तथाविधा ह्युपमितिस्तस्यास्ति विख्यातिभाग् । मर्याऽदापि न तादृशी स्थितवती लोकेषु सिद्धास्पदा,
तस्मात्सागर एव सद्गुणभृतः पीयूषवान् कथ्यते ॥ १२ ॥
વળી ગંભીરતાને ગુણ ખાસ સાગરમાં રહેલો છે. તેવી ગંભીરતા અન્ય વિષે દેખાતી નથી, કારણકે ગાંભીર્યની ઉપમા સાગરની જ બહુધા આપવામાં આવે છે અર્થાત્ તે બાબતમાં તે જ પ્રખ્યાતિ ધરાવે છે. તેમજ સિદ્ધસ્થાનને પ્રાપ્ત થયેલી મર્યાદા પણ તેના સરખી અન્યત્ર જેવામાં આવતી નથી, તેથી સષ્ણુણેને આધાર એક સાગર જ અમૃતનિધિ કહેવાય છે. ૧૨. महानसं तत्र च पत्तनं शुभं, निषेवितं धर्मधनैर्वणिग्वरैः । राजन्वदाहुः सकलार्थसाधनं, चतुर्विधैर्जातिगणैः समाकुलम् ।।१३॥
વળી તે ગુજરાત દેશના મધ્ય વિભાગમાં સર્વ સંપત્તિઓના સ્થાનભૂત અને પુણ્ય ભૂમિરૂપ મહાનસ(માણસા)નામે નગર શોભે છે, જેની અંદર મુખ્યત્વે કરી ધર્મને જ ધન માનનાર ઉત્તમ વણિક જનો નિવાસ કરે છે, તેમજ ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષરૂપ ચારે પુરૂષાર્થને સમાન ભાવે સેવન કરનાર રાજાના આશ્રયથી જે નગર રાજવા-ઉત્તમ ન્યાય નિષ્ઠ રાજવાળું ગણાય છે, તેમજ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર એમ ચારે વર્ણ પોતપોતાના અધિકાર પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરવાને લીધે તે નગર અન્યની અપેક્ષાએ સમૃદ્ધિવાળું દીપે છે. ૧૩.

Page #93

વર્ઝનન.
यदक्षतश्रीप्रथितप्रभावं विराजते श्रेष्ठिवरप्रधानैः । निजेष्टधर्मानुगतस्वभावै - विनोदशीलैः समभावभावैः
वैदेशिकाः
॥ ૨૪ ૫
નિરંતર વિલસી રહી છે લક્ષ્મી જેની અને જેના પ્રભાવ સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે, તેમજ વિવિધ પ્રકારની ઉત્તમ શેાભાથી વિભૂષિત એવું જે નગર, પાતપેાતાના ઇષ્ટ ધર્મની આરાધના કરવામાં તત્પર છે સ્વભાવ જેમનેા, વળી આનંદમય પ્રવૃત્તિમાં જીવન વ્યતીત કરનારા અને સમભાવની ભાવનાવાળા અર્થાત્ પક્ષપાત રહિત એવા ઉત્તમ શ્રેષ્ઠી અને અન્ય પ્રધાન જનાવડે અદ્ભુત શેાલે છે. ૧૪, ferrer यत्र विवादहीना-
वसन्ति रुग्णाऽङ्गिरुजोऽपहारिणः ।
: સ્વામવાવ્ય પીડિતા, प्रयान्ति केऽप्यत्र समागताश्च
GT
॥ ↑ ॥
જે નગરની અંદર શાસ્ત્ર સિદ્ધ નિદાનપૂર્વક રોગથી પીડાતા દુ:ખી જનાના રાગોને નિર્મૂલ કરનાર અને મિથ્યા વિવાદથી વિમુક્ત થયેલા ઉત્તમ વૈદ્યો નિવાસ કરે છે, જેથી ત્યાં દેશિવદેશથી આવેલા રાગી જને રેગથી મુક્ત થઇ પાતપેાતાના સ્થાનમાં સ્વસ્થ થઇ ચાલ્યા જાય છે. ૧૫.
श्रीयुक्तादिजिनेश्वरादिविबुधश्रीवैष्णवानां महा
दीव्यानन्दमयानि मन्दिरवराण्याराधनीयान्यहो । राजन्ते रजनीकरप्रमितभा यस्मिन् पुरे वेतरे,
सौम्याकारतयाऽऽलयाः सुविशदा देवीसुराणामपि ॥ १६ ॥
વળી જે નગરની અંદર શ્રી ઋષભદેવ આફ્રિજિનેશ્વરનાં તેમજ શ્રીમાન્ યૈષ્ણવાનાં ઘણાં મ્હોટાં અને વિશાલ દીવ્ય આનંદમય આશ્ચર્ય કારક મંદિર આરાધન કરવા લાયક વિરાજે છે, તેમજ ચંદ્રની કાંતિ સમાન ઉજ્વલ શેદભાવાળાં, આકૃતિથી અતિ મને હર અને પ્રભાવશાલી એવાં અન્યદેવદેવીઓનાં મદિરે પણ શાલે છે. ૧૬

Page #94

आभात्युत्तमधर्मतत्त्वकलिता सत्कर्मकाराधना, सत्पुण्योपचयेन शुद्धतपनं कुर्वन्ति शुद्धिप्रियाः । सद्धर्माध्वनिदेशना च रुचिरा पुण्यार्थिनां पुण्यदा,
तत्सर्वं हि सुधोपमं स्मृतमिदं सत्साधुसंचारतः
॥ ૧ ॥
જે નગરમાં અતિ ઉત્તમ ધાર્મિક તત્ત્વ સહિત સત્ કર્મની આરાધના, શુદ્ધ આત્મ ઉપાસકેાએ સત્ પુણ્યની વૃદ્ધિવડે આચરેલી શુદ્ધ તપશ્ચર્યા અને ધર્મ માર્ગે દોરનારી ધર્માથી જનાને પુણ્યદાયક મનાહર ધર્મ દેશના ઉપદેશ પ્રવર્તે છે તે સર્વ ખરેખર સાધુ-સત્ પુરૂષાના સંચારથી સાક્ષાત્ અમૃત સમાન દીપી રહ્યું છે. ૧૭. राजत्येतद्विविधविभवैः सेव्यमानं धनाढ्यैः,
श्रेणीबद्धैरुचितर सदैर्भ्राजमानं रसालैः । हर्म्यारूढाऽक्षुभितमनुजैश्चिन्त्यते यत्र तत्त्वं,
तत्त्वोपेता विशदमहसो निश्चलाः संवसन्ति
श्रद्धाक्रान्ताऽखिलजनततिर्नैवविद्विष्टभावा,
शुद्धस्वान्ताऽवनिपतिरतिं बिभ्रती तद्गुणज्ञा । संपत्तीनां समुदयवती धाम विश्रामहेतुः, सद्विद्याभिर्विनयवशतो भ्राजते भ्राजमाना
माणसा
॥ ૧૮ ॥
વળી અનેક વૈભવશાલી ધનવંત જનેાથી ભરપુર અને અદ્ભુતસ્વાદિષ્ટ રસદાયક શ્રેણીખ ધ આમ્રવૃક્ષની ઘટાઓથી પર્યંત ભાગ જેના દીપી રહ્યા છે એવું એ નગર શેાલી રહ્યું છે. વળી જે નગરની અંદર હવેલીએની ઉપર આરૂઢ થયેલા આન ંદ પામતા સત્પુરૂષો ધર્મ તત્ત્વનું ચિંતન કરે છે, તેમજ તે નગરની અંદર તત્ત્વાર્થમાં મગ્ન થયેલા, શુદ્ધ તેજસ્વી અને નિશ્ચલમનવાળા પુરૂષા નિવાસ કરે છે. ૧૮.
। ૧૨ ।।
જે નગરમાં પરમ શ્રદ્ધાણુ, શુદ્ધ અંત:કરણ છે જેનુ એવા ભૂપતિ ઉપર પ્રેમને ધારણ કરનાર અને તેમના ગુણ્ણાને જાણનાર

Page #95

પેનમ્.
८१
શ્રદ્ધાલુ સમસ્ત જનસમાજ પરસ્પર-એક બીજાપર સ્નેહ રાખે છે. જેથી સર્વથા ઉદય ભાગવતા તે સમાજ સર્વ સ ંપત્તિઓનુ વિશ્રાંતિના કારણભૂત સ્થાન ગણાય છે, અને સદ્વિદ્યાના આશ્રય કરવાથી વિનયને લીધે તે સમાજ આભૂષણની શાભા સમાન દીપે છે. ૧૯.
तपसा
बृहता विराजितः, शुभचारित्र विभाविभासमानः । रवि सागर इष्टदायको - यदलं पावयति स्म पुण्यराशिः
૫ ૨૦ i
મહાન તપશ્ચર્યાથી અદ્ભૂત તેજરવી, ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રરૂપ સંપત્તિવડે શેાભતા, મુનિએમાં ચૂડામણિ સમાન, ઇચ્છિત મનારથને પૂર્ણ કરનાર અને સાક્ષાત્ પુણ્યમૂત્તિ એવા મુનિ મહારાજશ્રી રવિસાગર મહારાજે જે નગરને સારી રીતે પવિત્ર કરેલું છે. ૨૦.
राज्यश्रियं यः समवाप्य शश्वत्
यशोधनः
(વૈતારીયમ્ )
श्रीमत्सञ्जनसिंहभूपविबुधश्वापोत्कटं भूषयन्,
वंशं वंशशिरोमणिर्विजयते नीत्या प्रजाः पालयन् । धर्माऽध्वप्रतिपालकोऽत्र विबुधैः संमाननीयः सदा, सर्वाऽनर्थविदारणप्रबलधीः सत्कर्मकेलिप्रियः
॥ ૨૧ ॥
જે નગરમાં ચાપેાત્કટ-ચાવડા નામે વંશને શૈાભાવનાર, પેાતાના કાર્ય માં વિદ્વાન્, કુલક્રમથી ચાલુ વંશમાં શિરોમણિ સમાન; રાજનીતિથી પ્રજાનું પાલન કરનાર, ધર્મ માર્ગની પ્રવૃત્તિ કરનાર, હંમેશાં સત્પુરૂષાને માનવા લાયક, સર્વ અનર્થ કાર્ય ને દૂર કરવામાં અસાધારણ બુદ્ધિમાન અને સત્કાર્યના આચરણમાં જેણે ક્રીડા માની છે એવા શ્રી સજ્જનસિંહ નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. ૨૧.
विभ्राजतेऽसह्यवरप्रतापः ।
स्वामिगुणोपपन्नो-जयश्रियाऽऽलिष्टवपुर्विधिज्ञः ||२२||
અસહ્ય છે ઉત્કૃષ્ટ પ્રતાપ જેનેા, યશરૂપી છે ધન જેનુ, સ સ્વામીના ગુણાથી યુક્ત, વિજયલક્ષ્મીએ જેના શરીરના આશ્રય

Page #96

ર
લીધેા છે અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિના જાણકાર એવા જે નરેશ રાજ્યશ્રીને અંગીકાર કરી હુંમેશાં વિરાજે છે. ૨૨.
माणसा
तस्याऽनुजो विश्रुतभव्यकीर्त्ति - दिगन्तरालप्रथितप्रभावः । समस्ति यः सद्गुणवर्मभाजां, प्रशंसनीयः सुधियां समाजे ॥२३॥ यश्ववन्तसिंहोऽभिधयाऽस्य राज्ये, करोति कार्याण्यखिलानि सम्यक् । सत्यार्थवादी नयमार्गदक्षो - नृपप्रजामण्डलशर्मदायी
|| ૨૪ ||
( યુગ્મમ્ )
તેમના અનુજ-નાનાભાઈ યશવસિંહ નામે યુવરાજ, તેમના રાજ્યનાં સમસ્ત કાર્ય સારી રીતે કરે છે, જેમની ઉત્તમ કીર્ત્તિ પ્રસિદ્ધિ પામેલી છે, જેમના પ્રભાવ દિશાએના મધ્યમાં ક્રીડા કરે છે. વળી જે યુવરાજ ઉત્તમ ગુણરૂપી અખ઼રને ધારણ કરતા બુદ્ધિમાન્ પુરૂષોના સમાજમાં પ્રશ ંસાપાત્ર છે, તેમજ સત્યવાદમાં પ્રીતિ ધરાવે છે, નીતિમાર્ગમાં દક્ષ અને રાજા તથા પ્રજામાંડલને સુખદાયી છે. ૨૩–૨૪. यो वत्सलो भ्रातृजने नितान्तं, साहित्यशास्त्रेषु च मोदमानः । राज्यश्रियं वर्द्धयिता निकामं, विशेषतो रञ्जयिता प्रजानाम् ॥२५॥
વળી રાજ્યકારભાર કર્તા જે યુવરાજ અંધુજન વિષે બહુજ સ્નેહ ધરાવતા, તેમજ સાહિત્ય શાસ્ત્રોના અવલેાકનમાં આનંદ્ય માનતા, અને વિશેષે કરી પ્રજામ’ડલને રંજન કરતા રાજ્ય સંપત્તિએને અતિશય પદ્ધવિત કરે છે. ૨૫.
कीर्त्तिः स्फीताऽस्खलितगमनोत्कण्ठते संश्रयाय, यस्याऽनन्यक्षितिधरधियः सेवघेः सद्गुणानाम् । धर्मारामाम्बुद इव सदा शिष्टचित्ताऽनुसारी,
दान्तः क्षान्तोऽविषमवचनो यः सदाचारचारी ॥ २६ ॥
*ચ: સ્વવારેપુ સન્તુષ્ટ:, વરવારવાદ્નુલ; ।
स गृही ब्रह्मचारित्वात् यतिकल्पः प्रकल्प्यते ॥ ९ ॥
( કુમારપાટપ્રવન્યે રૃ. ૮૪. )

Page #97

वर्णनम्.
વળી ઉજવલ અને અખલિત સંચાર કરતી કીર્તિ, રાજ્ય સંબંધી કાર્યોમાં અસાધારણ બુદ્ધિમાન અને સદ્દગુણોના નિધાન રૂપ જે યુવરાજના આશ્રય માટે ઉત્સાહ ધરાવે છે. તેમજ જે રાજકુમાર ધાર્મિક કાર્યરૂપ ઉદ્યાનને વિકસિત કરવામાં વૃષ્ટિ સમાન, હંમેશાં સજજના આશયને અનુસરનાર, ઇંદ્રિયને નિયમિત કરવામાં સ્વતંત્ર, એગ્ય સ્થાને ક્ષમાવાન, દુ:ખજનક વચનોનો પરિહાર કરનાર છે અને પુરૂષના આચારને રેખા માત્ર પણ ઓળંઘતા નથી. ૨૬. म्हलायनामाऽत्र सरोविशालं, विशालपद्यावलिसंपदाढ्यम् । अदीनमीनालय आश्रितानां, प्रभाविकं तीर्थमिव प्रधानम् ॥२७॥
વળી આ નગરની સમીપમાં હલાય નામે વિશાળ સરોવર શેભે છે, જેની અંદર ઉતરવાનાં પગથીયાંની શ્રેણિબંધ અદ્ભુત સંપત્તિ દીપી રહી છે, જેની અંદર રહેલા મસ્ય-માછલા વિગેરે જલજંતુઓ દીનતા જોગવતા નથી. તેમજ તે સરેવર અન્યની અપેક્ષાએ પ્રભાવિક હોવાથી અગ્રપદ ભોગવે છે. એટલું જ નહિ પણ આગંતુક જનેને તીર્થ સમાન આનંદ આપે છે. ર૭.
सरोवरं यद्विमलं वचस्विभिनिषेवितं मजनकर्मकर्मठैः। मन्त्रोपमन्त्रार्थविचक्षणैः सदा, विभ्राजते भ्राजितकण्ठदेशम् ॥२८॥
નિર્મળ જળથી ભરેલું જે સરોવર, સ્નાનક્રિયામાં કુશળ એવા સત્યવાદી પુરૂવડે લેવાયેલું હોય છે તેમજ મંત્ર અને ઉપમંત્રોના અર્થજ્ઞ પુરૂષોથી જેને સમીપ ભાગ અદ્દભુત શોભે છે. ૨૮. कापेयं यच्छुचि जलमलं तृष्णया पीड्यमानं,
पीत्वा पीत्वा परमसुखदं क्रीडते मोदमानम् । दर्श दर्श विमलजलगं बिम्बवृन्दं स्वकीयं,
तत्रस्थानां हरति हृदयं मानवानां विकुर्दत् ॥ २९ ॥ તૃષાથી પીડાતાં વાંદરાઓનાં ટોળાં, પરમ સુખકારી જે સરો

Page #98

માતા
વરનું નિર્મળ જળ તૃપ્તિ પર્યત વારંવાર પાન કરી બહુ આનંદથી ક્રીડા કરે છે, વળી કાંઠા ઉપર ખેલતાં તે ટોળાં સ્વચ્છ જળમાં પડેલાં પોતાનાં પ્રતિબિંબ જોઈ જોઈને કુદાકુદ કરતાં ત્યાં રહેલાં મનુષ્યના ચિત્તને હરી લે છે. અર્થાત્ આનંદ આપે છે. ૨૯. यत्तीरदेशे च विभाति मन्दिरं, सीतापतेर्दीव्यविभाविभास्वरम् । विकारभाजामपि मानसानि वै, भवन्ति भव्यानि यदीयदर्शनात् ॥३०॥
જે સવારના સમીપ ભાગમાં રામચંદ્ર ભગવાનનું દીવ્ય શોભા આપતું સુંદર મંદિર શોભે છે, જે પ્રભુના દર્શનથી વિકારવાન મનુષ્યનાં અંત:કરણ પણ ખરેખર શુદ્ધ થાય છે. ૩૦. ततोऽन्यदेकं विकसत्प्रभावं, तत्राऽस्ति दीव्यं मरुतः सुतस्य । सन्मन्दिरं पौरजनस्तुतस्य, श्रीरामचन्द्रक्रमसेवकस्य ॥ ३१ ॥
વળી ત્યાં આગળ શ્રી રામચંદ્રના મૂળ ઉપાસક અને નાગરિક જનથી સ્તુતિ કરાયેલ પવનસુત-શ્રી હનુમાનજીનું તેની નજીકમાં જ બીજું એક પ્રભાવિક દીવ્ય સુશોભિત મંદિર છે. ૩૧. तीरोपान्ते विमलरमया राजमानं विमानं,
शैवं यस्य प्रशमजनकं मन्दिरं मन्दराभम् । दीव्यानन्दप्रदमनुदिनं प्रेमतो भक्तिभाजा___ मारामश्रीपरिगतमलं भ्राजते भव्यशोभम् ॥ ३२ ।।
જે સરોવરના સમીપ ભાગમાં મનોહર લક્ષમીથી દીપતું, વિશાલ દેખાવ આપતું, શાંતિજનક અને મંદરાચલ સમાન ઉન્નત મહાદેવનું મંદિર અદભુત શોભા આપે છે, વળી તેની નજીકમાં સુંદર શોભા આપતો વિવિધ વૃક્ષેથી ભરપૂર બગીચો હંમેશાં પ્રેમ પૂર્વક ભક્ત જનોને આનંદ આપે છે. ૩ર. यत्रत्यानतिभक्तिभासुरमतीन भव्यात्मनो योगवि
दध्यात्मप्रतिभाप्रभावकलितः सर्वोपकारक्षमः ।

Page #99

वर्णनम्,
૮
बुद्ध्यब्धिर्वचनामृतै रसभृतैः सूरिश्रिया राजितो
ग्रन्थश्रेणिविधानदाधिषणः सद्बोधयामासिवान् ।। ३३ ।। જે નગરમાં વાસ કરતા શ્રદ્ધાલુ જનેને, એગનિષ્ઠ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરે ભક્તિ વિગેરે શાંત રસથી ભરપુર વચનામૃતવડે સધ આપી કૃતાર્થ કર્યા છે, વળી જે આચાર્ય મહારાજ સર્વથા સર્વત્ર પરોપકારમાં જ સમય વ્યતીત કરતા હતા, વળી જેએએનાના પ્રકારના સંસ્કૃત ગુજરાતિ પ્રબંધ રચી ઉત્કૃષ્ટબુદ્ધિનું ચરિતાર્થપણું પ્રગટ કર્યું છે, જેથી હાલમાં પણ જેમના ગ્રંથાવલેકિનથી ભવ્યાત્માઓ તેમનું સ્મરણ ભૂલતા નથી. ૩૩. वरमुनिरजिताब्धिः सूरिमान्यः समेतो
ऽकलुषितवचनाल्या वेदितात्मप्रभावः । विरचितनवकाव्यो धर्मनिष्ठान् कुलीना
नधिगतशुभतत्त्वः सोऽकरोद्यत्र विज्ञान I ૩૪ / શ્રીમત્ સૂરીશ્વરના પટ્ટધર શ્રીમદ્દ –અજિતસાગરસૂરિ, આચાર્ય ગુણ સંપન્ન અને જેમની મધુર વાણુથી લેકમાન્ય હતા. વળી આત્મનિષ્ઠ અને મહા પ્રભાવશાળી હતા, તેમજ નવીન કાવ્ય રચવામાં દક્ષ હતા, તે પિતે સમ્યક્તત્ત્વના સંપૂર્ણ વેત્તા હોવાથી ધર્મનિષ્ઠ કુલીન જનેને ઉત્તમ બોધ આપી કૃતાર્થ કર્યા છે. ૩૪.
शशिनिध्यकंधरान्वित-वैक्रमसंवत्सरे सुपौषे च । श्रवणे शुद्धतृतीयादिने शशाङ्के प्रगीतमिदम् ॥ ३५ ॥ अजिताब्धिसूरिपुङ्गव-पादाम्बुजरेणुचञ्चरीकेण। हेमेन्द्रसागरेण, क्षमिणा जनताहिताऽप्रमादेन ॥३६ ॥
શ્રીમદ્દ અજિતસાગર સૂરિજીના ચરણકમલના રેણુમાં ભ્રમર સમાન (શિષ્ય) અને જગજીના હિતમાં પ્રમાદરહિત હમેંદ્રસાગર મુનિએ વિક્રમ સંવત્ ૧૧ પિષ માસ શુકલ તૃતીયા શ્રવણ નક્ષત્ર અને સોમવારે આ વર્ણન કર્યું છે. ૩૫-૩૬.

Page #100

Page #101

श्रीअर्बुदगिरिराजदर्शनम् ।
नानागह्वरराजिराजितवपुर्विश्रामभूमिः सतां,
निर्मानप्रथिताम्बुपानविलसद्धीनां गणैर्नादितः । विक्षोभक्षुभितात्मनामपि सदाऽऽनन्दप्रदानक्षमः,
श्रीमानर्बुदभूधरो गिरिवरो राजत्यखण्डप्रभः ॥१॥ दूराद्दर्शनतां गतो जनिमतां जीमूतशङ्काप्रदः,
सान्निध्यं भजतां गिरीन्द्रतुलनां विस्तारयत्यञ्जसा । आरूढोपरिभूमिभासुरधियां धात्रीभ्रमोद्दीपकः,
श्रीमानर्बुदभूधरो गिरिवरो राजत्यखण्डप्रभः ॥२॥ योग्यो योगिगणस्य निष्ठितमतेः सेव्यः सदा धीमतां,
तप्तानां सुखशान्तिसन्ततिकरः सन्तापतो देहिनाम् । काम्यः कर्मजुषां विशिष्टमनसां सिद्धिप्रयोगार्थिनां,
श्रीमानबुंदमूधरो गिरिवरो राजत्यखण्डप्रभः ॥ ३ ॥ विथामस्थलमद्भुतं वनलतावृन्दस्य रुग्हारिणो
दीर्घाऽऽरोग्यविधानविश्रुतयशादीव्यौषधीनां गणः । सौरभ्यं कलयन्मनोहरमहोद्यानबजो यत्र स
श्रीमानर्बुदभूधरो गिरिवरो राजत्यखण्डप्रभः ॥४॥ यस्मिन्नक्षयशान्तिदानरुचिराऽमन्दप्रभाभासुरः,
श्रीमन्नाभिमहीपसूनुरनधो मोक्षार्थिनां मोक्षदः । भव्यानां भवविघ्नवारदलनः सद्भक्तिभाजां नृणामाद्यस्तीर्थकृतां सदा विजयते विज्ञातनैकान्तकः ॥५॥

Page #102
ન્યાય-કાવ્યતીર્થ મુનિ શ્રી હિમાંશુવિજયજીનાં પુસ્તકો. ( સંશોધિત તથા રચેલાં. ) 1 પ્રમાણનયતત્ત્વાલક સટીક ( ન્યાય ):-વાદિ દેવસૂરિને આ ગ્રંથ જેનામાં પ્રસિદ્ધ છે. આના ઉપર 5. રામગોપાલાચાર્યની છાત્રા ઉપયોગી થાય તેવી ટીકા છે. પહેલી જ વાર તે ટીકા સાથે મૂળ ગ્રંથ નવી પદ્ધતિએ સંશોધિત કરવામાં આવ્યા છે. ખાસ કરી આની પ્રસ્તાવ નામાં જેને ન્યાય વિષે સારો પ્રકાશ પાડ્યો છે. મૂળ ગ્રંથકારના જીવન વિષે તથા ગ્રંથ વિષે જાણવા જેવી ઘણી બાબતો આમાં લખી છે. બાક 2 જેની સપ્તપદાથી ( ન્યાય ):-જૈન ન્યાયમાં પ્રવેશ કરવા માટે આ ગ્રંથ તકસ'ગ્રહની ગરજ સારે છે. આમાં જૈન પ્રમેય અને જૈન પ્રમાણેનું વર્ણન ટૂંકાણમાં સુંદર રીતે કર્યું છે. દરેક વિદ્યાર્થીઓને ભણવામાં સુલભ પડે તે માટે આમાં ચાર પરિશિષ્ટો ગુજરાતીમાં જ્યાં છે. ? પ્રસ્તાવનામાં ગ્રંથ અને ગ્રંથકારની આલોચના કરી છે.• આના કર્તા શ્રી યશસ્વત્ સાગર ગણિ છે. કિંમત પાંચ આના. A 3 સિદ્ધહેમચ દ્રશબ્દાનુશસનલઘુવૃત્તિ (વ્યાકરણ):-કલિકાળ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના વ્યાકરણની મહત્તા મેટામોટા વિદ્વાન જાણી ગયા છે. આ વ્યાકરણ સિદ્ધરાજ સેલ'કીની પ્રાર્થનાથી બન્યું છે. સરલ અને પૂર્ણ છે. નવી પદ્ધતિએ આને સંપાદિત કર્યું છે. વિવિધ દૃષ્ટિએ ઉપયોગી આમાં સાત પરિશિષ્ટો યોજ્યાં છે. મહત્ત્વની પ્રસ્તાવના અને વિષયાનુક્રમ પણ છે. કઠિન સ્થલે ટિપ્પણ પણ કર્યું છે. આ ગ્રંથને શ્રી આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીએ અમદાવાદથી બહાર પાડ્યો છે. ત્યાંથી રૂા. ઝાા માં મળી શકે છે. - 4 ધર્મ વિયાગમાળા ( કાવ્ય ):-શ્રી વિજયધર્મ સૂરિના નિર્વાણ પછી તેમના વિયાગથી આ કાવ્યની ઉત્પત્તિ થઈ છે. આમાં સંસ્કૃત વિગેરે સાત ભાષાએાનાં 77 પડ્યો છે. કાવ્યપ્રેમીઓ આને પસંદ કરે છે. કિ. 4). | 5 જયન્ત પ્રબંધ ( ચરિત્ર ):-આમાં શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજયજીને ટ્રેક પરિચય છે. ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષાની કવિતામાં છે. ગુજરાતી અનુવાદ પણ સાથે જ છે. કિંમત ).. 6 મહા કવિ શાભનમુનિ અને તેમની કૃતિઃ- આમાં શ્રી શાભનમુનિનું જીવનચરિત્ર આલોચનાત્મક લખ્યું છે. સાથે તેમની કૃતિના લોકેા નમુના તરીકે ટાંકયા છે. કિંમત 6). છે અથવા. પ્રાપ્તિસ્થાન જાતિ કાર્યાલયનગરશેઠ. | મંત્રી વિજયધમસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા, મારકીટ રતનપોળ. અમ 2 છોટા સરાફા ઉજજૈન (માળવા) For Private And Personal Use Only