Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANakacanda kaTAriyA mahAvIra jIvana meM ?
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ (c) vI. ni pra pra sa. * mahAvIra jIvana me ? lekha-sakalana * lekhaka mANakacanda kaTAriyA * prakAzaka zrI vIra ni gra pra samiti 48, sItalAmAtA bAjAra indaura - 452002, madhyapradeza * mudraka aravinda kumAra jaina maoNDarna prinTarI limiTeDa 55, kaDAvaghATa, indaura AvaraNa viSNu cicAlakara * prathama AvRtti disambara 1975 vI. ni sa. 2502
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya zrI mANakacanda kaTAriyA kA lekha saMkalana 'mahAvIra jIvana meM ?" zrI vIra nirvANa grantha- prakAzana samiti, indaura kA navyatama prakAzana hai / isakI pITha para zrI vIrendrakumAra jaina kA bahusamIkSita upanyAsa 'anuttara yogI : tIrthaMkara mahAvIra prakAzita huA hai| ina dono ke prakAzana se samiti kA gaurava baDhA hai / spaSTata zrI kaTAriyA aura zrI vIrendrakumAra kI bahumUlya kRtiyA~ paramparita nahI haiM, unakA apanA judA vyaktitva hai, aura ve pakI-gaharI lakIra se haTakara bhaviSya kI goda meM nyota kara janmI haiN| kaTAriyA kasauTI ke lekhaka haiN| unhone prastuta sakalana meM vyApaka jAca-parakha ke lie sAmAjiko ko kaI nirmama, nirdvandva aura asadigdha kasauTiyAM dI haiM / ina kasauTiyoM para lekhaka ne jahA~ eka ora khuda ko kasA hai, vahI dUsarI ora cAhA hai ki itara jana apane mAmAjika caritra ko ina para kaseM aura apanI prakharatA aura akharatA ko pahicAneM / isa laghukAya pustaka kA eka-eka nibandha pAThaka ke hAtha meM eka mazAla dene ke lie vacanabaddha hai / yaha mazAla koI citra kI mazAla nahI hai varan eka aisI mazAla hai jo pAThaka ko nibiDa adhero se jUjhane kI tAkata de sakatI hai / sakalita lekho me se kucha samiti kI agabhUta pravRtti 'vIra nirvANa vicAra- sevA' ke antargata deza kI pramukha patra-patrikAo me prakAzanArtha vitarita hue haiM tathA adhikAza indaura se hI prakAzita mAsika 'tIrthaMkara'
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM prakAzita hue haiN| hama AbhArI haiM 'tIrthakara' ke prabandha saMpAdaka zrI premacanda jaina ke jinhone hame ina lekho ke prakAzana kI anumati dekara anugrahIta kiyA hai| hama lekhaka ke to svabhAvata RNI haiM hI sAtha hI 'jAgaraNa' ke pradhAna sapAdaka zrI Izvaracandra jaina ke bhI hRdaya se kRtajJa hai jinhone isake kalApUrNa Akalpana aura mudraNa me hame bharapUra sahayoga diyA hai| hame vizvAsa hai ki 'mahAvIra jIvana meM ?' ko vyApaka rUpa se paDhA jAegA aura yaha Ane vAle kala kI pIr3hiyoM ke lie mIla kA patthara siddha hogii| bAbUlAla pATodI maMtrI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAmukha 'mahAvIra jIvana me ?' zrI mANakacanda kaTAriyA kI eka aisI apratima kRti hai jo yadyapi unakI sarvaprathama kRti hai tathApi ina dino DareM para chapa rahI pustako se bilkula judA kisma kI hai| isame lekhaka ne khuda ko AtmanirIkSaNa ke nikaSa para DAlA hai aura calI AtI paramparA ko taula-parakha ke lie nyotA hai / aThAraha lekhoM ke isa laghukAya sakalana meM jahA~ eka ora marmI lekhaka ne paramparA parIkSaNa kI bahaso me kucha ahama savAla uThAye haiM, vahI dUsarI ora usane Adhuniko kI ativAdI vRtti ko bhI karArI cunotiyA~ dI haiM / vaha apane samIkSaNa me parIkSaNa se kahIM adhika kaThora, nirmama, prakhara aura vastuparaka rahA hai / ina lekho kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki inheM paramparA aura AdhunikatA meM AsthA rakhanevAlI samAntara zaktiyo ne samAna ruci, sneha, utkaNThA aura vizvAsa ke sAtha paDhA-sarAhA hai / jahA~ paramparA ne inake mAdhyama se khuda meM gujarane kI prakriyA ko agIkAra kiyA hai, vahA~ Adhuniko ne inake dvArA paramparA ko jahA vaha isa yogya hai asvIkAra karane se inkAra nahI kiyA hai| ise hama lekhaka kI amogha upalabdhi kaheMge ki vaha apane yuga ke pecIdA sadarbhoM ko sarala bhASA, sugama vizleSaNa aura subodha zailI me rakha sakane me saphala huA hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka ne mahAvIra ko kevala jainoM kI pUjI na mAnakara bhAratIya itihAsa aura saMskRti kI prajJA-paramparA ke sAtha sabase pahalI bAra nyAya kiyA hai| usane apane yuga-pariprekSya me varddhamAna ko jAnA-pahacAnA hai / vyakti me, jazna - julUsoM meM, ghara meM, AMgana meM, maDI me, hATa meM, vyavasAya meM, dhandhe meM aura jIvana ke prAya sabhI prakhaNDo meM usane mahAvIra kI talAza kI hai| usane patA lagAyA hai kisI ko na bakhzanevAlI apanI najara se ki mahAvIra ko usake anuyAyiyo ne, aura dUra se dekha bhara lenevAlI prajJA ne kisa andAja se use grahaNa kiyA hai / lekhaka kA dharma-sabandhI vizleSaNa bhI sirpha jaino taka hI sImita nahIM hai, usane prayatna kiyA hai ki vaha ina lekho ke mAdhyama se bhAratIya dharma, saMskRti aura darzana kI racanAdharmI pagaDaDiyo ko bhI achUtA na rakhe / anekAntavAda ko usane ahiMsA kI prayogazAlA kA sabase adhika saphala aura zaktizAlI prayoga mAnA hai / usakA vizvAsa hai ki isake mAdhyama se bahuta pahale hI duniyA kA behada bhalA huA hotA, yadi jainadharma kI cigattI usa para nahI hotI / usakA yaha socanA bilkula sahI hai ki Akhira cigattiyA~ kisI vastu ke mUla vyaktitva ko kama-jyAdaha kaise kara sakatI haiM ? cigattiyA~ zurU me zUravIra kintu anta me lAcAra hI hotI haiM, lebila kaTAriyA ke mata me mUla me koI tabadIlI nahI kara sakate / vastuta kaTAriyA kA cintana itanA prakhara, svastha aura racanAdharmI hai ki usase koI sahajamati zAyada hI baca sake / sayogavaza maiM ina lekho ke sAtha kalama ke sAtha syAhI jisa taraha juDI huI hai, vaise hI sabaddha hU~ / yadi mere isa jur3ane kI mujhe koI saphAI hI denI par3e to maiM kahU~gA ki jala se lahara aura vastu se chAyA jisa rizte me haiM, maiM inakI sRjana-prakriyA se juDA huA hU~ / ye sAre lekha yAtA 'tIrthaMkara' ke lie likhe gae haiM yA phira 'vora nirvANa vicAra - sevA' ke nimitta / ina dono se merA riztA hai / mujhe smaraNa hai hara lekha ke sAtha lekhaka ne mujhe eka choTA khata likhA hai / ina laghupatro me usane zabdo kI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrI kiphAyata ke sAtha apane citta ko thAha dI hai| 14 akTUbara 1975 ke khata meM usane likhA hai-"yadi yaha kitAba nirvANa-mahotsava ke paTAkSepa ke bAda bhI nikale to kyA harakata ? apane to samArohavAle haiM nhii| samArohI kRti ko cunautI denevAlI pustaka samAroha se badhe bhI kyo?" unake hara khata kI hara pakti eka dastAveja kI taraha se surakSita hai| inakA sabase baga upayoga yaha huA hai ki hama yaha niSkarSa le sake haiM ki kaTAriyAjI apane lekhana ke prati nizchala aura asadigdha haiM, aura isI spaSTatA ke kAraNa ve sArI bAta ko subodha Dhaga se kaha pAye haiN| tabhyo ke prati unakI niSkapaTa aura ImAnadAra vartanI prAya sabhI lekho para praticchAyita hai| 'mahAvIra jIvana me' ke sAre lekha pUre eka varSa ke samaya-paTala para phaile hue haiM / upayogI yaha hai ki ye mAre nirvANotsava ke daurAna likhe gaye haiN| isalie lekhaka dekhatA gayA hai ki kahA~ kyA ho rahA hai, aura zAstro me se jainadharma ke citta kI jo rapaTa use milI hai usase isakA milAna karatA gayA hai| usane samIkSA kI hai ki kahI aisA to nahIM hai ki Agama ke Akhara kucha haiM aura caritra kucha hai ? lekhaka ne be-lihAja apane cittakI pratikriyA ko sAmane rakkhA hai| usake sAre lekha deza kI pramukha patrapatrikAo me vizeSa lekho kI taraha prakAzita hue haiN| aisA nahIM hai ki ye kevala hindI pAThako ke pAsa hI pahuMce hai varan inake gujarAtI, marAThI, kannaDa Adi bhAratIya bhASAo meM anuvAda bhI hue haiM aura inheM sabhI zreNiyo ke pAThako ne paDhA-sarAhA hai / maiM samajhatA hU~ lekho kA bhaktAmara, chahaDhAlA, mokSazAstra kI taraha paDhA jAnA pahalI hI bAra huA hai| yaha eka acchA lakSaNa hai| loga cAhate haiM ki unheM koI AInA dikhAye aura ve AtmanirIkSaNa kI prakriyA meM aaye| kintu hamArA prabuddha lekhaka sAmAjika AcaraNa para apanI rAya dene kI cisavRtti me hI nahIM hai| ho sakatA hai vaha bhayabhIta ho / yA usake koI nyasta svArtha ho, kintu kaTAriyA apanI jagaha durusta hai isa tathya se inkAra karanA kaThina kAma hai| samAja ko eka vyApaka kRtajJatA kA anubhava karanA cAhiye ki kaTAriyA ne usakI prajJA ko
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ cATukAritA aura kaNThAgratA ke kardama se nikAlakara eka svaccha-nirmala nIra vAlI nadI ke taTa para lA khaDA kiyA hai| kaTAriyA ke nibandha choTe-bar3e saba taraha ke haiN| ve suyojita haiM, sahaja haiM, asadigdha hai, suprAhya haiM, bijalI kI chuhana kI taraha kA kampana aura prakAza eka sAtha liye hue haiM; dhArmika zabdAvalI me mujhe kucha upamAe~ ina lekho ke lie DhUMDhanA hai to maiM kahUMgA ki ye anuprekSA kI bhA~ti Atma-dRSTA aura zramaNavRtti kI taraha nirmama hai| anta meM maiM sAdhuvAda daMgA zrI vIra nirvANa grantha-prakAzana samiti, indaura ko ki usane vigata varSoM me tIna kAma baDI sUjha-bUjha ke aura sAre deza meM apanI taraha ke nirAle kiye haiM-munizrI vidyAnandajI kI kRtiyo kA prakAzana, zrI vIrendrakumAra jaina ke upanyAsa 'anuttara yogI tIrthakara mahAvIra' kA tIna khaNDo me prakAzana tathA kaTAriyAjI kI advitIya kRti 'mahAvIra jIvana me ?' kA prakAzana / nemIcaMda jaina sapAdaka, 'tIrthakara' indaura 3 disambara, 1975
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana mAdamI apane kADiyogrAma yA eksare ko TAlatA rahatA hai-kahI kucha kharAbI nikala AI to rojamarrA kI jindagI meM bAdhA paDegI, cikitsaka jo kahegA vaha svIkAranA hogA / dharma ke mAmale me bhI jo jisa rAha para cala paDA hai, calatA hI jA rahA hai to vaha rukakara socanA cAhatA hai aura na apane agIkRta jIvana vyavahAra ko dharma kI tulA para caDhAnA cAhatA hai| dhIre-dhIre hamane yaha mAna hI liyA ki dharma apanI jagaha hai aura sasAra ke kArobAra apanI jagaha hai-dono samAnAntara rekhAo para alaga-alaga dauDa sakate hai / natIjA yaha hai ki apane hI dharma se manuSya bAhara hai| mahAvIra kI ahiMsA to dharma bhI nahIM, jIvana hai| ve ahiMsA ke mahAn zilpI hai / jina pAyo para ahiMsA Tika sakatI hai vaha unhone anubhUta kiyA aura apanI virATa virAsata meM ahiMsA-dharmI ko unhone saha-astitva, anekAta aura aparigraha ke siddhAnta sauMpa die| ina pAyo ke binA paccIsa zatAbdiyo se ahiMmA-dharmI ahiMsA ko sAdhane
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA sarakasa kara rahA hai / isa khela meM vaha bhItara se bahuta TUTA hai / jarUrata hai ki hama kucha ruka jAya aura apanA eksare kara DAleM -- kitanA TUTe aura kahA kahA se TUTe, dekha le ? jIvana meM ahiMsA kitanI utarI ? 2500 ve parinirvANa varSa se adhika acchA samaya aura konasA hotA? isa paramapAvana varSa meM maiM yaha Atma-nirIkSaNa kara gayA / kitanA kAma kA aura kitanA anargala ise Apa tauliye / kahI nA ho gayA hU~ to kSamA cAhatA huuN| kucha punarukti bhI huI hai| vahI vahI bAta bAra-bAra kaha gayA hU~ / ina saba kasauTiyoM para mujhe na kasakara itanA hI grahaNa kare ki ahiM jIkara hI hAtha lagegI aura manuSya ke sAmane apanA sampUrNa jIvana badalane ke alAvA koI aura mArga nahI hai / tIrthaMkara ke sampAdaka DaoN nemIcandajI kA AbhAra mAnakara uRNa nahIM honA cAhatA - unakA Agraha, balki premAkramaNa TAla sakA hotA to yaha lekhamAlA Ato hI nahI | zrI vIra nirvANa gratha prakAzana samiti kA mai kRtajJa hU~ ki usane vicAra sevA ke mAdhyama se iname se kucha lekha pUre deza me prasArita kie aura aba yaha sakalana pustaka ke rUpa meM prakAzita kara rahI hai / isa sneha ke lie maiM samiti ke dono stambha - zrI bAbUlAlajI pATodI aura zrI mANakacandajI pADyA kA hRdaya se AbhArI hU~ / mANakacanda kaTAriyA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama 1 ahiMsA Atmabodha aura samAjabodha 12 vartamAna kA mukti mArga 22 mahAvIra kI virAsata 28 becArA puNya / 33 pApa prasanna hai| 38 jIvana eka banda pustaka 45 tyAgaH bhogata 52 'samyak' kho gayA hai 59 bhaya se ghire haiM Apa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 bhIDa kahI kucala na de / 72 vANI kuNThita hai 79 suneMge hI sunege, kareMge kucha nahI ? 85 calo to majila A jAe 93 ahiMsA kI AdhAra zilA - aparigraha 100 parigraha - mUrti kA 108 anekAta ke binA ahiMsA kitanI pagu / 116 sApekSatA - adhyAtma aura vijJAna 121 ahiMsA aura saha-astitva
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA : Atma-bodha aura samAja-bodha ahiMsA koI nArA nahI hai, na hI yaha koI dharmAndhatA ( DaoNgmA ) hai / na ahiMsA paribhASA kI vastu hai, na vaha patha hai / use na hama vAda kaha sakate haiM, na hama use mahaja vicAra mAna sakate haiN| ahiMsA to eka jIvana hai, manuSya ke jIvana kI eka tarja, jo kevala jIkara pahacAnI jA sakatI hai, samajhI jA sakatI hai / prakAza kI Apa kyA vyAkhyA karege ? varNana se adhika vaha anubhava kI vastu hai -- usI taraha ahiMsA manuSya ke jIvana kI eka vizeSatA hai / use jItA hai to vaha manuSya rahatA hai, nahI to ahiMsA ko khokara samUcI mAnavatA hI DUba sakatI hai / aba kyA Apa mahaja khAne-pIne kI paridhi ke sAtha ahiMsA ko jor3eMge ? kyA Apa rahana-sahana ke dAyare se ise bAdheMge ? maiM mAsa nahI khAtA to kyA ages ho gayA, yA nirA zAkAhArI hU~ to ahiMsaka ho gayA ? maiM
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI kI hatyA nahI karatA, na zikAra khelatA hU~, na kITa-pataMgo ko mAratA hU~- mere lie mAsa-machalI - aDA Adi akhAdya haiM to kyA maiMne ahiMsA ko vara liyA ? aba ye aise prazna haiM jinakI taha meM Apa jAe~ to mahAvIra ke najadIka pahu~ceMge / mahAvIra pazu bali se ghabaDAkara, yuddha me ho rahe vinAza ko dekhakara, rAjya-dhana-yaza kI lolupatA ke kAraNa manuSya ke dvArA manuSya kA hanana dekhakara sasAra se bhAgA aura gaharA gotA lagA gayA / apane Apa meM DUba gayA / apane hRdaya kI asala gaharAI meM utara gayA aura jo ratna vaha khojakara lAyA ve amUlya hai, ahiMsA samajhane meM sahAyaka hai, ahiMsA ko jIne kI kImiyA haiM / mujhe eka dharmAlu mile, jo jIvadayA ke himAyatI haiM- kabUtara ke lie juAra aura cITI kI bAbiyo me ATA DAlane kA unhe abhyAsa ho gayA hai / prANimAtra ke lie bahuta dayAvAna haiN| khAna-pAna kI bhraSTatA se bahuta cintita haiM / unake liye ahiMsA yAne zuddha zAkAhAra-khAdyaakhAdya kA viveka aura jIvadayA / maiM unheM samajhAtA rahatA hU~ ki itanA to Aja ke isa vijJAna yuga me paristhiti-vijJAna ( ikaoNlaoNjI) bhI kara degA / eka pUrNa mAsAhArI ke lie cAra ekaDa jamIna cAhie, jabaki eka pUrNa zAkAhArI ke lie eka ekaDa jamIna hI paryApta hai / manuSya ko apanI janasakhyA kA saMtulana baiThAnA ho to apane-Apa use mAsAhAra choDanA hogA / AbAdI ke mAna se itanI jamIna hai nahI ki manuSya mAsAhAra para TikA rhe| zAyada bahuta hI nikaTa bhaviSya meM manuSya ko apanI sImA pahacAnakara mAsAhAra choDa hI denA hogA taba kyA hama sampUrNa mAnava jAti ko ahiMsA-dharmI mAnege ? lekina itanA sarala mArga ahiMsA kA hai nahI / mUla bAta dRSTi kI isIlie mahAvIra bAhara kI AcAra sahitA me nahI gayA / bhItara mahAvIra 2 panga
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ se ahiMsA ugegI to bAhara kA AcAra-vyavahAra, rahana-sahana ahiMsA ke anukala banane hI vAlA hai| usakI cintA karanI nahI pddegii| mahAvIra ne manuSya ko bhItara se pkddaa| usane jAna liyA ki manuSya hAratA hai to apanI hI tRSNA se hAratA hai, bhasma hotA hai to apane hI krodha se bhasma hotA hai, use usakA hI dveSa parAsta karatA hai, apanI hI vaira-bhAvanA meM vaha ulajhatA hai| bAhara se to kucha hai nahI / vastuo se ghirA manuSya bhI alipta raha sakatA hai, vastu ko nahI chUkara bhI vaha usake moha-jAla me phaMsa sakatA hai / mahAvIra kI yaha anubhUti baDe mArke kI hai| unhone kahA hai "anAcArI vRtti kA manuSya bhale hI mRgacarma pahane, nagna rahe, jaTA baDhAye, saghaTikA or3he, athavA sira muDA le to bhI vaha sadAcArI nahI bana sktaa|" mala bAta vRtti kI hai, dRSTi kI hai| hama bhItara se apane ko dekhe aura usakI sApekSA meM isa jagat ko smjheN| mahAvIra hame bAhya jagat se khIcakara ekadama bhItara le gaye-yaha hai tumhArA niyatraNa-kakSa / krodha ko akrodha se jIto, vaira ko avaira se pachADo, ghRNA ko prema se pighalAo, vastuo kA moha sayama ke havAle kro| tRSNA kA mukAbilA samatA karegI, lobha para akuza sAdhanA kA rahegA aura isa taraha AtmA apane hI teja-puja me apane ko parakhegI, jAcegI, samyaka mArga apnaayegii| isI parAkrama ne mahAvIra ko 'mahAvIra' kI sajJA dii| apane gale kA maktAhAra kisI ko dekara jhajhaTa se mukta honA sarala hai, lekina Apake gale meM paDI motiyo kI mAlA se apanA mana chuDAnA sarala kAma nahI hai| isa kaThina mArga kI sAdhanA mahAvIra ne kI aura kAmayAbI paayii|| ahiMsA ke mArga meM eka aura parAkrama mahAvIra ne kiyaa| unhoMne apanI khoja me pAyA ki ahiMsA kI AdhAra-zilA to aparigraha hai jIvana me?
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha kI sAdhanA ke binA ahiMsA TikegI nahIM / vastuoM se ghire isa sasAra me sahaja honA hai to parigraha choDanA hogaa| isase hI bAta nahI banegI ki Apa yaha taya kara le ki maiM yaha khAUMgA, yaha nahIM khAU~gA, itanA pahanUMgA, itanA nahI pahanUMgA, itanA calUMgA, itanA nahI calUMgA / merI dhana-maryAdA itanI hai, vastu-maryAdA itanI hai / bAta vastunoM ko chor3ane kI nahIM, vastuoM se alipta hone kI hai| mahAvIra kI sAdhanA isa dizA meM gahare utarI aura unhone vastuoM se alipta hone kI sikhAvana dI / ahiMsA aura aparigraha ko unhone eka-dUsare ke lie aparihArya banA diyA / yaha eka hI sikkA hai-- idhara se dekho to ahiMsA hai aura udhara se dekho to aparigraha hai / vastuoM me utarA - DUbA mana ahiMsA ke patha para laDakhaDA jAegA, unhone isakA svaya anubhava liyA / aba yaha jo Apa unakA digambara rUpa dekhate haiM, vaha mahaja tyAga nahI hai / nirlipta rahane kI sAdhanA hai| tyAga to bahuta Upara-Upara kI cIja hai / ahiMsA ke sAdhaka ko vastuoM se ghire rahakara bhI nirlipta hone kI sAdhanA karanI hogI / aura yaha kevala sAdhaka kA hI rAstA nahI hai, manuSya mAtra kA rAstA hai / manuSya ke jIvana kI tarja ahiMsA hai to use alipta hone kA abhyAsa karanA hI hogA / samyak jIvana ahiMsA kI sAdhanA me mahAvIra eka aura ratna khoja kara lAye / dharmajAti-liMga-bhASA ke nAma se manuSya ne jo ye kheme banA liye haiM, ve vyartha haiN| manuSya, manuSya hai| aba usakI kAyA strI kI hai yA puruSa kI, janma usane isa kula me liyA ho yA usa kula meM, vaha mUla me manuSya hI hai / aura manuSya ke nAte apane Atma-kalyANa kI uccatama sIDhI para caDhane kA use pUrA adhikAra hai / strI kI chAyA se Darane vAlA sanyAsI - samAja mahAvIra kI isa krAti se cauNkaa| kulInatA kI U~ca-nIca bhAvanA kA mahAvIra
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ himAyatI samAja kApA / lekina mahAvIra apanI vIratA meM nahIM cuke / unakA ahiMsA-dharma mAnava-dharma ke rUpa meM prakaTa huA thA / unhone to manuSya ke banAye caukhaTo aura ghero se ahiMsA-dharma ko bAhara nikAlA thaa| manuSya kA dharma vaha hai hI nahIM jo usane paMtha, DaoNmmA, jAti yA kauma ke nAma se svIkArA hai| unhone manuSya kA asalI dharma mAnava-mAtra ke hAtha meM thamAyA / 'Atmadharma'-AtmA ko pahacAno, jAti bhUlo, kula bhUlo, strI-puruSa-bheda bhalo / manuSya agara manuSya hai to apanI AtmA ke kAraNa hai| jaise hiMsA usake jIvana kI tarja nahI hai, usI taraha dharma-jAti vargaliga Adi kaThaghare bhI manuSya ke jIvana kI tarja nahIM haiM / mahAvIra mAnavadharma ke himAyatI the| manuSya apanA dharma choDakara aura kauna-sA dharma apanAegA? usakA dharma yahI hai ki vaha samyaka bane / manaSya ke jIvana kI koI sahitA ho sakatI hai to kevala tIna sahitAeM haiM-samyak darzana, samyak jJAna, samyak cAritrya / 'hI' aura 'bhI' unhone manuSya ke hAtha meM eka aura kasauTI rakha dii| manuSya jo dekhatA hai, sunatA hai, samajhatA hai aura khojakara lAtA hai, usake pare bhI kucha hai| apane hI jJAna, anubhava aura ahakAra meM DUbA mana 'hI' para Tika jAtA hai| samajhatA hai usane jo dekhA-pAyA-jAnA vahI to saccA hai, lekina isa paridhi ke bAhara bhI kucha hai jise aura koI dekha, parakha sakatA hai| manuSya kI buddhi ko isa 'bhI' para TikAne meM mahAvIra ne gaharI sAdhanA kI / vijJAna-yuga me AinsTIna ne isa thyorI oNpha rileTiviTI-sApekSavAda ko prayogazAlA meM siddha kara dikhAyA hai| manuSya ko sahaja banAne me, namra banAne me, usakI buddhi ko khulI rakhane me, use ahakAra se bacAne me aura isa vyApaka jagata kA sahI Akalana karane meM yaha sApekSavAda baDe mahattva kA tattva hai| o jIvana me?
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha mahAvIra apane yuga ke tIrthaMkara the / unhone manuSya ke jIvana kI tarja hI badala dii| use ve hiMsA se ahiMsA kI ora le gaye, vaira se kSamA kI ora le gaye, ghaNA se prema kI ora le gaye, tRSNA se tyAga kI ora le gye| tIs-talavAra ke bajAya manuSya kA Atma-vizvAsa apane hI Atma-bala para ttikaa| IsA masIha ko yaha kahane kI himmata huI ki-'yadi tumhAre eka gAla para koI thappaDa mAre to usake sAmane apana dUsarA gAla kara do|' manuSya ke ArohaNa me yaha mahattvapUrNa U~cAI thii| mIrA hasakara gA sakI ki-'jahara kA pyAlA rANAjI ne bhejA, mIrA pI-pI hAsI re / ' tyAga, balidAna, sahiSNutA aura kSamA ke upakaraNa manuSya ke hAtha lage aura use apane anubhava se yaha samajha meM AyA ki ye upakaraNa ghAtaka upakaraNo ke mukAbile adhika kAragara haiN| sArA pazubala Atmotsarga ke sAmane phIkA paDa jAtA hai / ulajhana yo mahAvIra ne manuSya ko Atma-vizvAsa diyA, Atma-bala diyA, samyaka dRSTi dI aura apane hI bhItara base zatrao se lohA lene kI komiyA manuSya ke hAtha me rakha dI / yaha eka aisI sAdhanA thI jisa para ahiMsA-dharma kA hara gahI cala sakatA thaa| manuSya ne calanA zurU kiyaa| yugo-yugo taka calatA rahA aura Aja bhI ise nijI jIvana kA ArohaNa mAnakara vaha cala rahA hai| eka se eka U~ce sAdhaka Apako samAja me dIkheMge-saba kucha choDa dene vAle AtmalIna mahAtapasvI / ve apane Apa me ramamAna rahe haiM bAhara se jaise unheM kucha chU hI nahIM rahA hai| unake cAro ora samAja hiMsA kI jvAlA meM dha-dhu jala rahA hai aura ve sahaja hai, nizcala haiM / bama gira rahe haiM aura bastiyA naSTa ho rahI hai-para mAdhaka apanI sAdhanA me lIna hai| unhe manuSya kI tarja ko badalanevAlI hisAo se koI matalaba nahI / ve apane kheme me bhItara haiM aura vahAM kI choTI-choTI mahAvIra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMsAo para niyatraNa pAne meM lage hue haiM / dUsarI ora, jaise sAdhaka ko bAhara kA jIvana nahIM chU rahA, vaise hI samAja ko sAdhaka kI sAdhanA nahI chU pA rahI hai / samAja use mahAtmA, mahAmAnava, mahApuruSa aura tapopUta kI sajJA dekara caraNa chU letA hai aura apane hiMsaka jIvana ke mArga para abujha dauDa rahA hai / rAma, kRSNa, buddha, IsA, mahAvIra, muhammada jaise mahAprabhu Aye, aura sAdhumanA logo kI lambI jamAta hamAre bIca AyI, rahI, hame upadeza detI rahI, sikhAvana de gayI aura khuda una para calakara ahiMsA kA pATha paDhA gayI ki manuSya ke jIvana kI yahI tarja hai-ise khokara vaha manuSya nahIM rahegA, lekina durbhAgya ki manuSya ne apane jIvana kI do samAnAntara paddhatiyA banA lii| bhItara se vaha ahiMsA kA pathika hai aura bAhara samAja me vaha vastu-dhanasattA, pazubala aura ahakAra para AdhArita hai| gAdhI ne isa ulajhana ko smjhaa| koI tumhAre eka gAla para tamAcA lagAye to namra hokara dUsarA gAla usakI ora kara dene se tumhArA ahakAra to galegA, lekina mahaja isa vyaktigata sAdhanA se samAja nahI bdlegaa| samAja ko ahiMsA kI ora le jAnA ho to dina-rAta samAja me calane vAle zoSaNa, apamAna, jahAlata aura sattA kI andhAdhundhI se lohA lenA hogA / anyAya kA sAmanA karanA hogA / taba taka sAmAjika yA rAjanaitika anyAya ke pratikAra kA eka hI mArga duniyA ne jAnA thA-bala aura bala-prayoga / vidhi-vidhAna, daNDa, jela, phauja, yuddha aura nyAyalaya bhI isI vicAra ko poSaNa dene vAle upakaraNa haiN| hajAroM sAlo se manuSya ne bala kI sattA kA khulakara prayoga kiyA hai| manuSya, manuSya kA badI rahA hai, bala ke sAmane vaha pagu hai, sattA ne use bhayabhIta banAyA hai, vastuo ne use tRSNA dI hai aura vaha apane Apa me hI vibhAjita ho gayA hai| e brokana maina-eka TUTA huA AdamI / usane apane Atma-mArga ke lie jIvana meM?
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMdiro kI racanA kI hai, masajida aura girajAgharo kA nirmANa kiyA hai| vaha ghaTo pUjA-pATha kara letA hai, kIrtana-bhakti me ramA rahatA hai / upavAsa-vrata me laga jAtA hai / bhata dayA kI bAta karatA hai / pazu-pakSiyo ke lie bhojana juTAtA hai / lAcAra manuSyo kI sevA ke lie usane sAmAjika saMsthAna khole haiM / vaha sevaka hai, bhakta hai, pujArI hai,upAsaka hai, vinamratA oDhe hue hai, choTe-choTe tyAga sAdhatA hai, dayAlu hai, karuNA pAlatA hai aura prema sajotA hai| para yaha saba kucha usakA vyaktigata sasAra hai-AtmasatoSa ke mahaja upakaraNa / vahA vaha dharmAla hai, dharmabhIru hai| lekina jaba vaha samAja-jIvana me praveza karatA hai aura usakA adhikAza samaya samAja-jIvana me hI vyatIta hotA hai, taba vaha vyApArI hai, rAjanItika hai, sattAdhIza hai, dhanapati hai, soSaka hai, svArthI hai, ahakArI hai, usakI sArI buddhi, sArI yukti adhikAdhika pAne aura svArtha-sAdhanA me lagatI hai| pariNAma yaha hai ki manuSyo meM eka hAyaraArakI zreNibaddhatA khaDI ho gayI hai| Apa bahuta maje-maje me dIna-hIna-kagAla, nirvasana aura nirAhAra manuSya ko nIce kI sIDhI para dekha sakate hai-bilakula digambara-tyAga ke kAraNa nahI, lAcArI ke kAraNa / aura uccatama sIDhI para vaibhava me lipaTe hue samRddha manuSya ko dekha sakate hai jo apane hI aizvarya aura mada me madahoza hai / manuSya kI isa hAyaraArakI ne manuSya ko prAya samApta hI kara diyA hai / gAdhI ne acchI taraha pahacAnA ki manuSya kI ye do samAnAntara rekhAe~ ise manuSya rahane hI nahI degii| aise meM usakI nijI namratA aura bhakti, tyAga aura sayama bhI use ahakArI hI banAyegA / isaliye usane manuSya ko isa khaDita jIvana se bacAne kI sAdhanA kI, manuSya ko manuSya rahanA hai to use sAbita bananA hogA / jaina loga to khaDita pratimA ko namaskAra mahAvIra
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI nahIM karate / pratimA khaDita nahI calegI, to manuSya kaise khaDita calegA aura manuSya sAbita tabhI banegA jaba vaha bhItara-bAhara kA jIvana sahaja bnaaye| ahiMsA kI sAdhanA meM yaha eka dhIra-gambhIra, kaThina aura lambA ArohaNa hai / utanA sarala nahIM, jitanA vyaktigata sAdhanA kA mArga hai| 'ekalA calo re' kI bhAvanA gurudeva Taigora ko bala de sakI, noAkhAlI meM gAdhI akelA hI zAnti yAtrA para cala paDA thA / samAja-jIvana yadi pazu-bala se ghirA huA hai aura usI para AdhArita hai to manuSya kitanA hI madira-masajida kI ArAdhanA meM lagA rahe aura dhyAna-dhAraNA karatA rahe, apane-Apako sAbita nahIM rakha skegaa| rakha pAyA hI nahI-isIlie to vaha TUTakara do samAnAntara rekhAo para dauDa rahA hai| gAdhI kA visphoTa isa dRSTi se dekhe to mahAvIra ke bAda lagabhaga DhAI hajAra sAla ke antara para eka dUsarA visphoTa gAdhI ne ahiMsA ke kSetra meM kiyaa| usane samAja-jIvana ko badalane kA bIDA uThAyA / gulAmI se mukti, zoSaNa se mukti, bhaya se mukti / DarA huA manuSya kauna-sI dharma-sAdhanA kara sakatA hai ? kAyara kI ahiMsA 'ahimA' nahIM hai / sasAra gAdhIjI kI isa sAdhanA kA pratyakSadarzI hai| nihatthe logo ne mahaz2a apane Atmabala se sAmrAjya kA jhaDA jhakAyA hai, usakI topo ke muMha moDe hai / bahake hue insAno ke sAmane baha mahAtmA apanA sInA tAne aDA rhaa| logo ke mana bdle| usane Aga galatI ujvAlAmukhI dharatI para prema ke bIja boye-ugaaye| manuSya ko, sattAdhIzo ko aura manuSya ke samudAyo ko jItane meM usane zarIra-bala kA AdhAra liyA hI nhii| merI kaSTa-sahiSNutA Apake dila ko pighalAyegI, merA tyAga Apake lAlaca ko rokegA, merA sayama ApakI aphalAtUnI para badiza laayegaa| Apa bahaka rahe haiM, maiM mara mittuuNgaa| jIvana meM?
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM ApakI hiMsA kA rAstA rokU~gA aura Apako ahiMsA kI ora moDUMgAbadUka se nahIM, svaya mara-miTa kara / bAta khuda ke ahiMsaka hone yA ahiMsA dharma para calane se nahI banegI, vaha taba banegI jabaki maiM ApakI hiMsA ko rokane ke lie utsarga ho jaauuN| mahAvIra ne tapa sikhAyA apane prAtma dharma ke lie, gAMdhI ne maranA sikhAyA samAja ko ahiMsaka banAne ke lie| donoM kaThina mArga haiM-jI-toDa zrama-sAdhanA ke mArga haiN| mahAvIra aura gAdhI-dono yaha kara gaye / manuSya ko sikhA gaye / gAdhI ne 'satyAgraha' kA eka nayA upakaraNa manuSya ke hAtha meM thmaayaa| eTama bama jahA phela hotA hai, vahA satyAgraha para AdhArita jIvana-balidAna saphala hotA hai / manuSya kI AsthA nijI jIvana meM hiMsA' para se Diga cukI thI, gAdhI ke kAraNa samAja-jIvana kI "hiMsA' para se bhI Diga cukI hai / samAja-jIvana me prema, sahayoga, samajhAiza, mitratA aura sahiSNutA kA AdhAra manupya le rahA hai| dizA muDa gayI hai| yo lagAtAra Dhera-ke-Dhera zastra bana rahe hai, sahAraka zastra bana rahe hai, phauje bar3ha rahI haiM, bhaya chA rahA hai tathA duniyA vinAza ke kagAra para khaDI hai, para bhItara se manuSya kA dila sahayoga aura sahiSNutA kI bAta kara rahA hai| zastra aba usakI lAcArI hai, AdhAra nhiiN| ___ jaise vyaktigata jIvana meM tRSNA manuSya kI lAcArI hai, AkAkSA nahIM / krodha-vaira bekAbU haiM, para cAhanA nahI / lobha aura svArtha usake kSaNika sAthI haiM, sthAyI mitra nahI / usI taraha sAmUhika jIvana meM hiMsaka aujAra, sahAraka zastra, bala-prayoga, ekatatra rAjya-praNAlI, phAsijma, AtakavAda manuSya kI paddhati nahI hai| vaha usakA vahazIpana hai / isa buniyAdI bAta ko gale utArane meM gAdhI kAmayAba rahA hai / mahAvIra ne manuSya ke bhItara ahiMsA kA bIja boyA to gAdhI ne usakI zItala chAyA samAja-jIvana para phailaayii| yaha sabhava hI nahIM hai mahAvIra
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki manuSya ahiMsA-dharma kI jaya-jaya bole aura rahana-sahana, khAna-pAna kA zodhana karatA rahe aura samajhatA rahe ki vaha ahiMsA-dharmI ho gayA / apane bhItara kI jIvana-tarja use samAja-jIvana meM utAranI hogI, tabhI ahiMsA kI sAdhanA me vaha saphala ho sakegA / yo hama dekheM to pAyeMge ki mahAvIra aura gAdhI eka hI sikke kI do bAjue~ haiM / mahAvIra ne Atmabodha diyA aura gAdhI ne samAja-bodha / bAta banegI hI nahI jaba taka Atma-bodha aura samAja-bodha eka hI dizA ke rAhI nahIM hoge / mahAvIra ke anuyAyiyo para eka baDI jimmedArI gAdhI ne DAlI hai| mahAvIra ke anuyAyI acche manuSya hai-jIva-dayA pAlate haiM, karuNA aura prema ke upAsaka haiM, sayamI haiM, vratI haiM, tyAga kI sAdhanA karate haiM, dharmAla hai-itanA karate hue bhI khaDita manuSya haiN| apanI vyaktigata paridhi se bAhara samAja-jIvana meM Ate hI ve TUTa jAte hai / vahA unakI sArI jIva-dayA samApta hai, sArA sayama baha jAtA hai, tyAga kA sthAna sagraha le letA hai, svArya-tRSNA-sattA una para hAvI ho jAtI hai aura taba ahiMsA mahaz2a eka cikattI-'lebala' raha jAtI hai / ahiMsA to eka sAbita manuSya ke jIvana kI tarja hai-usake bhItara ke, bAhara ke jIvana kii| mahAvIra aura gAdhI ko joDa de to yaha bAhara-bhItara kI virodhI tarje samApta hogI aura manuSya ahiMsA kA saccA pathika bana skegaa| 00 jIvana me?
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ varddhamAna kA mukti-mArga nirvANa koI phinAminA-camatkAra nahIM hai, eka prakriyA hai / usakA sambandha jIvana se hai, mRtya se nhiiN| vaha mukti kA atima caraNa hai, eka aisI avasthA jaba zarIra aura AtmA ekameva ho jAte hai| AtmA aura zarIra mahaja judA-judA ho, eka-dUsare se chUTa jAe~ to use hama mRtyu kahate haiN| aura mAtra mRtyu se agara mukti milatI ho to phira AtmahatyA se hI kAma cala jaaegaa| eka-eka bhUkampa se hajAro ko mukti mila jaaegii| mahAyuddho se aba taka kitano kA hI nirvANa ho gayA hotaa| para aisA hotA nahI--matyu aura mukti do alaga rAste haiN| jo jItA hai vahI mukti ke dvAra bhI kholatA hai aura kholate-kholate jaba vaha sAre dvAra khola cakA hotA hai, apane sAre bandhana kATa cukA hotA hai taba vaha nirvANa-pada ko prApta karatA hai| mahAvIra ne vahI kiyaa| usane jIvana jIyA aura isa taraha jIyA ki vaha mukta hotA gayA aura antame deha ke bandhana se bhI 12 mahAvIra
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukta ho gyaa| usakI puNya tithi hamAre lie 'nirvANa mahotsava' kA dina hai-- mukti parva hai / hama isame manuSya kA parAkrama dekha rahe haiM, mahAvIratva dekha rahe haiM / mahAvIra ko isalie nahIM pUja rahe ki usane mukti prApta kI, balki vaha isalie hamArA ArAdhya hai ki usane manuSya ko mukti kA mArga dikhalAyA / use sahI jIvana jIne kA bodha diyA, hausalA diyA / mahAvIra ne khoja kI, dekhA, parakhA aura jina bandhano meM manuSya khuda ke hI kAraNa jakaDA huA hai unheM toDA aura toDate calA gayA / bandhana usase chUTate gaye / aura bAta yahIM taka sImita hotI to ve hamAre lie kevala eka 'tIrthaMkara' hote- hama unheM 'yuga pravartaka' ke rUpa meM sabhavata nahI pahicAna pAte / lekina mahAvIra ne apanA mukti-bodha bATA / dharma-jAti varga kI sImAye lAghakara manuSya mAtra ke lie unhone mukti ke dvAra khule kara diye| isalie ve kevala 'jaino' ke mahAvIra nahI haiM, sAre vizva ke mahAvIra haiN| samUcI manuSya jAti ke varddhamAna ( vikAsazIla ) hai / mukti kisase ? isa AtmajayI se Apa pUcha sakate haiM ki mukti kisase ? manuSya ne to apanI bahuta sI bAdhAe~ dUra kara lI haiN| bahuta se jhajhaTa pAra kara liye haiMvyAdhiyA usake niyantraNa meM haiM, vastue~ usake lie sulabha haiM, usake mastiSka kA itanA vistAra huA hai ki vaha apane hara kaSTa kA ilAja DhUMDha sakatA hai, vaha nirmAtA hai, bhoktA hai / jo thoDI gaDabaDI vitaraNa kI, vyavasthA kI, kagAlI kI, garIbI kI aura amIrI ke taphAvata kI hai, vaha bhI miTa jAegI - manuSya ke dhyAna se bAhara yaha bAta hai nhii| phira mukti kisase ? mahAvIra kahatA hai-mukti apane-prApa se apanI tRSNA se, apane vaira se, apane krodha se, apane moha se, apane vilAsa se, apane ahakAra se, apane pramAda se / inase mukta hue binA bAhara ke adhikAra-sasAra, vastujIvana meM ? 13
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ? sasAra, yaza-saMsAra aura dhana sasAra se manuSya ko samAdhAna nahI milatA / saba kucha pAkara bhI vaha badI hai| manuSya bAhara to bahuta jUjha rahA hai / rAtadina isa khaTapaTa meM hai ki vaha pA le, aura aura pA le / pAye binA use caina hI nahI hai / aba yaha pAne kI prakriyA bhI vicitra hai / bAhara prApta karatA jAtA hai, bhItara se banda hotA jAtA hai / kapATa-para- kapATa lagate cale jAte hai / mahAvIra kahatA hai ki bhItara jhAkakara to dekho ki tuma ho kahA bAhara ke vistAra ne manuSya kI AtmA ko hI kaida kara liyA hai / manuSya kA kaNTrola rUma - niyaMtraNa kakSa ghira gayA hai| usake jIvana kI tarja ahiMsA hai, para hiMsAe~ kAsa kI taraha usake cAroM ora uga rahI haiM / vaha satyapriya hai, para hara sAsa ke sAtha use jhUTha pInA paDa rahA hai, vaha karuNA-mUrti hai para anyAya saha rahA hai aura anyAya kara rahA hai, kyo ? niyantraNa kakSa kA mAlika manuSya aba apane hI niyantraNa me nahI hai / vaha bAhara bekAba hokara daur3a rahA hai / bhItara AtmA banda hai aura bAhara usane vizva - vijaya kA phatavA pA liyA hai| isa vizva-vijayI manuSya ke hAtha me AtmajayI mahAvIra 'viveka' thamAnA cAhate hai / vivekahIna hokara usane saba kucha pAyA - cAda toDa lAyA aura sitAre toDane kI dhuna meM hai--usa manuSya ko mahAvIra Atmabodha denA cAhate hai / ve kahate haiM "dharma koI bAhya padArtha nahIM hai / zrAtmA kI nirmala pariNati kA nAma hI dharma hai|" para isI Atmadharma ko 'manuSya ne choDa diyA hai / vaha mukti kI AkAkSA rakhatA hai / mukti kI sAdhanA jisa-jisane kI ve saba usake ArAdhya deva haiM / DhAI hajAra varSa bAda bhI vaha buddha kA hai, mahAvIra kA hai| IsA kI unnIsa zatAbdiyA vaha dekha cukA hai, lekina manuSya ke mukti - parAkrama me bharosA rakhakara bhI vaha isa mArga para cala nahIM pAyA, yaha eka kaTu satya hai / Atmabodha - eka praznacinha cala bhale hI na pAyA ho, parantu manuSya kI mukti kA parAkrama usakI : mahAvIra 14
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Akha se kabhI ojhala bhI nahI huA hai| usakI sArI mithaoNlAjI-porANika kathAe~ -- mukti kI gAthAeM haiN| kisane kyA karake mukti pAI isakA rocaka varNana uname hai / yaha pratIka hai manuSya kI niSThA kA / bhaTaka rahA hai vaha bAhara bAhara, para jAnatA hai ki mukti ke lie use Atmabodha kI sIr3hI para paira rakhanA hogaa| hamAre sAre dharma-zAstra AtmA aura paramAtmA ke baDhiyA meTAphijiksa - - adhyAtma grantha haiN| saba ke pAsa Atmatattva kI philaoNsaphI hai -- alaga-alaga jarUra hai-- jaina philaoNsaoNphI, hindU philaoNsaphI, krizciyana philaoNsaoNphI, islAma philaoNsaphI Adi-Adi / lekina maMjila sabakI eka hI hai ki manuSya ko apanA Atmadharma samajhanA -usa para calanA hai| aisA kiye binA usake mukti dvAra nahI khulane ke / tattva- mImAsA ke jaTila gaNita bhI haiM jo dravya, pudgala, paramANu, karma, karma gati, puNya, pApa, nirjarA, savara Adi kI pAribhASika zabdAvalI ke sAtha Apake sAmane sasAra, narka aura svarga kA vyApa prastuta karate haiM / saba dharma vAlo ke pAsa apane apane dharma-sasthAna haiM--maMdira, maTha, girajAghara, masajida, upAsare, Azrama Adi-Adi / ananta haiM- eka-eka bastI me dasa-dasa bIsa-bIsa / phira hai ArAdhanA ke alaga-alaga prakAra / bhajana-kIrtana se lekara mauna ekAnta dhyAna-dhAraNA / vrata-upavAsa, pradoSa, khAne-pIne, rahane-sahane ke bezumAra niyama - upaniyama / jisase jo sadha ye / yajJa, anuSThAna, pUjAe~, matra-tatra, jApa kI aneka vidhiyA / ina saba ke zAstra race hue haiM aura tajJa loga haiM jo Apase yaha sArI kavAyata zAstra sammata karavA lete hai / eka aura dAyarA bhI hai-dAna-dharma ke vidhi-vidhAna | yahA do aura vahA lo / baike sasAra kA lena-dena nibaTA detI hai aura dAna-dharma ke vidhi-vidhAna ApakA pAralaukika lena-dena nipaTAne kA dAvA karate hai / yaha saba itanA hai ki manuSya kI hara sAsa ke sAtha juDa gayA hai| jIvana me ? 15 -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ usake janma se lekara maraNa taka vidha gayA hai / kitanA-kitanA samaya manuSya ina saba me de rahA hai / lagAtAra dhArmika anuSThAna calate rahate haiM, jisase jo bana jAe, jo nibha jaae| kitanI bhakti, kitanI ArAdhanA, kitanI sAdhanA, kitanA svAdhyAya-hisAba kI maryAdA me Apa ise Aka nahIM sakege, lekina itanA karake bhI manuSya ke hAtha kitanA Atma-dharma lagA? mukti ke kitane dvAra usane khole ? ulajhane baDhI yA ghaTI usakA rAma use milA kyA? sabhakta Apa ye prazna uThAnA nahIM caaheNge| dharma kI lokamAnya lIka se haTanA bhI nahIM caahege| maiM bhI ApakI AsthA nahI DigAnA caahtaa| jo bhI ho, itanA spaSTa hai ki ArAdhanA, pUjA, bhakti aura sAdhanA kA pratIka hamArA yaha sArA dharma-vyApAra eka khoja hai| makti kI khoja / hareka ko apanI dharma-vidhi me pakkAbharosA hai, itanA pakkA vizvAsa ki use dUsare kI dharma-vidhi pAkhaNDa lagatI hai| hama dekha rahe hai ki dharma aneka haiM, unakI zAkhA-prazAkhAeM ananta haiM, kaI jAtiyA aura upajAtiyA hai, saba ke alaga-alaga vidhi-vidhAna haiM, aura hareka kA dAvA hai ki usakA rAstA hI ekamAtra mukti kA sahI-sATha rAstA hai / mukti kI isa sAdhanA me eka zaktizAlI paramparA aura hai-'sanyAsadharma' / apanI sAsArikatA ke sAtha jur3e hue dharmAcaraNa se manuSya ko satoSa nahI hai| use lagatA hai ki bahudhadhI rahate hue jo dharmAcaraNa vaha kara pA rahA hai vaha aparyApta hai aura mukti kI kaThina caDhAI vaha tabhI caDha sakegA jaba ki vaha sAdhu-sanyAsI bana jaae| isakA bhI zAstra hai| vidhividhAna hai| greDezana hai-zreNiyA haiN| dharma kisma-kisma ke to sAdhu bhI kisma-kisma ke / unakI veza-bhUSA bhI alaga-alaga / koI gerue me hai, koI zveta vastradhArI hai, kisI ke hAtha me daNDa hai, kisI ke hAtha me kamaDalupIchI-pAdarI, vizapa, Arkavizapa, mahAyogI, dhyAnayogI, ellaka, chullaka, munirAja, AcArya Adi kaI greDezana haiN| koI bhagavAna hai, to koI mahAvIra
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAprabhu / sAdhu-samAja kI yaha hAyaravArakI zreNibaddhatA gRhastho se kisI kadara kama nahI hai| mAno sAdhu-jIvana bhI vizvavidyAlaya kI DigrI ho-prejueTa, posTa grejueTa, pI eca DI / mukti ke kitane dvAra khola lene para prathama zreNI kI sAdhutA hAtha lagegI, yaha gaNita abhI bAkI hai| jo bhI ho, sAdhu-paramparA kA manuSya kAyala hai| usakA dRDha vizvAsa hai ki mukti-mArga kI yaha eka aisI majila hai jise taya kiye binA Atmadharma sadhegA nhii| para saba to sanyAsa le nahI pAte, yaha saubhAgya kucha ko hI milatA hai| yahA maiM usa sAdhu-jamAta kI bAta nahIM kara rahA jo mahaSa vezadhArI sAdhu haiN| aisI jamAta ke lie kabIra ne yaha kahakara chuTTI pAyI ki 'bhaMDa muMDAye hari mila, saba koI leya muMDAya / maiM una kApAliko kI bhI bAta nahIM kara rahA jo bhUta-preta jagA rahe hai aura nara-bali va pazu-bali me mukti DhaMDha rahe haiN| unakA zmazAna-jAgaraNa Atma-prakAza se bahuta dUra hai| maiM bAta tapadhAriyo kI kara rahA hU~, jinhone gRhastha jIvana se alaga haTakara mukti kI rAha me sAdhutA svIkArI hai| ve ni spRha, nirAkula, vItarAgI haiM / ve jitendriya haiM aura apane hI rAga-dveSa, tRSNA, moha se laDa rahe haiM / saba taraha kA parISaha sahate hue samyaka tattva kI ArAdhanA me lage hue haiN| ve zraddheya haiM, parama AdaraNIya haiM, apane-Apa me eka sasthAna haiN| unake caraNo meM zat-zat prnnaam| dizA bhrama isa taraha mahAvIra ke bAda, buddha ke bAda, IsA ke bAda-apane-apane aneka ArAdhya devo ke bAda mukti kI dizA me manuSya calatA hI rahA hai / na jAne kitanI sIr3hiyA apane-apane tIrthoM kI vaha caDha-utara gyaa| zakha-para-zakha usane pha~ke, ghaTiyA bajAyI, prabhu ke caraNo meM baiTha-baiThakara mAlAe~ japI, pavitra mAvana jala-dhArAo me snAna kiyA, sAdhu-sagata kI, jIvana meM? pa .
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratiyAM utArI, prArthamAe~ kI / sUra ne to apane patita-pAvana prabhu se kahA ki, 'mosauM kauna kuTila khala-kAmI'- aba to tAro prabhu / para manuSya nahI traa| manuSya kI hara nayI pIDhI yahI kahatI rahI hai ki usake purakhe adhika manuSya the| ve dayAlu the, dharmAlu the, aura apane ImAna para dRDha the| itanI prabala mandira-paramparA aura sAdhu-paramparA ke bAvajUda Atmadharma manuSya ke hAtha se phisala-phisala gayA hai / bAhara se vaha bharA hai bhItara se khAlI huA hai / ye dono paramparAyeM-pUjA-arcanA kI madiraparambharA aura sasAra-tyAga kI sAdhu-paramparA adhika vyApaka banakara bhI manuSya ko AtmajayI nahI banA skii| kahI aisA to nahI ki dhara-kaca, dhara-majila hama jisa rAha para cala rahe haiM vaha mukti kA mArga hI na ho? kahI hama gumarAha to nahI ho gaye haiM ? manuSya Aja jo jIvana jI rahA hai usame to tRSNA balavAna ho rahI hai, dveSa painA ho rahA hai aura mAyA pI-pI kara bhI usakI pyAsa bar3hatI hI jA rahI hai| prazna yaha bhI hai ki manuSya jIvana jI rahA hai, yA baTora rahA hai ? kucha ne to jIvana choDa diyA hai aura ve sAdhu ho gae haiN| jinhone jIvana choDA nahI, ve baTora rahe hai-dono hAtho se baTora rahe haiM / mukti ke lie to jIvana jInA hogA-na choDane se bAta banegI, na baTorane se / mukti kA rAstA negeTivha-niSedhAtmaka nahIM hai / vaha paoNjiTivha svIkArAtmaka hai| jaba maiM karuNA karatA hU~ to merI tRSNA apane-Apa ghaTatI hai| jaba maiM prema karatA hU~ to merA krodha pighalatA hai / jaba maiM detA hU~ to merA parigraha TUTatA hai aura mAyA ke paje DhIle paDate haiM / 'vaiSNava jana to teNe kahiye je pIDa parAI jANe reM--parAI pIDa me sahabhAgI banane se usakA upakAra hogA yA nahI, para merA ahakAra to nizcita rUpa se glegaa| lekina yaha hogA kaba, jaba maiM apane cAroM ora bahane vAle jIvana meM kUdUMgA, usane bhAgA nhiiN| yo maiM apane cAro ora ke jIvana meM rasa lelekara mubakiyA lagA rahA hU~, para baTorane ke lie / baToratA hU~ aura dauDa
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara maMdira meM pahuMcatA hai ki, 'prabhu bacAo, merI bhava-bAdhA haro / ' kaba bacanA hai to Apako khuda bacanA hai| jIvana jI-jI kara bacanA hai / jI jahAM hai, jina logoM ke bIca hai, jina paristhitiyoM meM hai usI meM samasa hokara use viveka-pUrvaka jIvana jInA hai, tabhI mukti kI sAdhanA hogii| jIvana se katarAkara Apa nikala jAe~, taba bhI bAta nahIM banegI aura jIvana se apanA svArtha sAdhe taba bhI bAta nahIM bnegii| zuddha, sahI, nispRha jIvana jIyeMge to mukti hAtha lgegii| yahI samyaktva hai| mukti mArga AtmajayI mahAvIra apane banda kapATa kholate-bolate manuSya kA yaha Atmadharma samajha gaye the| unhone sampUrNa jIvana ko mukti se joDA / ve kahate haiM - 'viveka se calo, viveka se khaDe hoo, viveka se uTho, viveka se soo, viveka se khAo, viveka se bolo, to phira manuSya bane rahane me koI kora-kasara nahI / ' 'ina pAca kAraNo se manuSya saccI zikSA prApta nahI karapAtAabhimAna, krodha, pramAda, asvAsthya aura Alasya / krodha ko akrodha se, abhimAna ko namratA se, kapaTa ko saralatA se aura lobha ko satoSa se jItanA caahie|' 'zreSTha jIvana kI pAca mAtAe~ haiM-apramatta cala, sayata bola, nirdoSa khA, sAvadhAna raha, nirmala bana / ' 'moha-mAyA ko kRza kare, kevala zarIra ko kRza karane se kucha nahIM hogaa|' 'AtmA isI zarIra meM upalabdha hai, usakA anveSaNa kara, anyatra kyo dauDatA hai" jIvana meM?
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ para hama mahAvIra ke nirvANa se itane Atma-vibhora haiM ki unakI jaya-jayakAra kara rahe haiM, unakI bAta nahIM suna rahe haiN| ve manuSya ko manuSya bane rahane kI sIkha dete rhe| unakI ahiMsA pUjA-pATha aura mandira kI cIz2a nahIM hai| manuSya aura manuSya, prakRti aura manuSya, prANi-jagat aura manuSya ke bIca kI vastu hai-jIne kI eka prakriyA hai| vaha hamAre jIvana ke ekaeka pala me, hamArI hara sAsa me, hamAre hara vyavahAra me utaranI cAhie / para hama jo mahAvIra ke haiM, jIvana jI hI nahI rahe, jIvana baTora rahe haiM yA pheka rahe haiM aura mandiro meM jA-jAkara una daravAjo para dastaka de rahe haiM jo banda haiN| mahAvIra ko hamane ghara se bAhara kara diyA, bAjAra se nikAla diyA, manuSya ke sAmAnya jIvana se bhagA diyA, vyApAra-vyavasAya me rahane nahI diyA he bhagavan ! Apa yahA kahA? yahA to hama rahate haiM, caliye Apa madira me biraajie| hama vahI Apako pUjege, bhajeMge, AratI utArege, kalaza karege, ApakI vANI pddhege| hamase acchA zrAvaka kona? hama vrata rkhege| bAhara to sasAra hai, vahA vaha saba calegA jo tumheM pasanda nahI thA, jise tuma mukti kA roDA samajhate the| dUsarI ora, hamAre tyAgI-tapasvI sAdhumanA bhI bAhara kA jIvana phekakara apane-Apa me banda ho gaye haiM / sasAra amAra hai, use bahane do jaisA bahatA hai| Atmadharma yahA bada hokara khojeNge| ApakI hiMsA se, dveSa se, moha-mAyA se, durAcaraNa se, dhokhA-pharebI se hame kyA lenA-denA-hama Thahare sAdhu / ina saba me paDe to hamArI Atma-sAdhanA me bAdhA paDatI hai / aura isa taraha hama simiTa kara apane-apane gharo me kaMda hai| do samAnAntara rekhAo para TUTakara cala rahe haiN| manuSya kA sasAra kevala usake zarIra kA vistAra nahIM hai, vaha AtmA se utanA hI jur3A hai, jitanA manuSya svaya AtmA se jur3A hai / mukti ke sAdhaka manuSya ko eka-na-eka dina apane pUjA-ghara se, apane gerue se, apanI pIchI-kamaDala se bAhara mahAvIra
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikalanA hogA aura aDiga caTTAna kI bhAMti usa hiMsA se jUjhanA hogA, jo manuSya ko lIla rahI hai| usa baira se nipaTanA hogA, jo manuSya ko khA rahA hai| usa ahaMkAra se lohA lenA hogA jisane apane Ataka me mAnavatA hI caupaTa kara dI hai / aura tabhI hama apane mahAvIra kA nirvANa sArthaka kara sakeMge, mukti kI sahI maMjila pA sakeMge / oo jIvana me ? 21
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 mahAvIra kI virAsata samudra-bhara virAsata me se hamane kucha sIpiyA uThA lI haiM aura mAna baiThe hai ki hama mahAvIra ke hai aura usake dvArA saupI virAT virAsata ke mAlika hai| isase baDI aura koI bhrAnti nahI ho sakatI / vaha eka adbhuta, apane Apa me sahaja, nipaTa aparigrahI AtmadarzI thA - kauna-sI virAsata de jAtA ? na usane pantha banAyA, na sampradAya, na usane grantha race, na paramparAe~ banAyI / na koI usakA maTha, na vihAra, na sagha / usane basa jIvana jIyA, andara kA sArA kUDA bAhara phekA aura bhItara ke isa svaccha rikta sthAna meM sArI sRSTi ko AtmasAt kara gayA / yaha jo bAhara se bhItara utarane aura bhItara-hI-bhItara Atma-tattva ko dekhane-parakhane, usakI zaktiyo kA andAja lagAne, Atma-tattva ko toDane vAle vikAro se jUjhane ora unase mukti pAne kI prakriyA me vaha DUbA rahA, nikhara-nikhara kara Upara AtA gayA aura anta me apanI ina gaharI anubhUtiyo ko binA kisI bhASA aura grantha ke sahAre abhivyakta karatA gayA yahI usakI 22 mahAvIra
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ virAT virAsata hai| ekAma karanI kI kismata, ko ma hAka lagegI, na pUjane se / bolane ko to hai hI nahIM, jo kucha hai karane kI hai| apane-Apa meM sahaja hokara jIne kI hai| jitendriya ___ mahAvIra apane-Apa se jItatA gayA, isalie 'jina' khlaayaa| para hama seMta-meta me hI 'jana' ho gye| janmate hI hamAre hAtha aisI virAsata laga gayI jise jIyeM to 'jina' ho sakate haiM, para hama aisA kucha nahIM kara rhe| vaha bAhara kA pheMka kara bhItara gayA aura hama usakA hI nAma lekara bAharabAhara ra rahe haiN| bhItara to hamAre paira rakhane ko jagaha nahIM hai| usakI virAT virAsata bAhara TaTola rahe haiN| sadiyo cala kara hamane eka vizAla isTeTa--jAyadAda mahAvIra kI banA lI hai / jina-vANiyo kI sundara jilda hamAre pAsa haiM, eka-se-eka AlAdarjA vItarAgI mUrtiyA bhagavAna mahAvIra kI hamAre madiro meM virAjamAna haiM, camakate-damakate kalaza haiM, tIrtha-sthAna haiM, lAkho kI sakhyA meM hama khuda haiM, hamArI eka paramparA hai-bhakti kI, sAdhanA kI, vrata-upavAsa kI, zravaNa kI, dayA aura tyAga kI / zrAvaka paramparA hai aura sAdhu-paramparA hai / ahimA hamArA lakSya hai| para yaha saba bAhara-bAhara hai, bhItara gayA hI nhii| mahAvIra bhItara ke aura hama bAhara ke / mahAvIra karanI ke aura hama kathanI ke / mahAvIra nilipta aura hama lage haiM pakaDane me / aise me mahAvIra kI virAsata hamAre palle paDI kyA ? isa prazna kA uttara jarUra khojie, mahAvIra nirvANa kI paccIsavI zatAbdI zAyada saphala ho jAye / mahAvIra kI pahalI anubhUti to yaha hai ki jIvana bAhara nahIM, bhItara hai| isalie lauTo-bAhara se chUTo aura bhItara jaao| apane Arakatattva ko khojo| unhone eka adbhuta prakriyA kI khoja kii-'saamaadi| samaya yAnemAmA aura mAvika yAne pAlmA meM honaa| yaha dhyAna jIvana me?
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ se ekadama alaga zabda hai| dhyAna se koI jur3A hai| maiM dhyAna karatA hai to mere dhyAna meM koI aura hai| para apanI hI bAtmA meM lIna hone kI prakriyA hai 'sAmAyika-yaha mahAvIra kI khoja hai / lekina zarta yaha hai ki Apa 'pratikramaNa kare / bAhara ke sambandho se chUTa kara apane bhItara lotte| aba ho ulTA rahA hai| manuSya bAhara se to chTatA nahIM, 'sAmAyika' karane lagatA hai, isalie kevala dhyAna taka pahuMcatA hai| dhyAna kisakA karegA, vahA bhI to bAhara kA sasAra baiThA hai| . aura yo vaha apane hI bhItara nahIM jA pAtA, kyoki vahA jagaha nahI hai| sasAra ke sAre pratimAno (parachAiyo) se AtmA ghirI hai| natIjA yaha hai ki mandira me jAkara, dhyAna para baiTha kara, mAlA phera kara, pUjA-pATha me laga kara bhI manuSya apane Asma-tattva se dUra hai| __ mahAvIra kahate hai ki Atmabodha ke binA dRSTi nahI aayegii| darzana pahalI sIDhI hai, jJAna aura caritra isake bAda kI sIDhiyA hai, parantu zrAvako kA aura sAdhuo kA bhI sArA jora caritra para calA gayA hai| caritra ke kucha phAramUle bana gaye haiN| aisA-aisA karoge to zrAvaka rhoge| aisA-aisA karoge to sAdhu mAne jaaoge| hamArI ahiMsA ne rasoIghara samhAla liyA hai aura karuNA ne dayA kA rUpa le liyA hai| hamAre bahuta se 'DU naoNTasa' (niSedha) haiM yaha mata karo, yaha mata khAo Adi, Adi / hame khaba dayA A rahI hai-vanaspati se lekara prANiyo taka hamArI jIva-dayA cala rahI hai| para mahAvIra rasoIghara kI ahiMsA kI bAta kara hI nahIM rahe-ve usa ahiMsA kI bAta kara rahe jo AtmadarzI hai| jo sArI sRSTi meM Atma-tattva dekhatI hai| ve usa karuNA kI bAta kara rahe jo pUrI sRSTi se jur3I hai / Apa dukhI haiM isalie dayA karUgA, Apa garIba hai imaliye merI dayA upajegI, Apako cAhiye to maiM daMgA-yaha mahAvIra kI karuNA nahI hai| mahAvIra kI karuNA manuSya ke jIvana kI eka cetanA hai| Atmabodha ke bAda mai kucha kara sakatA hU~, to karuNA hI kara sakatA hU~, kucha jI sakatA hU~ to ahiMsA mahAvIra
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI jI sakatA huuN| yaha dRSTi to hamane pakar3I nahI, mahA khAne-pIne aura dAnadharma kI maryAdAo meM ulajha gaye haiN| samagra jIvana __ mahAvIra kA dharma ToTeliTI-samagratA kA dharma hai| baDita kucha nahIM calegA / mandira kA dharma alaga aura vyApAra-vyavasAya kA alaga aisA vibhAjana ho hI nahIM sktaa| Apa jo subaha haiM bahI zAma haiM, Apa jo dharma-jagat me haiM vahI karma-jagat me haiN| 'viveka aura jAgaraNa' kI mazAla unhone manuSya ke hAtha meM sAre samaya ke lie thamA dii| jo kucha karo viveka se karo, mUrchA choDakara karo, pramAda se bAhara nikala kara kro| para hamane mahAvIra kI mUrti to akhaNDita rakhI aura apane-apako jagahajagaha se toDa liyA hai| eka hI manuSya ke kaI baune manuSya banA lie hai| mandira kA manuSya ekadama alaga hai, bAjAra ke manuSya se| bAjAra me usane jhUTa, corI, tRSNA, dveSa, ISyA, sagraha, lUTa, zoSaNa-saba kucha karma-jagat kA kauzala mAnakara svIkAra liyA hai aura vahI vItarAgI mahAvIra ke pAsa pahu~ca kara kahatA hai-mujhe inase bacanA hai / mahAvIra avibhAjya vyaktitva cAhate haiM aura hama bikhara-bikhara kara cala rahe haiN| mahAvIra ke pAsa koI devAlaya nahI thA ki vahA jAkara vaha dharma sAdhatA / vaha to Atma-dharma kA prakAza lekara pUre jIvana me cala pddaa| yaha usakI eka krAntikArI dena hai, jo hamane lI hI nhii| isI taraha ahiMsA ke sAtha mahAvIra ne 'aparigraha' joDa diyaa| bahuta gahare gaye ve isa dizA me| yaha vastuo ke bhoga yA tyAga kI bAta nahIM hai, unase alipta hone kA abhyAsa hai| sanyAsI ne ghara choDA aura choDane kA ahakAra mana me raha gayA to usakA choDA aura na chor3A saba akAratha / ve pUre jIvana alipta hone kA abhyAsa karate rhe| para isa sAdhanA meM hama paDe hI nhiiN| hama to khUba-khaba pakaDa rahe aura phira kucha-kucha choDa rahe jIvana meM?
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| mahAvIra kahate haiM na pakar3o, na chor3o-sahaja bno| be-lagAva hone kA abhyAsa kge| para hama jor3ane meM lage haiM, jahAM se jitanA mile pAne meM lage haiN| isa mAmale meM manuSya burI taraha hAra gayA hai| jisane nahI joDA vaha isI cintA meM paDA hai ki kaba puNya kA udaya ho aura vaha pA le| isa mahApoha me vartamAna usake hAtha se khisaka rahA hai aura vaha bhaviSya me jIne kI koziza kara rahA hai| mahAvIra bhaviSya ke haiM hI nahIM, ve pUrNatayA vartamAna ke haiM / unakI ahiMsA kI AdhArazilA hai aparigraha arthAt alipta hone kA abhyAsa / maiMne baTorA aura choDA yaha eka hI kriyA hai| abhyAsa isa bAta kA karanA hogA ki vastuo ke isa samudra me unase binA cipake jIvana jiiyeN| mahAvIra ne eka aura mahattva kI cIja khojI-'syAt' / syAt yaha bho, syAt vaha bhii| abhI hamArA isa tattva para bahuta dhyAna nahIM gayA hai| vijJAna ne khoja nikAlA hai| satya ke anveSI ko pUrNa satya taka jAne me yaha tattva bahuta sahAyaka hai| hama jo dekha rahe haiM , samajha rahe haiM usameM bahuta maryAdAe~ hai| AgrahapUrvaka apanA hI dRSTikoNa thope isase bAta nahIM bnegii| hamAre durAgraha para aura ekAgI dRSTikoNa para akuza kI jarUrata hai| jJAna ke daravAje khule rahane me syAt ne baDI madada kI hai| para yaha tattva mahAvIra ke anuyAyiyo kI koI sahAyatA nahI kara sakA / alaga-alaga mata-matAntaro ke kaThagharo meM unakA mahAvIra kaida hai| vaha syAt ke mAdhyama se mukti ke dvAra kholane calA thA, bhakto ne use hI banda kara diyaa| puruSArtha unakI anubhUti kA eka aura ratna / manuSya ko mukti prabhu-kRpA se milegI yA usake svaya ke puruSArtha se? vaha bhakti me paDe yA apane Atmazodhana me ? manuSya apane prabhu ke nihore khAtA hI rahA hai| usakI inAyata kI bhIkha mAgatA hI rahA hai| mahAvIra kA Atma-darzana 'jAko kRpA pagu mahAbIra
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ giri ladhe' ke bajAya isa bindu para TikA ki manuSya paMgu kyo hai ? kina bAto ne use pagu banA diyA hai ? vaha apane Apa meM sthira kyo nahIM hai| mahAvIra ko lagA ki manuSya hAratA hai to khuda se hI hAratA hai| usakI tRSNA, usakA krodha, usakA baira hI use pachADa rahA hai| vaha apanI hI hiMsA-jvAlA meM bhasma ho rahA hai| vaha samajhatA hai aura kahatA hai ki 'mAyA mahA Thagini hama jAnI' aura mAyA se jUjhane ke bajAya use agIkAra kara rahA hai| aise akarmaNya manuSya ko prabhu apanA sahArA kaise dege? manuSya bAhara to bahuta parAkramI banA hai| nabha-thala-jala nApane me lagA hai| usake eka-eka saketa para mahAyuddha bhaDaka sakate haiN| kitane ThATha se usakI prabhutA, rAjya, kArobAra, sampradAya, udyoga-sasAra, vyApAra-vyavasAya, dharma-sasthAna Adi-Adi cala rahe haiM, phira bhI vaha paga hai| apane-Apa se hI mAta khA jAtA hai| isalie mahAvIra manuSya ke hAtha me aisA parAkrama thamAnA cAhate the jo use apanI mukti kA bodha de aura zakti de| para kyA mahAvIra kI yaha saba virAsata hama chu sake haiN| apane me utAra pAye haiM, unakI bichAyI paTariyo para cala pAye haiM ? na hama itane parAkramI, paramavIra, krAntikArI AtmadarzI ko choDa sake haiM aura na grahaNa kara sake hai| to hamane kyA kiyA ki apanA-apanA mahAvIra uThAyA aura apanI hI bichAyI paTariyo para dauDa cale hai| ratha meM mahAvora hai aura pahiye para hama ghUma rahe haiM khUba tRSNA bATa rahe haiM, parigraha sajA rahe haiM, svArtha kI caraDa-caM macA rahe haiM aura Atmabodha tathA samAjabodha ko kucala rahe haiN| kyA vaha samaya nahI A gayA hai ki hama apanI bichAyI paTariyo se utara jAe~ aura mahAvIra kI virAT virAsata ko lekara naye sire se calanA zurU kare / prakhaNDa, sahaja aura vivehI hokara mahAvIra kA jIvana jIyeM ? kyA hama isI vATaramArka (jala cihna) para mahAvIra kI virAsata ke uttarAdhikArI mAne jAte raheMge ki 'hama rAta meM nahI khAte, jaina haiM, yA hamArI rUha me yaha bATaramArka bhI utaregA ki mahAvIra kA bandA hai yaha'jhUTha nahI bolegA, krodha-kapaTa nahI karegA aura mAyA nahI joddegaa|' 00 jIvana meM?
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ becArA puNya ! DhAI akSara kA choTA sA zabda 'puNya' aba aisI jamAta kA siramaura hai, jo vaibhava meM DUbI huI hai| vaha usa bArAta kA dUlhA hai, jisake bArAtI haiM-jamIna-jAyadAda, dhana-sampadA, pada-sattA aura bezumAra vastue~ / mere bAbA use hI puNyAtmA kahate the jisake sAtha apAra sampadA, suvidhAe~ aura hukUmata juDI ho / yo ve apane jIvana me sarala, sAde, parizramI, sayamI aura binA ADambara ke the| svArtha se adhika unheM parahita kI cintA thI, phira bhI ve puNyAtmA to use hI mAnate the jisake pAsa sasAra ko kharIdane kI tAkata hai| kaI pIr3hiyo se lagAtAra aimAhI socane kI hamArI Adata bana gayI hai| ghara me dAma bar3ha jAnA bhAgyodaya hai, abhAva durbhAgya kI nizAnI hai| hamAre sata, dharma-guru, vicAraka, tIrthakara aura paigambara kucha dUsarI hI bAta kaha gye| unhone bahuta khoja kI, sAdhanA kI aura manuSya ko bhItara se dekhA-parakhA tathA ve isa natIje para Aye ki AtmA ke sAtha yadi kucha joDA jA sakatA hai to vaha dhana, sattA, lobha, svArtha, himA, dveSa mahAvIra
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ se alaga kucha aura cIja hai| IsA masIha ne to yahA taka kaha DAlA ki 'suI kI noka meM se UMTa kA nikalanA saMbhava hai, lekina dhanaprati ke lie svarga aprApya hai|' ve bahuta kaDavA satya kaha gaye- phira bhI manuSya kI AsthA dhana-sampadA sattA para se nahI uThI, balki adhika dRDha huI hai / AtmA ke guNa jaise-jaise zarIra-bala ke mukAbile Atmabala kI zreSThatA sAbita huI hamAre manoSiyo ne AtmA ke guNa khoje aura yaha svIkArA ki manuSya apanI mitratA sAdagI, sayama, aparigraha, nirvaira, kSamA, prema Adi sadguNo se rakhegA aura unheM AcaraNa meM utAregA tabhI vaha pazutA se bAhara A sakegA / kamoveza saba dharmoM ke saba dharma-guru isI natIje para pahuce haiM aura aba yaha sarvamAnya frSkarSa hai ki manuSya kA AdhAra usakI AtmA hai, zarIra nahI / AtmA ko UMcAI dene vAle guNa khoje jA cuke haiM aura usa sambandha me koI do rAyeM nahI haiN| phira bhI manuSya Atmodaya kI ArAdhanA se haTakara zarIra kI sukha-suvidhA juTAne meM hI lagA huA hai| jisake pAma sukha-suvidhA ke sAjo-sAmAna juTa gae hai, vaha to apanA bhAgya sarAhatA hI hai, jisake pAsa nahIM haiM vaha apane bhAgya kI hIna-dazA se ubarane kI koziza meM lagA hai| sAtha hI, bhItara-hI-bhItara lalacAyI AMkho se dUsaro ke bhAgyodaya ko dekhatA rahatA hai-isa UhApoha me anajAne hI yA to IrSyA ko pAlatA hai yA hona-prathi kA poSaNa karatA hai / manuSya kI khoja Atmabala kI himAyatI hai / AtmA kA sAtha dene [ vAle sadguNo kA guNagAna hamAre dharma-yatha aura nIti-yatha karate hai / hamAre sAre ArAdhyadeva sampadA ke nahI, tyAga ke pratIka hai| hamane apanI-apanI ArAdhanA kA AdhAra karuNA, dayA aura sadAcArI vRtti ko mAnA hai / sAtha hI, manuSya jIvana kI yaha rIDha acchI taraha samajhI gayI hai, parakhI gayI hai| pUre jIvana manuSya yaha kahatA rahatA hai ki antatogatvA jAnA use jIvana me ? 29
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI dizA me hai, lekina hamAre para viparIta rAste ke rAhI bana gaye haiN| hamArA supta mana, hamArI bhItarI AkAMkSA, hamAre dabe hae aramAna hameM aura kahIM le gaye haiM. satata le jA rahe haiN| najara dauDAyeM to pAyegeM ki Atmabala kA japana karate-karate hama pUrI taraha apanI hI pAzavika vRttiyo kI giraphta me haiN| manuSya apanI isa lAcAra avasthA ko svIkAra le baba bhI rAstA nikala sakatA hai lekina duvidhAjanaka sthiti yaha banI hai ki pazu-bala kA poSaNa karane vAle tattva manuSya kI puNya-upalabdhi mAna liye gaye haiN| vicitra bAta yaha hai ki jaina loga bhI isa cakra me ulajha gaye yadi yaha kaha dUM ki jyAdA hI ulajha gae hai to jyAdatI nahI hogii| jaina philaoNsAphI 'karma' aura 'karma kI gati' meM AsthA rakhatI hai| "jAko kRpA pagu giri lagha" para dhyAna dene ke bajAya jaina philaoNsAphI ne manuSya kI AsthA ko karma para TikAyA hai, lekina virodhAbhAsa dekhie ki AtmA ko kaluSita karane vAlI, use apane dharma se DigAne vAlI sArI sAsArika vastue~ puNya kA pratiphala haiM aura puNyAtmA apane sukarmoM ke pariNAma svarUpa unakA upabhoga karane kA adhikArI hai- yaha mAnyatA itanI dRr3ha banI hai ki laphagA paisA puNyodaya kA pratIka bana baiThA hai / pApa mArga se Akara bhI baiThatA vaha puNya kI goda meM hI hai| baDhe hue dAma, baDhI huI sampadA, vastuo kA ambAra, aizoArAma kI cIjeM samAja-jIvana meM pratiSThita haiM, yaha to samajha me AtA hai / sattAdhArI pUjA jAtA hai, yaha bhI samajha sakate hai, parantu ye upalabdhiyA puNyAI (puNya kA pratApa) haiM, aisA kahakara hama apanI hI philaoNsAphI kI jaDa kATa rahe hai / yaha saba puNyAI hai to phira 'pApAI (pApa kA pratApa) kyA hai? nizcaya hI hama sAdhutA, sAdagI, sevA, tyAga, parahita-bhAvanA aura aparigraha vRtti ko 'pApAI' nahIM kheNge| ye saba sadguNa to hamane AtmA ke mAne haiM, inakI sAdhanA ko hamane 'Atmodaya' kI sajJA dI hai| ye saba Atmabale ko UMcA uThAne vAle upakaraNa haiN| aba Apa inheM 'pApAI kI relagADI se nahIM joDa sakate / udhara puNyAI kI rela me
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamane sArA vastu-sasAra lAda diyA hai| aura manuSya svaya isa puNya kI rela kA zAnadAra musAphira hai| jinake sAtha vastu-saMsAra jur3a gayA hai ve puNya kI jayamAlA liye ghUma rahe haiM aura unakI prazasti meM ve bhI lage haiM, jinheM yaha puNya upalabdha nahIM hai / pApa-puNya kI paribhASA aba jarA puNya ke pariprekSya meM yaha bhI dekha leM ki 'pApa' ko hamane kyA gata banAyI hai / manuSya kI vastuhInatA, padahInatA, abhAva, sAsArika kaSTa 'pApodaya' kI sUcI meM jur3a gaye haiM / pApodaya na bhI kaheM to dabI jabAna se hama ise bhAgyahInatA to kaha hI dete haiN| garaja yaha ki sadabhAgya yA puNya kA pratIka paisA hai aura durbhAgya tathA pApa kA pratIka daridratA hai| jo sAdhu jIvana jItA hai, apane cAro ora lapajhapa karane vAlI samRddhi me sthitaprajJa rahane kI sAdhanA karatA hai, nirlobha, nirvaira, prema tathA karuNA kI ArAdhanA karatA hai, anyAya sahana nahIM karatA, nyAya ke lie jIvana utsarga karatA hai aura hara kSaNa sadAcArI rahane kI koziza karatA hai, aise ali sAdhAraNa jana kA abhAmA jIvana aprabhAvI hai, kyoki usake pAsa puNyAI nahI hai| aba isa taraha ke kaSTa-sAdhya jIvana kI AkAkSA kauna karegA? manuSya kI nayI pIDhI nizcita rUpa se puNyAI baTorane meM hI lagegI, balki laga cukI hai / donoM hAtha laDDU-puNya bhI aura sukha-suvidhA bhii| hamArI svarga kI kalpanA bhI sampadA-AdhArita hai| vahAM zarIra ko ArAma dene vAlI saba vastueM sahaja upalabdha haiM aura zrama kucha nhii| yahAM bhI hame aisI hI vyavasthA cAhiye-vahI puNyAI jo sukha-sampadA, ArAma, pratiSThA aura vastu-bhaDAra se juDI ho / maraNoparAnta bhI hame vahI svarga cAhiye jahA karanA kucha na paDe aura sAre ThATa-bATa, aizoArAma upalabdha hoN| isa taraha laukika tathA pAralaukika jIvana ke lie manuSya ne bahuta hI sarala mArga apanA liye haiN| lokika jIvana puSya kI chatrachAyA me poSita bIcamama?
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai-phira jitanA suca, jisa taraha mila jAe puNya kA pratApa hai, bhAgyodaya hai-bedhar3aka berahamI se upabhoga karane kA lAyasensa mila jAtA hai| pAralaukika jIvana ke lie dharma-sAdhanA hai hii| pUjA-pATha, bhajana-kIrtana, upavAsa-prata niratara calatA hai-yahI hamArA dharmAcaraNa hai| karmAcaraNa laukika sukha ke lie, dharmAcaraNa pAralaukika sukha ke lie| isIlie manuSya ke sukarma yA kukarma dharma se nahI badhe haiN| samUce dharmAcaraNa ko samAja-jIvana se kucha lenA-denA nahIM hai| manuSya ke samUce jIvana kA itanA saralIkaraNa kabhI nahI huA / prazna hai ki jisa rAha para Aja kA manuSya cala paDA hai kyA usase vApasa lauTane kA samaya nahIM A gayA hai ? hama bAta Atmabala kI karate rahege aura ArAdhanA zarIra-bala kI karege? hamArA puNya kisa cIja kA siramaura banegA ? dhana-sampadA kA yA tyAga kA, sattA-adhikAra kA yA kartavya-niSThA kA, bhoga kA yA sayama kA, vastuo ke ambAra kA yA aparigrahI vRtti kA, sAde jIvana kA yA aizvarya vAle jIvana kA, parizrama kA yA ArAma kA? sabhavata manuSya ko naye sire se ina prazno ke uttara khojane kI jarUrata nahI hai| uttara to usane sApha-sApha socakara dharmagratho aura nIti-vacano me likha liye hai| use mAlUma hai ki manuSya kI saccI rAha kauna-sI hai / zAyada manuSya ke vartamAna jIvana meM adhikAza kaSTa isIlie paidA hue haiM ki usakA puNya galata relagADI me saphara kara rahA hai| aura isI taraha puNya kI pratiSThA yadi dhana-sampadA, aizvarya aura sattA adhikAra ke sAtha juDI rahI to manuSya aura gahare adhakAra meM bhttkegaa| 00 mahAbIra
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApa prasanna hai ! -- isalie ki manuSya ne use chipane ke lie apanA hRdaya hI sauMpa diyA hai / eka aisA kilA jisame kisI aura kA praveza nahIM ho sakatA / majA yaha hai ki pApa jisa goda meM janma letA hai, usI goda meM apanA sira chipA pA rahA hai, isase acchA aura kyA karizmA cAhie ? manuSya ko pApa se bacAne ke lie samAja ne bahutere bandhana lagAye hai, bahuta se upakaraNa khaDe kara liye hai kAnUna hai, vyavasthA hai, nyAya-vibhAga hai, daDa-vidhAna hai, lekina manuSya pApa se bacane ke bajAya ina upakaraNo kI pakar3a se bAhara hone kI kalA sIkha gayA hai| kucha abhAge nausikhie hI inakI giraphta me A jAte hai, catura AdamI to sApha baca nikalatA hai aura apanA pApa khuda apane hI peTa me pacA jAtA hai / isa bacAva abhiyAna meM manuSya ke AlA daraje ke dimAga lage hue haiM, jo ghinaune hatyAro ko bhI kAnUna kI giraphta se sAphasApha bacA le jAte haiM aura apane isa catura dhadhe ke kAraNa ve samAja ke gaNamAnya logoM meM gine jAte haiN| manuSya kI isa karAmAta para pApa prasanna hai / jIvana meM ? 33
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApa kise kahege? pApa ko manuSya kI isa caturAI para bhI nAja hai ki usane kucha bAteM pApa kI jamAta se hI bAhara nikAla lI haiM aura unheM vyApAra-vyavasAya kI kuzalatA meM zarIka kara liyA hai| milAvaTa karanA aba kauna pApa hai ? zoSaNa vyApAra kA eka saphala takanIka hai, rizvata le-dekara jhaThe kAma banA lenA vyApAra-kuzalatA hai| naphAkhorI, sagrahavRtti, mahagAI, bhraSTAcArasaba isI kuzalatA kI mohare hai| pariNAma jo ho, manuSya maratA ho to mare, pApa ko majA A gyaa| vaha khule Ama samAja para chAyA huA hai, balki saphalatA kI raunaka apane cehare para pote hue hai| raha gaye ve pApa jo caturAI kI jamAta me nahI baiThate, unheM manuSya ne apane hRdaya meM hI zaraNa de dI hai| ___eka aura kAma manuSya ne kara liyA hai| use yaha satoSa rahanA cAhie ki vaha pAnAcaraNa se bacane kI sAdhanA meM lagA haA hai, ata usane kucha satahI pApa DhuMDha liye haiN| ekadama sataha kI bAte, jinase Apa baca jAye to acchA hI hai, para nahI baca pAye to koI khAsa hAni nahI hotI-na ApakI, na samAja kii| manuSya ke apane-apane kucha khAne-pIne ke niyama hai, vrataupavAsa kI sImAe~ hai, devI-devatAo ke pUjA-pATha kI vidhiyA hai-kucha aisI hI aura nijI AcaraNa kI bAte jinakA nibhAva ho gayA to acchI bAta hai, para nahIM ho pAyA to Apa pApa me paDa gaye, ise jarA samajhane kI jarUrata hai ! jina AcaraNo se samAja jIvana TUTa rahA hai, manuSya svaya TUTa rahA hai, usakI AtmA Daba rahI hai, unheM Apa pApa kI pakti me baiThAyege ki mahaja khAne-pIne, pahanane-oDhane vA pUjA-pATha kI vidhiyo ko pApapuNya kI kasauTI para caDhAyeMge? Apane baDhiyA zodha kara khAyA aura apanI vyAvasAyika kuzalatA me kucha aisI milAvaTa kara dI ki kaI kI jAneM calI gayIM-lakoja-kADa abhI Apa nahI bhUle hoge, to pApa kisame samAyA 34 mahAvIra
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA hai ? manuSya ko lAcAra nirIha pazu ke samAna banA dene vAle hamAre AcaraNa pApa kI paribhASA me AyeMge ki hamAre ekAdazI-aSTamI-caturdazI ke vrata-upavAsa se pApa kA tAlluka hai ? uttara dene kI jarUrata hai ? manuSya ne satahI pApo se bacane meM hI apanI zakti lagA rakhI hai| jo pApa jIvanavyavahAra me gahare dhaMsa gaye haiM aura jinake kAraNa samUcI mAnavatAhI parAsta ho rahI hai, unake prati hamane Akhe bhIca lI haiN| ___ pApa kI prasannatA kA eka aura kAraNa hai| pApa phUlA nahIM samA rahA hai, kyoki manuSya ne usake hI dUto ko puNya kI pratiSThA pradAna kara dI haiApake pAsa sAsArika vastuo kA ambAra hai to Apa sukhI hai aura Apa puNya ke svAmI hai| karma jo ho, jaise rahe ho-pratiSThA yadi dhana-sampadA, sattA-adhikAra, aizvarya aura vaibhava ko prApta hai to pApa puNya banakara apanI gardana U~cI kiye ghUmatA hai| use chipane kI jarUrata hI nahI hai| sirpha apanA sabadha dhana se, sattA se aura adhikAra se joDa bhara lenA hai| pApa kA raga hI badala jAtA hai, vaha puNya dikhAyI detA hai| yaha jo gogA-pAzA jaisA jAdU hai usase pApa behada prasanna hai| usane socA hI nahI thA ki manuSya apanA sarvotkRSTa AvAsa 'hRdaya' hI use sauMpa degA / mahAvIra, buddha, IsA, gAdhI ne cAhA thA ki manuSya apane hRdaya meM pUre vizva ke prANi-jagat ko sthAna de, bhUta-dayA pAle, sabase prema kare, apane karuNA rasa se sabakA sicana kare aura yo apanI AtmA ko U~cA uThAye / yahI manuSya ke jIvana kI tarja hai| para manuSya baDA catura niklaa| usane bhUta-dayA ke nAma para kucha Upara-Upara kI bAte agIkAra kara lI haiN| rAha calate-calate vaha baDe dayAbhAva se bhikhArI ke kaTore meM eka choTA sikkA DAla detA hai aura kutte ko do rottii| kucha haiM jo isase Age bar3hakara kucha adhika dAna-dakSiNA de dete haiN| cUsate haiM to thoDA dete bhI haiM / jaise pItala kI kAyA para sone kA mulammA caDhA diyA ho| maiM una muTThI bhara sAdhako kI bAta nahIM kara rahA jinakA hRdaya manuSya kI, prANi jIvana meM? 35
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtra kI sevA ke lie nyochAvara hai / unake hRdaya meM becAre pApa ko panAha lene kI jagaha hI kahAM hai ? lekina duniyA aise logoM ko AdamI hI nahIM maantii| vaha eka aisI jamAta hai jisake hAtha me na samAja hai, na samAja kA kArobAra / pApa ko aise logo se koI bhaya nahI / ve duniyA meM raha Aye to ThIka, na raha Aye to tthiik| bhale logo kI isa niSkriyatA para pApa musakarA rahA hai| ve burA bolate nahI, burA dekhate nahI, aura burA sunate bhI nahI / samAja ke DrAiMga rUma ke ye sundara khilaune hai-sajAvaTa kI vastu / pApa unheM jhuka kara namaskAra karatA rahatA hai / gumarAha isa taraha manuSya bahuta musIbata meM hai, usakA puNya galata relagADI me saphara kara rahA hai aura pApa usake hRdaya meM hI basa gayA hai| use acchA lagatA hai ki hikamata ke kAraNa usake kie pApa usa taka hI raha jAte hai aura koI unhe jAna nahI paataa| isa kalA meM jo jitanA mAhira hai, vaha utanA hI pratiSThAvAna / abhI jagalo pahADo me basane vAlA AdivAsI isa kalA ko nahIM sIkha pAyA hai / bhAvAveza me becArA kucha kara baiThatA hai to khuda hI thAne para pahu~ca kara sApha-sApha kaha detA hai| manuSya kI Adhunika sabhyatA abhI usa taka nahI pahu~cI hai, hole hole pahu~ca rahI hai / vaha bhI sIkha jAegA / dhIre-dhIre yaha jamI bhI AsamA ho jaaegii| manuSya jJAna-vijJAna, sAhitya, dharma-nIti, rAjya, udyoga, upakaraNa aura sAdhano kI duniyA meM Azcaryajanaka pragati kI hai phailAva kiyA hai aura upalabdhiyA hAmila kI haiN| para isa bhUla-bhulaiyA me usakA viveka kho gayA hai| vijJAna kI sahAyatA se vaha na jAne kaisI-kaisI jAnakArI prApta karane me saphala huA hai--nabha kI, thala kI aura jala kI / usakI dekhane aura jAna lene kI tAkata lAkho gunA baDhI hai-eka sekaNDa ke lAkhave hisse kI bhI halanacalana usakI pakaDa me hai / para samAja jIvana me biMdhe hue manuSya ke pApA 36 mahAvIra
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra usakI pakar3a se bAhara hai-manuSya hI unheM kara rahA hai, dekha rahA hai, bhugata rahA hai aura usane apanA samUcA jIvana musIbata-jadA banA liyA hai, para pApa usakI pakaDa se bAhara hai| mAno vaha koI kaiMsara ho-phala-phaila kara usane manuSya ke rakta kI kvAliTI (guNAtmakatA) hI badala dI hai / phira bhI apanI hikamata se, caturAI aura kuzalatA ke nAma para manuSya kitanI hI UMcI uDAne bhara le, eka na eka dina use dharatI para hI apane paira rakhane hoge| vaha apane hI bhAra se TUTa rahA hai| usakA hRdaya khuda bagAvata karegA-pApa becArA kitane dina vahAM Tika sakatA hai ? pApAcaraNa kaba taka samAja meM vyavahAra-kuzalatA kA Dhoga racatA rahegA? jhUTha-phareba, dhokhAdhaDI, zoSaNa, hatyA, DAkAjanI, krUratA, duSTatA, bhraSTAcAra aura anyAya manuSya ke alakAra nahI hai, chipa-chipa kara dhAraNa karate hue bhI manuSya svaya inase katarA rahA hai / yaha usakI lAcArI hai, pasandagI nahI / pApa Aja kitanA hI prasanna ho le, kala use sira chipAne ko jagaha nahIM milegI--kevala manuSya ke karavaTa lene kI dera hai / taba manuSya kahegAburA dekho-sahana mata karo, burA suno-virodha karo aura burA koI bole to cunautI do| jIvana meM?
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 jIvana eka banda pustaka 1 cauMkiye nahI, yaha eka hakIkata hai, eka aisI vAstavikatA, jise hama svIkAranA nahI caahte| hama kahate to yaha hai ki 'jIvana eka khulI pustaka ho', jise saba paDha sake / koI durAva - chipAva nahI, jhUTha- phareba nahI - jo maiM hU~ use Apa jAne / para gAdhI jaise kucha mahApuruSo ko choDakara manuSya ne rAstA isase ThIka ulTA le liyA hai| usakI jIvana-pustaka banda hai, jise paDhane se vaha khuda bhI katarA rahA hai / gAdhIjI ne to bahuta maje maje me eka bAlikA kI hastAkSara pothI para likha diyA thA ki- 'AmAra jIvana AmAra sadeza' - merA jIvana hI merA sadeza hai, arthAt jo maiM karatA hU~ vaha bolatA hU~, aura jo bolatA hU~ vaha karatA hU~ / karanI aura kathanI ke aMtara ko miTA dene vAlA vaha eka saccA manuSya thA / yo manuSya pIr3hI-dara-pIDhI hajAro varSoM taka satya kA hI upAsaka rahA hai / koI dharma aisA nahI jisame satya kI upAsanA na ho, koI nIti - ethiksa aisA nahI jise satya ke AsapAsa na gUMthA gayA ho / yahAM taka ki saba dezo me kAnUno kA sArA tAnA 38 mahAvIra
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAnA satya ke hI irda-girda racA gayA hai| satya manuSya ke jIvana kA mUlAdhAra hai| sasad bhavano se lekara pulisa thAno taka, mahAkAya udyogo se lekara paracUnI kI mAmUlI dukAno taka aura vizva-vidyAlayo se lekara TATapaTTI vAlI zAlAo taka eka hI AvAja gUMjatI hai ki-"maiM jo kucha kahU~gA saca-saca kahU~gA aura saca ke alAvA kucha nahI khuuNgaa|" yahA taka ki hamane apane rASTrIya emblema (rAjyacihna) me 'satyameva jayate satya ko hI vijaya ho likhA hai / zAsakIya kAgaja ke hara sire para camakatI huI syAhI se hama likhate haiM-satyameva jayate / mulammA __para jIvana pustaka banda hai / ApakI mai nahI paDha sakatA, Apa merI nahI paDha sakate / bhItara jhAkanA manA hai-no eddmishn| Apako dekhanA hI ho to mahaja AvaraNa dekha sakate hai| taraha-taraha ke AvaraNa / eka se eka lubhAvane, AkarSaka, leTesTa DijAina vAle / pustaka bhItara se banda hai use paDhakara kyA kariyegA? AvaraNa me bahuta suvidhA hai| kaI bAra badaliye, jaba jisa taraha ke AvaraNa kI jarUrata ho lagA liijiye| sAdhu samAja me jAnA ho jarA sAdA AvaraNa caDhA kara jAiye, zAdI-vivAha kA maukA ho to jarA bhaDakIlA AvaraNa lIjiye / vyApAra-vyavasAya, rAjanIti, dharma-sAdhanA, mauja-zauka, gappA-goSThI, svajana-parijana, korTa-kacaharI, bIsiyo kAma manuSya ke sAtha lage hai-hara mauke kA alaga-alaga AvaraNa / jahA jima taraha kI jarUrata ho manuSya vaisA dIkhanA cAhatA hai| mahaja pustaka me aisI loca kahA | usame to ApakI karanI ke aura kathanI ke aksa jyo ke tyo utarate cale Ate hai| aba apane kAma ke aise eksare kauna ujAgara karanA cAhegA? isalie manuSya ne isI meM apanI bhalAI mAna lI hai ki vaha apanI jIvana pustaka banda hI rakhe aura use peza karane ke AvaraNa juTAne meM apanI zakti lgaaye| khUbI yaha hai ki jisake pAsa jIvana me? 39
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jitanI taraha ke jitane AvaraNa utanA hI usakA jIvana samRddha / basa eka hI caturAI mAnASya ko baratanI hai ki AvaraNa jIvana-pustaka para isa taraha caDhAyA jAe ki vaha bhoDA na lage, koI yaha na samajha le ki AvaraNa car3hA hai (yo yaha saba jAnate haiM ki pustaka to banda hai-jo peza hai vaha mahaja AvaraNa hai) aura pustaka AvaraNa ke lAyaka hai hI nhiiN| manuSya kI sAmAjika dRSTi bhI aisI sadha gayI hai ki vaha sirpha AvaraNa dekha kara hI satuSTa hai / hogI ApakI pustaka bhItara se korI, dhabbevAlI, kATa-chATa vAlI, apanI kartavyahInatA ke kAraNa kucha nahI likha pAye hoge Apa-koI gilA nahI, manuSya kI Akha utanA bhItara kA dekhatI hI nhiiN| Akho me basa jAne vAlA AvaraNa-bhara juTA liyA hai Apane to basa kAma ho gyaa| bhItara utarane kI jarUrata hI nahI raha gayI hai| manuSya ko jIvana jIne kA ekadama sarala, calatU nuskhA mila gayA hai / vaha khuda bhI aba apane girebAna me jhAkanA nahIM caahtaa| AvaraNa kI caTakamaTaka se aura UparI prabhAva se vaha svaya bhI mudita hai, samAja to hai hii| manuSya kI cintA kA viSaya aba yaha nahI hai ki usane apanI pustaka ke kitane saphe likhe yA galata likhe hue miTAye yA bhoDe Dhaga se likha gaye sudhAre, utakI cintA kA viSaya yaha hai ki vaha jo dIkhanA cAhatA hai vaisA dIkha pA rahA hai yA nhiiN| kona-sI kImiyA usake hAtha lage ki vaha apanI cAhata kA raga apane jIvana para camakA ske| isalie vaha apanI pustaka likhane ke phera me kataI nahIM hai, na hI use galata likhe saphe durusta karane kI phikra hai, vaha to isa takanIka kI khoja me, udheDa-buna me dina-rAta lagA huA hai ki karanA-dharanA kucha paDe nahIM aura raga cokhA ho / palAyana bAta yaha hai ki apane girevAna me utarane me, apane jIvana ko bhItara se dekhane-parakhane-samajhane meM bahuta khatarA hai, aisA manuSya ne mAna liyA hai| mahAvIra
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoki, jaba vaha asnA, apane svabhAva kA, manuSya ke kartavya kA, manuSya ke sAtha prakRti ke saMbadha kA, manuSya ke sAtha vizva va vizva ke prANi-jagat ke saMbadha kA, mAnava-dharma kA aura jIvana ke uccAdazoM kA vicAra karatA hai to use apanI jIvana pustaka ke kaI pRSTha khArija karane kI bAta samajha me AtI hai / use lagatA hai ki use naye sire ne bahuta se naye saphe likhane hoge / eka doharI jimmedArI -- jise gaphalata meM likha liyA, use miTAnA yA sudhAranA aura jo aba taka nahIM likhA jA sakA use likhanA, arthAt jIvana kI tarja badalanA / isame bahuta khatarA hai / use bahuta-sI bAteM, bahuta se kAma jo vaha kara rahA hai, choDa dene hoge aura kucha aise kaSTa uThA lene hoge jinase vaha aba taka katarAtA AyA hai / isa jhajhaTa meM manuSya paDanA nahI cAhatA / yaha bahuta pittA mArane kI bAta hai, lAlaca se - svArtha se jI haTAne kI bAta hai, ArAmadeha jindagI ko chor3a kara mehanata bharI jindagI jIne kI bAta hai, yaza-pratiSThA-sammAna ke hiMDole se utara kara kaDI jamIna para calane kI bAta hai, samAja ke bahate hue pravAha se alaga haTa kara cupacApa mAtA kaSTa vAlA jIvana jIne kI bAta hai / isalie manuSya khuda apane se hI katarA rahA hai, vaha svayaM apanI jIvana - pustaka nahI paDhanA cAhatA / use banda rakhane meM ho vaha apanA bhalA dekha rahA hai / maiM yahA manuSya ko ArAmatalaba prANI ghoSita nahI kara rahA / usane bahuta-bahuta kaSTa jhele / nabha, thala, jala kI gahana gaharAiyo me gote lagA kara vaha bezumAra ratna khoja kara lAyA hai| manuSya ke jIvana ko usane cAro ora se dekhAparakhA hai tathA baDhiyA jIvana jIne kI kImiyA khoja-khoja kara lAyA hai / isake lie vaha kRzakAya huA hai, mara-mara kara jIyA hai aura aise mAnavaratno ke Age manuSya sau-sau bAra natamastaka hai / Aja bhI jisa kaSTasAdhanA ko samAja mAnyatA detA hai vaha kaSTa manuSya apanA dIdA mArakara prasannatApUrvaka jhelatA hai| kyA bahuta se loga eka-eka mAha ke upavAsa nahI kara jAte ? sUrya kI tapana me dhanI nahI ramA jAte ? zarIra kaSTa uThA jIvana meM ? 41
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ lene meM manuSya kA koI sAnI nahI / icchApUrvaka dharma kI sAdhanA meM lIna hamArA sAdhu-samAja tathA bahuta-sA gRhastha samAja kyA kama kaSTa jhela rahA hai ? isaliye maiM yaha kahU~ ki manuSya ArAmatalaba hai, ucita nahI hogaa| apanI Atma-sAdhanA ke lie zarIra kA kaSTa uThAne kI bAta isa deza ko sikhAne kI jarUrata nahIM hai| basa eka hI zarta hai ki jo bhI vaha kare vaha samAja-mAnya ho| manuSya ko saba kucha svIkAra hai, amAnetA jIvana svIkAra nahIM hai| sAdhu-jIvana ko yadi samAja mAnyatA na de to zAyada hamAre bahutere sAdhu usa mArga para jAyege bhI nhiiN| yahI manuSya kI sarvAdhika kamajora kaDI hai / __imalie manaSya aba apane-Apako bhI nahI dekhanA cAhatA, na vaha cAhatA hai ki usakI dukhatI rago ko Apa dekhe / bhalAI isI me mAna lI gayI hai ki Apa bhI merI pustaka nahI paDhiye, maiM bhI ApakI nahIM pahUM / merA AvaraNa Apa sarAhiye, maiM ApakA sraahN| aura isa taraha manuSya apanI hI kathanI se, apanI hI khojo se bahuta pare haTa gayA hai| AvaraNa ke nIce chipA jAvana kUDe kA Dhera hotA jA rahA hai, mAlama nahI rojamarrA vahA kyAkyA darja ho rahA hai, aisI-aisI bAte jyo-kI-tyo aksa kI taraha utara rahI hai jo manuSya ke lAyaka nahI hai| apanI hI jamAta kI kucha jaghanya bAte manuSya jaba samAcAra ke rUpa me paDhatA hai yA jAnatA hai to use mahAna Azcarya hotA hai, pIDA hotI hai, lekina mAnava ke lie varjita kArya dina rAta hara manuSya se ho rahe hai aura khUbI yaha hai ki ve cubhate nhii| cubhatA hai unakA prakaTa ho jaanaa| isalie manuSya ne apanI sArI siphata, sArI akla, sArA takanIka, sArA dhyAna isa bAta para kendrita kara diyA hai ki jo usake hAtho me ho rahA hai vaha prakaTa na ho| usane apane hAtha me do taraha ke kAca (yatra) le liye haiM--eka hai jo rAI bhara acche kAmo ko vRhadAkAra karake peza karatA hai aura dUsarA hai jo bure kAmo ko chipA letA hai-grAuNDa mahAvIra
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ glAsa-bhItara kyA ho cukA hai yA hone jA rahA hai saba chipa jAtA hai| jIvana pustaka para samaya-samaya caDhane vAle AvaraNo kI yahI khUbI hai / ve apane una ramo ko camakA rahe haiM jinheM camakAne kI jarUrata hI nahIM hai aura una dhabbo ko chipA rahe hai jinheM dhokara miTAne kI jarUrata hai| manuSya kI mahaka para jarA sociye, yaha koI adhika lambI dUrI taka sAtha dene vAlA mArga hai ? ho sakatA hai ApakI-hamArI jindagI taka manuSya isI rAha para calatA rahe / kaI pIDhiyo se calatA A rahA hai to aura bhI kaI pIDhiyA isI rAste se gujara jaayeNgii| para kabhI Apa jaba citana ke mUDa me ho to Apako aisA nahIM lagatA ki hamAre ye AvaraNa jo Dhera-ke-Dhera hareka ke pAsa hai svaya apane hI bojha se naSTa ho jAyege aura yakAyaka manuSya kI jIvanapustaka nirAvaraNa ho jAegI? dIvAroM para putane vAlI cUne kI kalAI eka lambe samaya ke bAda apane hI bojha se paratoM ke rUpa meM khirane lagatI hai| manuSya ko Aja nahIM to kala apanI jIvana-pustaka khulI karanI hogii| yaha bAta use bahuta pahale samajha me A gayI thI aura isa jIvana satya ko usane apane nIti-vacano me joDa liyA thA ki-'jIvana eka khulI pustaka ho' / koI-koI garva se kaha bhI baiThatA hai ki "mAi lAipha ija ena opana buka-merA jIvana eka khulI pustaka hai / " pustaka khulegI nahI to mAjI kaise jAegI? sa~vArI kaise jAegI? usake saphe sudhAre kaise jAe~ge? galata kAranAme khArija kaise hoge ? acche kAranAmo ke naye saphe juDege kaise ? jIvana koI kAgada to nahIM hai ki nahI likhA jAe to korA hI raha jaae| Apa kucha likheM yA na likhe, jIvana apanI harakate roja apane rojanAmace me darja kara rahA hai| AvaraNo kI kyA hastI ki ve jIvana kA rojanAmacA kAyama ke lie chipA le jAe~ / AvaraNa TUTeMge aura jarUra ttuuttege| manuSya ke hAtha aisA yuga lagegA jaba vaha bahuta pyAra se, vizvAsa jIvana meM?
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ se aura sahAnubhUti se apane paDosI kI jIvana-pustaka par3hegA aura usame paDe dhabbe apane hAtha se miTAyegA-meM ApakI pustaka sudhArUMgA, Apa merI / yahI manuSya kI jIvanadAyinI zakti hai-ApakI rAha ke kATe maiM bInaM aura Apa merI rAha ke kAMTe bauneM / koTe chipA dene se rAha nahI sudharatI / Aja to manuSya kA jIvana bhItara se bezumAra kATo se ghira gayA hai| bAhara usane khUba phUla ugAye haiM-camakadAra, raga-birage, manamohaka AvaraNa, para jIvana bhItara se sUkha rahA hai aura pyAra usame kho gayA hai| manuSya kI khuda kI eka mahaka hai jo mara rahI hai| apanI-apanI jIvana-pustaka kholie use khilane kA maukA dIjie, pustaka kI mahaka phira mahakane lgegii| 00 mahAvIra
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAga, bhoga, vinobAjI ne jIvana kA eka phAramUlA (sUtra) prastuta kiyA hai'tyAga, bhog,'| isa yuga kA manuSya phAramUlo kA AdI hai| bIjagaNita aura trignomeTarI, bhautika aura rasAyanazAstra jaise vijJAna-viSayoM kA vidyArthI to phAramUlo ke binA eka kadama nahIM cala sktaa| rojamarrA ke jIvana me bhI hame phAramUlA samajhane aura usI ke sahAre Age bar3hane kA abhyAsa ho gayA hai| davAI ke hara paikeTa para usakA phAramUlA likhA jAtA hai--jina avayavo (kamponeNTsa) se vaha banI hai, usakI ghoSaNA karanA anivArya hai| eka davAI hI kyo, kamovezI, hame apane dainika upayoga ke lagabhaga sabhI padArthoM ke avayavo kA patA cala jAtA hai| mAdhyamika zAlA kA vidyArthI 'eca TU o' kahate hI samajha jAtA hai ki bAta pAnI kI hai| do hissA hAyaDrojana aura eka hissA oNksIjana milAkara hamArA prANa-tatva pAnI banatA hai| na kevala hAyaDrojana se kAma calegA, na kevala oNksIjana se| do-eka ke anupAta me dono mileMge tabhI hamAre hAtha pAnI jIvana me?
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagegA / ThIka aisA hI phAramUlA jIvana-zAstra ke vaijJAnika vinobA ne prastuta kiyA hai- jIvana ko pAnA ho to 'tyAga 2 bhoga' ko svIkAro / duvidhA manuSya kI yaha eka aisI khoja hai jo saca bhale hI ho, para jise svIkArane ko usakA jI nahI hotA / vaha eka aisI dauDa me lagA hai jisame bhoga ananta, tyAga kucha nahI / binA tyAga ke jitanA sukha bhogA jA sake, bhoga liyA jaae| vaha jAnatA hai ki isa daur3a me usake hAtha se jIvana khisaka rahA hai, lekina bhoga ke maidAna se haTane kA usakA mana nahI hotA / zAyada vaha himmata bhI kho baiThA hai / saba dharmo ke pAsa jIvana jIne kA eka meTAphijiksa (adhyAtma) hai / koI nahIM kahatA ki bhogo / saba choDane kI bAta karate hai / khAnepIne kI vastuo se lekara dhana, sattA, pada, adhikAra, moha, mamatA saba kucha choDane ke dharmAdeza haiM / jinake jIvana se manuSya prabhAvita hai unhone bhI bhogA kama, choDA hI choDA hai / buddha, mahAvIra, IsA, muhammada, gAdhI saba tyAga ke himAlaya haiM / unhone jIvana jIyA, jIvana pakar3A aura badale saba de DAlA / ve mukti ke himAyatI the, mokSa mArga ke sAdhaka / ise saba jAnata hai, saba mAnate haiM / aba maiM Apase bhoga kI sArahInatA kI bAta karU to vaha carvitacarvaNa hI hogA / nire bhoga meM kisI kA bharomA hai nahI / pravacana hamAre tyAga kI duhAI dete hai, maMdira tyAga ke pratIka haiM, sAhitya kI saba kathAe~ - laghu ho yA baDI-tyAga kA hI bakhAna karatI hai, yahA taka kI zAlA kI saba pAThya-pustako meM balidAna (sekriphAisa) ke hI udAharaNa peza hai| phira bhI manuSya ne rAstA bhoga kA pakaDA hai / bhoga ke lie betahAzA daur3a lagI hai-hoDa lagI hai aura jIvana bikhara gayA hai / 46 mahAvIra
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ majA yaha hai ki bhoga ko hama thU-thU kara rahe haiM aura bhogate jA rahe haiN| tyAga ko samajha adhika rahe haiM, kara bilakula nahI rahe haiN| honA yaha cAhie thA ki hama tyAga ke bajAya bhoga ko samajhate / kittamA bhogeM, kisa taraha bhoge, kaba taka bhogeM aura bhogeM ki nahIM bhogeM isakA eka vijJAna racate / tyAga to bhoga se juDA hI huA hai, vaha sahaja sadha jaataa| tyAga aura bhoga kI duniyA alaga-alaga nahIM hai / donoM sApekSika zabda haiM-eka-dUsare para AdhArita / balki bhogane kI hara vastu, bhogane kA hara adhikAra, bhogane kI hara ghaDI tyAga ke hI dharAtala para khaDI hai| ye bezumAra vastue~ jinase hama ghire haiM aura jinakA hama upabhoga kara rahe haiM, unake nirmANa me sRSTi kI hajAro-lAkho varSoM kI tapasyA nihita hai aura lAkho-karoDo manaSya ke hAtha niratara laga rahe haiN| karatA isa sImA taka pahuMcI hai ki jo hAtha vastue~ banAte haiM ve hI unase vacita rahate hai| yaha lAcArI kA tyAga hai, para tyAga to hai hI jo hara vastu ke sAtha jur3A hai| ise Apa manuSya kI caturAI kahiye yA kucha aura, usane apane upabhoga ke lie prakRti se, prANI-jagata se aura svaya apanI hI jamAta ke lAkho-karoDo se Dhera-bhara chur3avAyA hai / bhoga-upabhoga kI pAramparika paribhASA se thoDa alaga haTakara sRSTi ke vRhat kenavAsa para ise rakhakara dekhie / manuSya tyAgI banakara, sanyAsI banakara bhI kyA bhoga-zUnya ho pAtA hai ? vaha bhI niratara bhoga rahA hai aura apanI jIvana-lIlA samApta hone taka bhogatA calA jAtA hai| bhoga jIvana kI eka pramivArya zarta hai, sAtha hI, syAga bhI jIvana kI eka anivArya zarta hai| Apane apane upabhoga ke lie bhale hI tyAga na kiyA ho, para koI na koI to Apake lie kara hI rahA hai / prakRti to itanI udAra hai ki usane manuSya ke hAtho meM apane sapUrNa bhaDAra hI sauMpa die hai| bhoga-upabhoga ke pAgalapana meM manuSya ne prakRti ke ina bhaDAro kA jamakara dohana kiyA hai aura aba isa risarca (khoja) meM par3A hai ki ye bhaDAra kitane dina aura caleMge? use cintA lagI hai ki upabhoga kI yahI gati bIvana meM? YG
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahI to buniyAdI dhAtue~, UrjA zakti, bezakImatI jagala aura vanaspatiyA, khanija padArtha cAra-chaha dazakoM meM hI kIM bola jaayeNge| AsaMkA yaha hai ki zAyada bahuta sItra anaginata vAstuNoM ke samudra me tairane vAle isa manuSya ko pRthvI ke kaDe dharAtala para vastu-hIna hokara jIne ke lie bAdhya honA paDe / upabhoga para TikA jIvana stara / yo abhI yaha vijJAna kI carcA kA viSaya hai| Ama manuSya ko yaha ehasAsa nahIM hai ki vaha apane jIvana ke eka nAjuka daura se mujara rahA hai| usakI jarUrateM sImAhIna haiM aura yaha usakI kalpanA se bAhara hai ki vaha usake binA bhI jI sakatA hai / abhI to use aura caahie| eka aisA sTenDarDa-jIvana-stara jisameM use kucha karanA hI na paDe aura kalpavRkSa kI taraha usakI murAdeM pUrI hotI calI jaaeN| jo bahalatA kI pakti pAra kara cuke haiM unheM bhI aura cAhiye, jo garIbI kI rekhA (paoNvarTI lAina) ke nIce haiM unake zarIra ko to cAhie hii| jo bhI ho, bhogate-bhogate manuSya vastuo ke, dhana ke, adhikAra ke, hukmata ke aura yazogAna ke jisa zikhara para car3hA huA hai 'jIvana' usase bahuta pIche chUTa gayA hai| manuSya ke hAtha azAti AyI hai, krUratA AyI hai-samAja me pazutA baDhI hai, hisA phailI hai aura duniyA apane kImatI, ArAmadeha, suvidhAjanaka aura gudagudAne vAle jIvana-stara ke bAvajada adhika becaina hai, bhayabhIta hai aura duHkhI hai| __ucca stara kA jIvana jIne kI AzA se manuSya ne apanI AvazyakatAe~ baDhAI, Dhera sAre upakaraNa banAye, aura isameM vijJAna kA bharapUra sahArA liyaa| usakI sArI hikamata aura sArA takanIka isa bAta me lagA hai ki vaha eka stara kA sTenDarDa kA jIvana jI sake / jinhone eka sTenDarDa pA liyA hai, ve apanI dono bhujAo se use thAme hue hai, kahI kisI jhaka me vaha hAtha se khisaka na jAe | jisane nahIM pAyA hai sTenDarDa, vaha caubIso ghaTe isI rAma-bhajana me lagA hai ki kAza!, use sTenDarDa mila jAe, lekina 48
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ima udheDa-buna meM manuSya yaha bhUla hI gayA hai ki 'tyAga aura bhoga yA bhoga aura tyAga' kA koI anivArya adhyAtma hai / ve dono eka anupAta meM milate hai to hI jIvana banatA hai, nahI to jIvana bikharatA hai| Aja to sthiti yaha hai ki bhoga kA sasAra alaga hai aura tyAga kA sasAra alaga hai| bhoga ko, upabhoga ko koI lagAma nahI hai aura tyAga ne apanI eka choTI duniyA banA lI hai| tyAga kara rahe haiM lekina apane hI apane samAra meM simaTakara kara rahe hai| kucha tyAga to aise hai jinakA sabaMdha jIvana se kama, zarIra se adhika hai / Apane upavAsa kara liyA, kucha paraheja pAla liyA, kAyama ke lie kucha padArtha apane AhAra se nikAla diye-acchI bAta hai, ye 'Da naoNTasa'sogandhe (mogana) ApakA zarIra sudhAregI aura kucha sakalpa-zakti bddh'aayegii| nanhe-nanhe bacce bhI upavAsa kara jAte hai| koI zanivAra karatA hai koI somavAra, vrato kI eka lambI pheharizta bhArata ke jana-jIvana ke sAtha jur3I huI hai| choDate rahane kA yaha abhyAsa niratara jIvana-bhara calatA hai, phira bhI bhoga tyAga kI pakaDa se bAhara hai| kucha tyAga aise haiM jo isa janma se tAlluka hI nahIM rkhte| ve kevala agale janma ko sudhArane ke lie haiN| hamAre adhikAza dAna-dharma agale janma ke lie akita haiN| mAno ve huDiyA ho jo maraNoparAnta sikArI jaaegii| hamAre kucha tyAga mahaz2a apane parivAra ke lie hai-bApa ne beTe ke lie choDA he aura bhAI ne bhAI ke khAtira / ise saudA to nahIM kaha sakate, lekina apane hI sukha kA yaha eka parivartita rUpa hai| jarA najara to phailAiyehama loga kitane baDabhAgI haiM ki hamArI sAdha jamAta jisane ghara tyAgA, svajana-parijana choDe aura varSoM apanI kAyA ko tapAyA-usakI sakhyA eka karoDa ke karIba hai| hara pacAsa ke bIca eka tyAgI-tapasvI, lekina unako yaha tyAga-mAtrA bhI bhoga ko apanI giraphta meM nahIM le skii| ulTe, apratyakSa rUpa se bhoga ina tyAgiyo para bhI savAra hai / taba bhI, tyAga kA yaha Alama kanDema (nikammA) karane kI bAta nahI jIvana me?
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| yaha eka acchA abhyAsa hai, eka aisA vyAyAma jisame se gatizIla UrjA paidA ho sakatI hai| samajhanA yaha hogA ki jo tyAga mahaja vyakti se sabadha rakhatA hai-usake zarIra, svAda, ruci, abhiruci, parivAra aura usakI svaya kI AtmatuSTi ke irda-girda cakkara kATatA hai, vaha manuSya ke jIvana ko kitanA cha rahA hai ? usake bhoga-upabhoga kI tRSNA para kitanA akuza lA rahA hai ? vaha sampUrNa mAnava-jIvana ko khuzahAla banAne meM kitanA sahAyaka hai ? jarA gaharAI meM jAnA hogaa| sabhavata tyAga ke ye choTe ghere sarapaTa dauDane vAle bhoga ko nahI pakaDa sakeMge / tyAga kA gherA hame bar3A karanA hogA, vyApaka banAnA hogaa| tyAgo aura phira bhogo tyAga aura bhoga kevala sApekSika hI nahI, eka-dUsare se ananyAzrita haiN| ve sAtha caleMge aura eka nizcita anupAta me sAtha calege to hI jIvana pariSkRta hogA, jIvana jIyA jA sakegA, jIvana varadAna banegA, manuSya bhItara se majabUta hogA, TaTakara bikharegA nahI / manuSya ko yaha socanA hI hogA ki usane jitanA bhogA hai, usase adhika usane samAja ko diyA hai yA nahI? use yaha dhana laganI cAhie ki vaha apane upabhoga se adhika samAja ko vApasa kregaa| pahale kucha de, phira le / eka le to do lauttaaye| mahAvIra aura gAdhI to mahA tapasvI the| unhone bhogA rattI-bhara aura tyAgA mana-bhara / mai usa tapasyA kI bAta nahIM kara rahA, para eka atisAdhAraNa ghara-gRhasthI vAlA jIvana bhI manuSya ko ahiMsA ke rAste jInAho to tyAga usake lie anivArya hai| tyAga usake puNya-arjana, AtmatuSTi, Atma-sAdhanA kA viSaya nahI hai| tyAga bhoga kA eka avibhAjya aga hai| dono sAtha-sAtha hI clege| manuSya ke pAsa koI vikalpa hai nhiiN| eka hI mArga hai-'tyAgo aura phira bhogo' / aba Apa kitanA choDe, kaba choDe aura kaise choDe-yaha to Apa hI taya mahAvIra
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiijie| isakA koI eka mApadaNDa nahIM ho sakatA, na hI Upara se lAdA gayA kAnUna manuSya ko bhItara se mAjatA hai| bhItara se to vaha tabhI majegA, jabaki apanI maryAdA vaha svaya taya kregaa| lekina yaha bAta sApha hai ki kevala ApakI kAyA se juDA tyAga bahuta sAtha nahIM degaa| vaha hara vastu ke upabhoga ke sAtha juDanA cAhie, jisa dharatI para Apa khaDe hai usake sAtha juDanA cAhiye, jisa samAja ke bIca Apa hai usase juDanA caahiye| vaha Apake paDosI se juDanA cAhiye, mohalle se juDanA cAhiye, gAva se juDanA cAhiye aura sampUrNa sRSTi ke prANI-jagat se juDanA cAhiye / bhoga manuSya ko apane sAtha bahuta gaharI guphA meM ghasITa le gayA hai, jIvana kI garamI vahA pahuca nahI rahI hai / vahA se lauTane kA eka hI upAya hai ki bhoga seNDavica bane / bhoga paga hai, usase jIvana kI UMcAIcar3hI nahIM jaaegii| jIvana-zikhara taka pahucane ke lie use tyAga kI baisAkhiyA cAhiye / jisa ucca jIvana kI AkAkSA manaSya liye hae hai aura jise pAne ke lie usane na jAne kitanI khoje kI hai, zrama kiyA hai, kurabAniyA dI haiM, aura hara kurabAnI kA, hara tyAga kA gIta gAyA hai, usa mAnavocita jIvana ko pAne kI minimama (kama-se-kama) zarta hai-'tyAga, bhog,| isake binA manuSya ko apane jIvana kA vaha svAda hAtha nahI lagane kA jisake lie vaha yugo-yugo se tarasa rahA hai| 00 bIvana me? 51
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaka-kho gayA hai 'samyak' kho gayA hai, yA yo kahe to adhika yukti-sagata hogA ki samyak choDakara manuSya ne aura saba kucha grahaNa kara liyA hai| darzana, jJAna, cAritra (kRti) ke vizAla samudra usane raca liye hai aura ina samudro me vaha gahare gote lagA rahA hai, aimA amRta pAne ke lie jo use zAti de, sukha de aura usake sAre kaSTo kA haraNa kara le / para usake hAtha viSa-hI-viSa laga rahA hai| usakI vedanAe~ baDhI hai, udvega baDhA hai, na use apane me caina hai aura na bAhara kA sukha hI ume santoSa de pAyA hai / 'darzana' kI kucha kamI hai kyA? nabha-thala-jala, saba kucha to manuSya ne nApa DAle hai / Aja vaha sacamuca una saba cIjo kA rAjA hai jo use dikhAI de rahI hai-'monArka oNpha Ala hI sarveja' / usake pAsa 'jJAna' kA ananta bhaNDAra hai| hara cIja ko usane jAnA hai, jAnane ke sAdhana juTAye hai| manuSya ke dvArA ekatra kiye jJAna-bhaNDAra ko dekhakara manuSya svaya hI Azcaryacakita hai ki kyA yaha saba usane jAnA hai ? cAritra (kRti) itanA bhImakAya, vyApaka aura pecIdA 52 mahAvIra
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai ki apanI kRti usake lie eka jAla bana gayI hai / phira bhI usakI tRSNA kama nahI huI, use samAdhAna nahIM aura vaha apane ko adhikAdhika bhramita mahasUsa kara rahA hai / itanA saba jAnakara, dekhakara, racakara bhI vaha svayaM ko nahI pakaDa paayaa| Aja bhI Atmabodha kI pahalI sIDhI para hI khar3A hai vaha / bAhara samudra hai jAnakArI kA, jJAna kA, vastuoM kA aura racanA tathA vinAza kI zakti kA para bhItara se pAnI sUkha rahA hai / manuSya ko sandeha hai ki vaha manuSya raha gayA hai kyA ? vicAra to sApha haiM koI nahI cAhatA ki yuddha ho, AgajanI ho, mArakATa mace aura manuSya, manuSya kA hanana kare / koI nahIM cAhatA ki vaha ThagA jAe, use jhUTha kA sAmanA karanA paDe, aura satya usase china jaae| koI nahI cAhatA ki usakA sAmAna koI curA le jAe, DAkA paDe aura vaha luTa jaae| koI nahI cAhatA ki rAha calatI usakI beTI ko koI cheDe aura vaha khatare me paDa jaae| koI nahI cAhatA ki vaha phuTapAtha para binA dAnA-pAnI ke par3A rahe aura usake sAmane vAle mahala me vastuoM ke Dhera lage hoN| manuSya cAhatA hai ki hiMsA na ho, jhUTha na bolI jAe, corI na ho, zIla-bhaga na kiyA jAe aura jamAkhorI na bhugatanI paDe / yadi pAribhASika zabdAvalI lU~ to ahiMsA, satya, acaurya, zIla aura aparigraha, jinhe hama paca mahAvrata kI sajJA diye hue haiM, ve manuSya jIvana ke ati sAdhAraNa rojamarrA ke niyama hai / ina niyamo kI maryAdA lAbhakara manuSya, manuSya hI nahI rahatA / lekina dayanIya sthiti yaha banI hai ye ki patha mahAprata to yArama kI rUha me kaida ho gaye haiM aura manuSya kI rUha meM uttara sAthI hai hiMsA, tRSNA, pharebI, jhUTha, corI, ThagI, ApAdhApI, azlIlatA, bhoDApana aura ina sabako panAha dene bAlI bezumAra biije| jo niyama, vrata Adi atisAdhAraNa jIvana kI buniyAda haiM ve pravacana aura adhyayana ke viSaya bana gae haiN| una para carcAyeM jIvana meM ? 53
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotI haiM, vyAkhyAyeM hotI haiM, zravaNa aura manana hotA hai, manuSya zraddhApUrvaka unheM praNAma karatA hai aura mAnatA hai ki usakI dharma-sAdhanA ho gayI / manuSya ke pAsa uttama koTi ke dharma-grantha hai / AtmA-paramAtmA kA bArIka-se- bArIka vizleSaNa karane vAle adhyAtma-zAstra / veda, upaniSad, gItA, bAibila, kurAna Adi manuSya ko Atma-jJAna dene vAle AlA daraje ke zAstra haiM aura saikaDo sAlo se manuSya ina grantho kI pUjA karatA AyA hai / jaina dharmabAlo ke lie 'samaya-sAra' bhI isI uccakoTi kA dharma-grantha hai, jise hama AtmA kA zAstra kahate hai / jIva, ajIba, Asrava, bandha, savara, nirjarA aura mokSa tattvo kA gaharA vizleSaNa karane vAlA tattva-grantha / sampUrNa padArtha-jagat ko samajhakara AtmA aura AtmA se pare sasAra kI bArIka carcA karane vAlA yaha anokhA graMtha hai / eka aisA meTAphijiksa - darzanazAstra - jisa para mAnava samAja ko garva ho sakatA hai / para anta meM yaha grantha bhI manuSya ko yahI cetAvanI detA hai ki- 'zAstra jJAna nahI hai, zabda jJAna nahI he, rUpa-varNa- gandha-rasa - sparza jJAna nahI hai / kAla- AkAza bhI jJAna nahI haiM, dharma-adharma jJAna nahI hai| jJAna svaya manuSya ( AtmA ) hai, vaha jJAyaka hai tathA jJAnI hai| jJAna jJAyaka se abhinna hai nahI / ' ThIka isI Azaya kI cetAvanI upaniSad bhI detA hai 'jo jana avidyA me nirantara magna haiN| ve DUba jAte haiM ghane tamasAndha me jo manuja vidyA me sadA ramamANa haiM ve aura dhana tamasAndha me mAno dhase vaha prAtma-tattva vibhinna vidyA se kathita eva avidyA se kathita haiM bhinna vaha jisa Atma-bodha kI manuSya ko jarUrata hai vaha vidyA tathA avidyA dono se bhinna hai - yahI samyaka avasthA hai| lekina samyak se to hama bahuta dUra cale gae hai | jJAna-vijJAna kI zAkhA prazAkhAo me itanI gaharAI taka 54 mahAvIra
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya utara gayA hai ki Aja to na use Atmabodha hai aura na samAjabodha / use kevala apanA zarIra-bodha hai| aura isake lie usane apane samUce vaijJAnika jJAna ko ar3A diyA hai| manuSya ke hAtha meM apAra zakti AyI hai / vaha dharatI ko ulaTa sakatA hai aura nabha ko paro tale rauMdha sakatA hai, parantu vijJAna kA yaha mahAyuga manuSya kA sabase adhika lAcAra yuga hai| jo vaha nahIM cAhatA vaha saba usa para lada gayA hai aura baDI bebasI se use baha DhonA par3a rahA hai| ___ jitanA gaharA vaha jJAna-vijJAna me dhaMsA, utanA hI maharA vaha adhyAtma meM bhI dhaMmA huA hai| AtmA aura paramAtmA kA sUkSmatama vivecana usake pAsa hai| bhakti-mArga vAlA ho, yA sAdhanA-mArga kA sAdhaka ho, adhyAtma kI guphA meM vaha itane bhItara pahuca gayA hai ki prakAza vahA hai hI nahIM / zAnavijJAna me bhI vaha gahare utara gayA aura adhyAtma me bhI bahuta gahare DUba gyaa| dono kA kahI mela nahIM hai| vijJAna kI sahAyatA se manuSya sthUla-sesthUlatara aura sthUlatama banA hai| adhyAtma use sUkSma-se-sUkSmatara aura sUkSmatama hone kI sIkha detA hai| AtmA ko pakaDanA ho to yahI eka mArga hai| para sthUla aura sUkSma to virodhI dizAe~ hai-eka dUsare ko pakaDa hI nahI pA rahI hai| isa kAraNa apanI sampUrNa samRddhi-bhautika jagat kI aura adhyAtma jagat kI-pAkara bhI manuSya ke hAtha samAdhAna nahI laga rahA hai| nizcaya hI AtmA para-dravya se alaga hai| aura yaha Atmabodha prApta kiye binA manuSya padArtha kI duniyA se apane ko alaga karake nahI dekha skegaa| use nirlipta hone kI sAdhanA karanI hai| basa yahI manuSya gaccA khA jAtA hai / yA to vaha pUrI taraha lipta hotA hai yA saba kucha choDakara sAdhaka aura tyAgI banatA hai| ArAdhanA-ghara meM yA mandira me vaha adhyAtma ke, Atma-cetanA ke sarovara meM tairatA hai aura bAhara nikalate hI zarIrasevA meM laga jAtA hai| mAno, manuSya ke ye do alaga-alaga katrtavya jIvana me?
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho / ina karttavyo ko alaga-alaga eka-dUsare se binA joDe nibhAne kI khaTapaTa meM manuSya ne apanA Atmabodha hI kho diyA hai / manuSya ekAnta me baiThakara pUjA ghara me samyak banegA aura para-dravya se apanI AtmA ko a uma karane ke lie dhyAna-dhAraNA karegA tAki vaha saba taraha ke bandhanoM se mukta hone kI rAha pA sake / mAyA, moha, mamatA, lobha, tRSNA, svArtha aura zarIra-niSThA kI chAyA se dUra raha sake / bhakti-mArga vAlA prabhu smaraNa karegA aura sAre saMsAra ko rAmamaya dekhegA / aura vahI Atma-bhakta mandira ko deharI se bAhara Akara pUrI taraha khuda ko samAja ke pravAha me choDa degA - jitanI mAyA milatI ho baTora legA, jinatA svArtha satA ho sAdha legA, jisa kisI taraha bAta banatI ho banA legA, aura isa taraha apanA sArA Atma-bodha, cintana jo usane pUjA ghara me baiThakara arjita kiyA thA, vaha saba samArArpaNa kara degA to yaha sArA mAinasa - plasa (RNadhana) hI huA na? ho hI rahA hai| balki mAinasa adhika huA hai / hama dekha rahe haiM ki AdhyAtma Aja ghuTane Teka kara vijJAna kA dAsa banA hai / hamArI apanI hI kRtiyo ke Age Atma-jJAna cAroM khAne citta hai / dizA eka hI hai apanA kyA aba vaha samaya nahI A gayA hai ki hama apanA Atma-bodha, adhyAtma zAstro kI cokhaTa se bAhara lAye aura use hATa-bAjAra taka pahu~cAye ? manuSya kA vaha sArA jIvana jo vaha pUjAghara ke bAhara jI rahA hai use adhyAtma kI surakhI de ? AtmA kA mArga aura zarIra kA, pudgala kA mArga alaga-alaga hai nahIM, dono eka hI dizA meM sAtha-sAtha padama milAkara caleMge tabhI manuSya se Atma- dharma - mAnava dharma sadhegA / isa khule satya ko samajhane ke lie bahuta adhika tarka kI jarUrata nahI hai| hama dekha rahe haiM ki vijJAna apane sarvocca zikhara para hai aura sArA sasAra usakI capeTa meM haiM / cAha kara bhI Apa usase bilaga nahIM raha sakege / manuSya 56 mahAvIra
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI hara sAsa ke sAtha vijJAna aura vijJAna kA vastu-bhaNDAra jur3A huA hai| samAjahIna aura vastuhIna koI nahI bana pAlA- sAdhaka bana pAtA hai, na gRhastha-taba hamAre cintana kA, hamArI ArAdhanA kA, hamArI pUjA kA, hamArI dharma-sAdhanA kA moDa (Dhana) kyA ho ? atyanta zraddhA-bhAva se mandiro kI pAvana chata ke nIce arpita hamArI pUjA-arcanA, vinIta bhAva se ghaDo-do-ghaDI kA hamArA zAstra-svAdhyAya, tasva-varSA aura mImAsA, dharma-zravaNa aura vrata-upavAsa, dhyAna-dhAraNA Adi bahuta laghu sAbita ho rahe haiN| hamArA yaha kImatI Atmabodha hame hI nahIM chU pA rahA hai, samAja ko to kaise chuegA? samyak tattva kI yaha upAsanA ekadama vyaktigata bana gayI hai / itanI vyaktigata ki vyakti svaya usase achatA raha jAtA hai / ___ manuSya ko usake dharma-grantha, darzana-zAstra, mandira, ArAdhanA-ghara, pUjA-arcanA, bhajana-kIrtana, satsaga aura vrata-niyamAdi isa majila taka to jarUra le gaye ki vaha sasAra kI, pudgala kI aura pudagala ke bhautika sukho kI sArahInatA ko samajhe aura AtmA ke sAra tattva ko jAne, AtmA kI gati pahacAne, use para-dravya se alaga karake dekhe aura Atma-tattva kI upAsanA kre| para maiM ati vinamra hokara kahanA cAhatA hai ki manuSya kI yaha mahaja pahalI majila hai, bhava-sAgara kA eka kinArA mAtra hai, jisa para khaDA manuSya yaha samajha rahA hai ki vaha sampUrNa jagat se alaga koI eka Atma-tattva hai jise isa bhavasAgara me DUba nahIM jAnA hai| para yaha samajha usakI yAtrA kA antima par3Ava nahIM hai, balki usakI lambI yAtrA kA kevala eka Daga hai| use jitanI laDAI apane bhItara upajane vAlI taSNA, hisA, dveSa, vaira, moha, mamatA aura lAlaca se laDanI hai, usase kaI guNA adhika laDAI use samAja me kaisara kI taraha phaila rahI hiMsA, krUratA, svArthaparatA, ApAdhApI, asatyAcaraNa aura moha-jAla se laDanI hai| para eka AtmajJAnI, mumukSa to bAhara jIla?
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ se katarA rahA hai aura yaha saba dekha-samajha kara bhI apane hI bhItara banda hai / yaha kaise sambhava hai ki cintana ke kSaNo me Apa samyak bane raheM, zAstrasvAdhyAya karate samaya ApakA Atma-tattva sajaga rahe, mandira - upAsaro me Apako samyak tattva kI garamI mile aura bAhara kA ApakA sampUrNa jIvana mithyA - AdhArita calatA rahe ? bAhara kA minyAcaraNa manuSya ko grAtmadharmI nahIM rahane degA / taba kyA manuSya kevala bhItarI mithyAtva se jUjhegA aura samAdhAna pAyegA ? yA apanI tAkata bAhara ke midhyAtva ko jItane me lagAyegA ? kRti meM mithyAcaraNa aura cintana me satya kI upAsanA, mandira meM Atma-jJAna aura bAhara bhoga-vilAsa, dharma-grantho me tattva-carcA aura samAjajIvana meM svArthaparatA, upavAsa bhI aura parigraha bhI yaha calane vAlA hai nahI / isa drAviDa prANAyAma me hamane jitanA AtmajJAna khojA aura pAyA vaha saba dhula-puMcha gayA hai / samyak tattva ko khokara manuSya ke sAre kAranAme usake lie hI bojha bana gaye hai, jisake nIce dabA huA manuSya eka dina nizcita rUpa se karavaTa legA aura taba vaha apanA Atma-jJAna apanI hara kRti me DhUMDhegA / usakI dharma-sAdhanA ekAntavAsI nahI rahegI, pUre samAja ke bIca hogI, sabake liye hogI aura manuSya ke sampUrNa jIvana ke sAtha jur3egI / yahI manuSya kA asalI dharma hai / 58 mahAbIra
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaya se ghire haiM Apa Apa, hama-saba bhaya se ghire hai, aura isa ghere ko toDa hI nahIM pA rahe hai / vyakti-svAtatrya, hebiyasa kArapasa (nyAya pAne kA haka) aura mAnavaadhikAra ke isa yuga meM bhI manuSya svatatra nahIM hai| vaha bhaya ke kArAvAsa meM kaida hai| sayukta rASTra saMgha dvArA ghoSita 'cArTara oNpha hya mana rAiTsa' (mAnava-adhikAro kA ghoSaNA-patra) paDhakara aisA lagatA hai ki mukti ke jitane hAra ho sakate the, ve saba manuSya ke lie khola die gaye haiM, phira bhI manuSya masta nahI hai| apane-Apa me kaida hai / ve dina to lada gaye jaba manuSya bikatA thaa| bastI ke hATa-bAjAro me usakI nIlAmI hotI thI aura vaha apane mAlika kA AjIvana gulAma banatA thaa| aba pUrA-kA-pUrA manuSya nahIM becA jaataa| yaha alaga bAta hai ki manuSya khuda apanA zrama becatA hai, apanI akla becatA hai, apanA ImAna becatA hai, apanA zIla becatA hai aura apanI AtmA becatA hai| mukti kA paravAnA apane hAtha me lekara bhI vaha apanI hara cIja beca rahA hai| jIvana meM
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyo beca rahA hai / isa prazna kI taha me utarege to Apa pAyege ki manuSya ne aneka rAvaNa-rekhAe~ apane cAro ora khIca lI haiM , jinhe lApane kI himmata usame nahIM hai| vaha bhaya-pIDita hai| maiM usa bhaya kI bAta nahIM kara rahA jo ekadama sataha para haiN| uphanate hue samudra ko dekhakara Apa Dara jAe~, jAyaja hai / biyAbAna jagala me akele phaMsa jAe~, DaranA munAsiba hai| hiMsaka pazuo se bhaya lagegA hii| bAr3ha-bhUkampa se bhI ApakA jI kaapegaa| garaja yaha ki prakRti ke vikarAla rUpa ke Age manuSya pagu rahA hai aura usa sImA taka usakA bhayabhIta honA svAbhAvika hai| bAvajUda isake, manuSya ne isa chora para kAbile-tArIpha hausalA dikhAyA hai| ghane jagala, U~ce pahADa, tUphAno samudra, AkAza kI dUrI aura pRthvI kI gaharAI usake vaza me haiM / yaha kSetra aba bhaya kA nahIM rhaa| prakRti manuSya kI cerI hai| ___eka aura chora he jisa para bhI manaSya kI vijaya patAkA lahaga rahI he / usane khuda Age baDhakara apanI hI pAzavikatA ko niyantraNa me liyA hai| manuSya ke bahakate hue vahazIpana ke lie usake pAsa rAjya zAsana hai, daNDa-vidhAna hai, jelakhAne hai, pulisa hai, phauja hai aura hathiyAro tathA Ayudho kA akhUTa bhaDAra hai| bahaka kara dekha lIjie phira yA to Apa jela ke sIkaco me banda mileMge, yA pAgalakhAne me / manuSya apane hI pazabala se aura pAgalapana se khuda sAvadhAna hai| jahA-tahA bahuta mAmUlI-sI bAto para hisA bhaDakatI hai to kAbU me bhI A jAtI hai| yuddha ladate hai, vinAza hotA hai, lekina manuSya phira zAnti kI rAha para calane lagatA hai| ni sadeha usane apanI bhaDaka uThane kI durbalatA para pUrI to nahI, Azika vijaya jarUra pAyI hai| bhaya ke ghere para bhItara se usakI vIratA parAsta hai / bAhara baha dilera hai, hara sakaTa kA DaTakara mukAbilA karatA hai / jAna para khela jAtA hai / Aga lagI mahAvIra
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, mahAmArI phailI ho, bhUkampa AyA ho, bADha se bastiyA ghirI ho, mAraare macI ho- manuSya jUjha jAtA hai, mara miTatA hai / mAnava-sabhyatA kA itihAsa aisI aneka vIra gAthAoM se bharA paDA hai| isa sire para manuSya Upara se niDara banA hai, lekina jAne kyo usane bhItara-hI-bhItara bhaya ke dohare - tihare zatagune tAne-bAne apane cAro ora buna liye hai / hara manuSya ke apane bhaya haiM, apane jAla haiM, apanI kArA hai jise toDakara vaha bAhara nahI nikalatA / vaha yaha jAnatA hai ki jina rekhAo ko lAba kara usake kadama bAhara nahI paDa rahe, ve usakI khuda kI banAyI rekhAeM hai / aura cAhe to vaha sAhasapUrvaka unhe toDa sakatA hai, para ye paridhiyA usase TUTa nahI rahI, balki aura-aura gaharI hotI jA rahI haiM / I vaha kaunasI caukhaTa hai jisameM manuSya kaiba hai ? pahalI to yaha ki, vaha paramparAoM kA gulAma hai / usa para lade bahuta se rIti rivAja, vidhividhAna, niyama vrata be-matalaba haiM / kucha to hAsyAspada haiM, andha-vizvAso aura kumAnyatAo para Tike haiN| pUjA-arcanA kI bahuta-sI vidhiyA, pApa aura puNya kI kalpanAe~, svarga aura naraka ke khvAba, zrAddha, piNDadAna, paDAgirI -- saba bhaya para AdhArita hai / hamAre ojhAo, jyotiSiyo, maulaviyo, paDito aura zAstriyoM ne manuSya ke isa bhaya ko soca-sIca kara aura aura pakkA kiyA hai / jatra-tatra-maMtra bhI isI dizA meM mAilasTona ( mIla kA patthara ) haiM / apane Atma-vizvAsa, sadaguNa, ujjvala caritra, sakalpa - zakti aura dhairya-niSThA kA sahArA chor3akara manuSya karma-kANDa me pha~satA hai aura matra-tatra kI mAyA me ulajhatA hai / isase usakI vIratA mada hotI hai / usakI kartavya-zakti kuNThita hotI hai prakAza kI eka halkI rekhA usake dimAga meM kaudhatI hai aura AtmA pukAra ki yaha pAkhaNDa hai, para AtmA kI yaha pukAra manuSya anasunI karatA hai / vaha jAnatA hai ki yajJa-jApa, maDala-vidhAno se aura akhaDa kathAo se dravIbhUta hokara AsamAna se pAnI nahI barasane kA, usake pitara zrAddha se / kara kahatI hai jIvana me ? 61
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM, apane hI sukarmoM se tarane vAle haiM; gaDe-tAbIja se usakI vyAdhi dUra nahI hone kI-para bhaya se hArA-thakA manuSya zakita zraddhAo ke sAtha yaha saba karatA jAtA hai| ye sAre paramparAgata bojha use Dhone par3a rahe haiN| bhaya kI eka aura bAz2a hai ki loga kyA kheNge'| apane Atma-bodha ko eka tarapha rakhakara manuSya apanI kRtiyo ko dUsaro ke lainsa se dekhatA hai aura gaDabaDA jAtA hai| manuSya sAmAjika prANI hai, isalie lokAcAra kA khayAla to use rakhanA hogA, rakhanA caahie| apane paDosI ko kaSTa me DAlane vAlA AcAra sadaiva hI burA mAnA jaaegaa| utanI lakSmaNa-rekhA manuSya apane cAro ora khIce aura aisA koI kRtya nahI kare jo paDausI ke lie, samAja ke lie, aura rASTra ke lie khatare se bharA ho to vaha bhaya kI nahI suvicAra kI maryAdA mAnI jaaegii| lekina aisI saba maryAdAe~ to manuSya nirantara tor3a rahA hai| sAtha hI, bahuta se acche kAma, acche kadama isalie cUka rahA hai ki loga kyA khege'| manuSya apane parAkrama kA khuda nirmAtA hai, lekina vaha apanI Akho se dekhe taba na | pariNAma yaha hai ki dUsaro ko jacatA hai to karatA hai, nahIM jacatA hai to pIche haTa jAtA hai / ___ isa riTrITa kA-palAyana kA eka yaha pahalU bhI hai ki manuSya aprasannatA mola nahI lenA caahtaa| maiM apane eka mitra ko jAnatA hU~ jinhe pIne se sakhta napharata hai, para vaha mitra-maDalI me baiThakara isaliye pI jAte hai ki mitra nahIM mAnate / apane mitro ke bIca vaha nakka nahI bananA cAhate / yaha jo 'makhaula' kA Dara hai vaha sarvopari bana rahA hai / yadi sukarAta makhaula se ghabarAtA to zAyada bahuta se satya samAja me utarate hI nahI / hara vIra puruSa ne apane AsapAsa ke logo kI, samAja kI aura rASTra kI aprasannatA ko sahA hai| IsA isIlie to sUlI para caDhAye gaye ki unakI bAte tatkAlIna samAja ke gale nahIM utara rahI thii| gAdhI ko goDase ne isIlie to golI mArI ki gAdhI ke kRtya use bhA nahIM rahe the| aise udAharaNo se hamArA itihAsa bharA par3A hai| ye saba ve dhIra-vIra puruSa-mahApuruSa hai, jinhone 62 mahAvIra
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI AtmA kI pukAra para apane Asa-pAsa kI rAvaNa-rekhAmoM ko lAyA hai| para Apa-hama saba kyA kara rahe haiM? dUsaro kI prasannatA yA aprasannatA ko taula rahe haiN| jina rekhAo ko lAdhanA cAhie unheM aura-aura gaharI kara rahe hai| isa taraha hama apane-Apa me lipaTakara laghu aura laghutara bana Ataka bhaya kI caukhaTa kI eka aura bAjU hai-Ataka / mAnava sabhyatA kA yaha sarvAdhika viSalA tattva hai| anyAya ke pratikAra se isane manuSya ko pIche haTAyA hai| mana mArakara anyAya sahanA sikhAyA hai / cappe-cappe para phailI hamArI sArI dAdAgirI, gaMDAgirI, roba, Ataka (rAjya kA ho cAhe samAja kA), caudharAta, dalabadI ne manuSya ko bhayakara rUpa se pilapilA kara diyA hai| Ataka ke sAtha jur3a gayA hai zoSaNa / eka cena sisTama (laDI) hai| maiM Apase Atakita hU~, Apa mujha se aura lagAtAra saba eka-dUsare seUpara se nIce tk| eka jagaha Ataka mujha para ladatA hai to dUsarI jagaha mere Ataka kA bojha koI aura do rahA hai| aura isa taraha anyAya sarvavyApI bana gayA hai| Ataka aura anyAya ko jaba saha liyA jAtA hai to jIvana kI tarja hI badala jAtI hai| mujhe lagatA hai ki Ataka kA viSa kobarA ke viSa se bhI adhika jaharIlA hai| vaha manuSya se usakA manuSyatva hI chIna rahA hai| eka dAdA pUrI bastI para chA jAtA hai| kabIra ko hariguNa likhane ke lie sAta samandara kI masi cAhiye thI, para mAnavajAti ke cappe-cappe para calane vAle anyAyo kI kahAnI likhane ke lie sAta samandara kI masi se kucha nahIM hogaa| pranyAya isIlie zata-zata guNita hokara panapa rahA hai ki manuSya bhItara se bhayabhIta hai aura apane hI bune bhaya ke tAne-bAne me yaha samajhakara baiThA hai ki vaha surakSita hai| sIkha rahA hai vaha parAkrama aura bana gayA hai bhIru / usane ahiMsA-dharma svIkArA hai, vaha satya kA upAsaka hai aura jIvana jI rahA hai bhaya ke shaare| jIvana meM?
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jahA bhaya hai vahA saba kucha samApta hai / gAdhIjI ne isIlie apane ekAdaza vrato me 'sarvatra bhaya varjana' joDa liyA thaa| ve mAnate the-"jo satyaparAyaNa rahanA cAhe, vaha na to jAta-birAdarI se Dare, na sarakAra se Dare, na cora se Dare, na bImArI yA mauta se Dare, na kisI ke burA mAnane se Dare / " satya aura ahiMsA ke mArga para calane vAle manuSya ko sabase pahale apane bhaya se nibaTanA hogA / saba rAvaNa rekhAe~ toDanI hogI jo usane Darakara apane cAro ora raca lI haiN| aisA kiye binA vaha apane bhItara uga rahe ahakAra se, tRSNA se, moha-mAyA se aura svArtha se lohA nahIM le sakegA / ye saba kATe bhaya kA kavaca dhAraNa karake manuSya ke bhItara paiTha gaye hai aura puSTa ho rahe haiM / bAhara se manuSya mukta hai| use apane dharma para, apane ImAna para, apane vizvAsa para jIvana jIne kI chUTa hai / aba gulAma banane ke lie Apako koI majabara nahIM karatA / dharma-parivartana ke jihAda aba hikArata se dekhe jAte hai / dharma-jAti-varga kI kaida uTha gayI hai-manuSya ko manuSya banane ke lie pUrI AjAdI hai / lIjie jitanI khulI sAsa lete bane / caliye jitanA viveka se calate bne| manuSyatva manuSya kI pahuca se pare nahI hai / phira bhI insAna imAniyata jI pA rahA hai kyA ? usakA hI ImAna usase dUra jA par3A hai| use apanI hI AtmA kI AvAja nahI sunAyI de rahI hai / usakA viveka usakI pakar3a se bAhara hai| mahAvIra ne bahuta sarala nuskhA diyA- "viveka se calo, viveka se khaDe hoo, viveka se uTho, viveka se soo, viveka se khAo, viveka se bolo, to phira manuSya bane rahane me koI kora-kasara nahI / " para viveka giraphtAra hai-vaha bhaya ke tAbe me hai / manuSya mukta hokara bhI jela bhugata rahA hai| usakA yaha jelakhAnA bAhara nahI, bhItara hai| khuda kI racI rekhAe~, jinheM lAghane kI himmata vaha kho baiThA hai / Aja nahI to kala manuSya ko apanI parAjaya kA yaha rAja samajhanA hI hogA / usane bAhara bahuta maidAna mAre hai, parAkrama ke aneka gaurava mahAvIra 64
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ I zikhara khar3e kiye haiM, vaha saca meM Aja vizva-vijetA hai; lekina vizva-vijayI hokara bhI vaha AtmavijayI nahIM ho pAyA / manuSya, manuSya se hI parAjita hai / aura gahare utareM to Apa pAyeMge ki manuSya apane Apa se hI hAra khA baiThA hai / jo beDiyA usane pahana rakhI haiM ve usako khuda kI banAyI huI haiN| usane apane hAtha se hI apane pairo me DAlI haiM / aparAjeya kI bAta karate hue bhavAnI mizra kahate haiN| "nahI, hama parAjaya nahIM le sakate / Apa apanI marjI kA bhaya hame nahIM de sakate / " Aja isa mahAkalpa kI jarUrata hai / manuSya kA agalA parAkrama yahI hogA ki vaha apanA maya khoje aura miTAye / ve rAvaNa rekhAe~ jinheM vaha nahI lAgha pA rahA hai, lAgha jaae| tabhI vaha apanA Atma-dharma pahacAna sakegA, apane bhItara kI AvAja suna sakegA, ahiMsA kI rAha cala sakegA aura mukta sAsa le sakegA / jIvana me ? oo 65
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhIr3a kahIM kucala na de ! bhIDa kahI kucala na de, yaha kahane ke bajAya kyA yaha kahanA adhika upayukta nahI hai ki bhIDa ne AdamI ko kucala diyA hai aura vaha apanI isa sthiti se ubarane ke badale ise hI apanI tarakkI samajha rahA hai ? bAta yaha usa bhIDa kI nahIM hai, jo Apa-hama sinemA gharo ke sAmane, relave pleTaphArmoM para, relagADiyo me, mAgha-melo me, jalaso me yA numAizo me dekha rahe haiN| aisI bhIDe hame ghaDI-do-ghaDI ke lie acchI lagatI haiM aura phira bilakula nahI bhaatii| jitanI baDI bhIDa, utane hI baDe sTaimpIDa-bhagadaDa kI AzakA rahatI hai aura AdamI usase katarAkara dUra bhAganA cAhatA hai| bhIDa me ghusakara apanA kAma banAne ke bajAya vaha koI cora-daravAjA DhUMDhakara bhIDa se baca nikalanA cAhatA hai| usakI sArI zakti, parizrama, paricaya, rutabA aura akla bhIDa ko TAlakara kAma banA lene me laga rahI hai| bhIDa meM phaMse rahanA aura dhakke khAnA usakI lAcArI hai, kAmayAbI isI me mAna lI gayI hai ki bhIDa use sahanI na paDe aura vaha bhIDa se kucha alaga najara aaye| mahAvIra
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDhatI huI bhIDeM manuSya kA nayA sira-darda hai aura usase nijAta pAne ke aneka upAya khoje jA rahe haiN| AbAdI ke bhArI-bharakama bojha se hame apanA artha-zAstra caramarAtA najara A rahA hai| hamAre saba paimAne choTe par3a rahe haiM aura agara bojha isI raphtAra se bar3hatA rahA to gharA eka dina manuSya ko kahegI ki-'maiM tujhe dhAraNa karane meM asamartha huuN|' bhIDa kA lobha para maiM isa bhIDa kI bAta nahIM kara rhaa| isake lie Apa hama saba bahuta-bahuta cintita haiM, aura zAyada bacane kA koI rAstA DhUMDha leNge| lekina usa bhIDa kA kyA hogA, jisame vyakti khokara bhI rama gayA hai, jisane hamAre dila aura dimAga para kAbU pA liyA hai, jo hamArI rUha me utara gayI hai aura baDI pyArI laga rahI hai ? yaha bhIDa hai paramparAo kI, mAnyatAo kI, lIko kI jo dhIre-dhIre Dhera-kI-Dhera bana gayI haiM aura itanI pratiSThA pA gayI haiM ki manuSya usame kho gayA hai| ghara me, zAlA me, bAjAra me, vyApAravyavasAya me, daphtara me, rAja-kAja me aura dharma-kAja me bAta cAhe Atmadharma kI ho yA zarIra-dharma kI, manuSya una chabiyo se ghirA huA hai, jise bhIDa ne banAyA hai| bhIDa se pare hokara vaha kucha dekha hI nahI rahA hai| jisa kAma meM bhIDa ikaTaThA hotI hai vaha grADa gelA saksesa-carama saphalatA hai, anyathA saba phail| hamAre hara kAma ne samAroha kA rUpa le liyA hai| itanA prabhAvI hai yaha rUpa ki dUsarA kucha sUjhatA hI nhiiN| yaha jo majamA joDane kI bAta hai vaha isa kadara ghara kara gayI hai ki gRhastha ke lie vaha Ana-bAna aura zAna kI cIja banI hai aura sAdhumanA virakto ke lie bhI vaha lubhAvanI ho gayI hai| eka bAra hamane cAhA ki zrI. jI kA pravacana kucha jijJAsuo ke bIca ho jAe, para pravacana isalie nahI ho pAyA ki unheM hajAro se kama ke bIca bolanA bahuta choTI bAta lgii| aura isa taraha bhIDa bahuta gahare utara gayI hai / vaha chA gayI hai aura jIvana meM?
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ anajAne, binA koI bojha mahasUsa kiye, binA kisI saphokezana-ghuTana ke hamane use apanA liyA hai| balki, hamane apanA bahuta kucha usake havAle kara diyA hai| yaha eka aisI bADha hai jo dikhAyI nahIM detI, lekina usameM AdamI kA bahuta kucha baha rahA hai| nadiyo me bADhe AtI haiM aura dharatI kI upajAU parata apane sAtha bahAkara le jAtI haiN| hamAre kRSitajJa isa saoNila-irojana-bhU-kaTAva se baDe parezAna haiM aura unhe yaha AzakA hai ki isI taraha bhU-kaTAva calatA rahA to hamArI lAkho ekaDa upajAU jamIneM bajara ho jaaegii| aura idhara manuSya kA jo lavaNa bhIDa me baha rahA hai usase usakI kitanI pharaTiliTI-karmazakti dhula jAegI, kahanA kaThina hai| yo, kAphI dhula cukI hai| manuSya adhika gatizIla hokara, adhika vyasta hokara, adhika khapate hue bhI bahuta akarmaNya sAbita ho rahA hai / bAta yaha ho gayI hai ki vyakti khuda kucha kare, jisa dharma para usakA bharosA hai use apane jIvana meM utAre, isake bajAya vaha apanA dharma bhIDa ko sauMpakara alamasta hai| abhI bar3e joro se hame mahAvIra kI yAda A gayI hai| paccIsa zatAbdiyA bIta gayI usakA nirvANa hue, hamane ThIka socA ki kama-se-kama eka varSa to usakI yAda me bitAye / usane jo kahA thA use samajheM, usa para AcaraNa kre| ahiMsA kA, satya kA, prema aura karuNA kA, Atmabala kA, zuddha aura sahI jIvana kA jo mArga usane batalAyA use khuda jAne, usa para cale aura dUsaro ko jAnane kA aura calane kA maukA de| para yaha ho kaise? vyakti apane pairo para to hai nahI, vaha bhIDa ke ratha para savAra hai| usane mahAvIra ko bhI bhIDa ke supurda kara diyA hai| para mahAvIra vyakti kA hai, bhIDa kA bilakula nhii| vaha karanI kA adhika, kathanI kA km| vaha bAhara kI sArI DoriyA choDakara apane bhItara ulajhI Dora sulajhAne vAlA antarmukhI, AtmajayI paramavIra / usane manuSya ko mukti-bodha diyA, para hame gaganabhedI jayaghoSo kI cintA hai| cintaka parezAna hai ki-'kahI 68 mahAvIra
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisA na ho ki mahAvIra agUThI me, peparaveTa para, cAbI ke challo para, grITiMga kArDa me, keleNDara meM, kitAba ke caTakIle AvaraNa me, Adi -Adi bAto me sImita raha jAe / AzakA jAyaja hai / abhI-abhI to hamane gAdhI kI pahalI janmazatAbdI isI taraha manAyI hai / gAdhI ko hama hearapina para utAra lAye / ekadama sira mAthe para baiThA liyaa| vaha billo kI zakla meM hamAre sIno para utara gayA / baTanoM kI zakla meM hamAre vastro para Taga gyaa| mUrtiyo ke rUpa me hamAre caurAho para khar3A ho gyaa| rupayo kI sUrata me hamArI tijoriyo me pahuca gayA / usakI vANI kA sampUrNa vAGamaya eka kviTala se kama nahI hai, uTha to sakatA nahI isalie hamane hiphAjata se alamAriyo meM rakha diyA / bhIDa ke pAsa eka hI phAramUlA hai / gAdhI ke marane ke kevala 20 varSa bAda jo gAdhI kA kiyA vahI vaha mahAvIra kA karane jA rahI hai / 2500 varSa ke bAda to aura adhika chUTa lene kI guMjAiza hai na f jo bhI ho, gAdhI aura mahAvIra ke bhakta jo kucha kara rahe haiM parama zraddhA aura bhakti ke sAtha kara rahe haiN| manuSya kataI nahI cAhatA ki vaha apane masIhAo, paigambaro aura tIrthaMkaro ko upekSita rkhe| unheM vaha saraAkho para baiThAnA cAhatA hai, usakA vaza cale to mAuNTa evaresTa para unheM baiThA de | aba yaha himAlayI kAma akele usake vaza kA nahI, isalie bhIDa ko lekara cala rahA hai / aura yahI usakI sabase kamajora kaDI hai / U~cA uThAkara bhI, lAkho kaNTho se jayaghoSa karavAkara bhI vaha apane mahApuruSo ko apanI hI pahuca se bAhara kara rahA hai| usake hAthoM vahI saba kucha ho rahA hai jo usake gurU nahI cAhate the / eka ajIba peraoNDaoNksa haivirodhAbhAsa hai / jo nahIM honA cAhie vahI joro se hotA hai / bhrama jAla isa ulajhana kI taha me Apa jAye to pAyeMge ki vaha usa bhIr3a kA ajAma hai jisase hama saba ghire haiN| vaha ati sUkSma hokara hamAre bhItara paiTha gayI jIvana me ? 69
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| usakI jakaDa me hama isalie nahIM hai ki usane hame pakaDA hai, balki huA yaha hai ki hama usase cipaka gaye haiN| jo dharma hamArA apanA hai, manuSya ke khuda ke AcaraNa kA hai, pratipala-pratikSaNa jIne kA dharma hai, bolane ke bajAya karane kA dharma hai, khuda kI kamajoriyo se laDane kA dharma hai, apane ko tapAtapAkara nikhArane kA dharma hai vaha hamane tasavIro, mUrtiyo, bandanavAro, toraNadvAro, rathayAtrAo, boliyo va nIlAmiyo para caDhA diyA hai| bhIDa khuza hai, use eka kAma mila gayA aura hama bhI bahuta khuza haiM, mahAvIra galI-galI me laharAne lgaa| isa bhramajAla meM manuSya yaha bhUla hI gayA hai ki vaha jisa dharma kI jayajayakAra me lagA hai, vaha AtmA kA dharma hai, vastuo kA bilakula nahI / usakA sabadha usase hai jo manuSya janmate samaya apane sAtha lAyA hai| AdamI na nagA janmA hai, na khAlI hAtha jAne vAlA hai| vaha kucha lekara AyA hai aura lekara hI jaaegaa| bacce ko dekhiye na / kitanI bezakImatI cIje sAtha lekara janmA hai-usake pAsa bholApana hai, mamatA hai, sAdagI hai, saralatA hai, karuNA hai| corI use AtI nahIM, chipAnA vaha jAnatA nahI, jo kahatA hai saca hI kahatA hai, balki saca ke alAvA kucha nahI khtaa| para hamAre bhItara kI bhIDa usake isa bezakImatI khajAne ko samRddha karane ke bajAya use IrSyA de rahI hai, puraskAra ke rUpa me ghRNA de rahI hai, sammAna ke rUpa me ahakAra thamA rahI hai| use khudagarjI sikhA rahI hai| mamatA kI mUrti para krUratA pota rahI hai| majA yaha hai ki bhIDa kI isa capeTa me bacce to hai hI, baDe aura adhika hai, kyoki bhIDa kA manovijJAna unake rakta me ghulamila gayA hai| __ kyA hama varddhamAna ko samajhane ke lie, gAdhI ko samajhane ke lie, apane aura-aura mahApuruSo ko jAnane ke lie, unake jIvana kA gura pahacAnane ke lie aura unake sadezo para apanI jIvana-yAtrA calAne ke lie bhIDa ke vAhana se nIce utareMge? hamArA dharmacakra apanI hI karanI ke pahiyo para 70 mahAvIra
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ calakara jAegA to jIvana lAyegA nahIM to mIlo calakara bhI jar3a hI bnegaa| manuSya kA apanA khuda kA eka dharAtala hai, yadi kucha ugAnA hai to usI para ugAnA hogaa| usakI baDhiyA urvaraka karmazakti-bhIDa ke sailAba se bacAnI hogii| jo baDhiyA bIja manuSya apane sAtha lekara AyA hai use vaha khuda apane hI Agana meM, apane hI gharAtala para bokara to dekhe, use ugAye to? aisA na ho ki bhIDa manuSya kI baDhiyA dharatI ko rauMdhatI calI jAe aura jisa Atmatattva ko manuSya apane Agana meM, apane hAtha se, apanI karanI se ugAnA cAhatA hai, vaha uge hI nahI aura isa taraha manuSya ke hAtha se usakA sAra tatva sadA-sadA ke lie kho jAe? bhIDa ke ghere se alaga haTakara manuSya jaba apane hI svadharma meM hotA hai, to use ve sAre kartavya sUjhate haiM jo use manuSya kA jIvana jIne kA rAstA dete haiN| yaha svadharma bhIDa me kucala rahA hai| rauMdA jA rahA hai| manuSya ko bhIDa kA, samAroho kA, jalaso kA, vAhavAhI kA caTakIlA svAda choDanA hogAaisA kie binA usake hAtha apanA hI svadharma nahI lagane kaa| 00 jIvana me? 71
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 vANI kuNThita hai brahmANDa kA sarvAdhika vAcAla prANI-manuSya Aja bahuta bola kara bhI maka hai| usakI vANI nikammI sAbita ho rahI hai| vaha lagAtAra bolatA hI rahA hai jitanA bolA gayA aura bolA jA rahA hai, yadi vaha kAgaja para utArA jAe yA Tepa meM banda kiyA jAe to hamAre sAre kAgaja-bhaNDAra, kalama-kArakhAne aura Tepa yantra ati laghu lgege| apanA bolA aba apanI hI pakaDa se bAhara hai, phira bhI bolanA nirantara jArI hai| cupa vaha raha nahIM sakatA, yaha usake lie bahuta baDI sajA hogii| vAvajUda isa tathya ke ki vaha cupa nahIM raha sakatA, usakI vANI phela ho gayI hai-kuNThita hai, gatihIna hai / ___ ise bhI pairaoNDaoNksa (virodhAbhAsa) hI samajhiye ki AdamI vANI ke mAmale meM bahuta samRddha hai / usake pAsa lagabhaga do hajAra bhASAe~ hai aura unnata boliyaa| kucha bhASAe~ zrI-sampanna haiM, lAkho adbhuta grantho kI 72 mahAvIra
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAminI / kisI-kisI bhASA ko karoDo bolate haiM aura samajhate haiM / ina samuddha bhASAo ke pAsa ananta zabda-bhaNDAra haiM, bAta kahane kA eka lahajA hai, loMca hai aura ina sabako nikhArane vAle paNDito, zAstriyo, sAhityiko aura ulmAo kI nahIM TUTane vAlI katAreM janamatI rahatI haiN| aisA vizAla, gaharA aura zatAbdiyo taka TikA rahane vAlA bhASA kA AdhAra pAkara bhI manuSya kI vANI niDhAla hai / apane dila kI bAta AdamI apane hI irda-girda nahI pahucA pA rahA hai| kahanA cAhatA hai, para kaha nahI paataa| usakI vANI aba usa para hI asara nahIM krtii| kyA huA vANI ko? bAta yaha huI ki bhASA banI to vANI ke lie, para aba vANI se usakA nAtA lagabhaga TUTa cukA hai| yo bhASAe~ khUba maeNjatI rahI haiM, nikharatI rahI haiM, unakA baDhiyA vikAsa huA hai, apane hI likhe, bole para manuSya phUlA nahI samAtA, kucha vacana aura kucha mantra to vaha aise bola gayA ki sadiyo taka ve havA meM ma~DarAte rahe haiM phira bhI vANI anAtha hai / bhASA chiTaka kara alaga jA paDI hai aura vANI bujhate-bujhate ati manda ho calI hai| __vINA-vAdinI mA sarasvatI ne bhASA ke tAra isaliye jhakRta kiye the ki una svaro me manuSya kA hRdaya bolegaa| jo pIDA, jo ghuTana, jo savedanA usake dila me uThatI hai use vaha prakaTa karegA aura paDosI insAna ke sAtha hamadardI rakha kara usake sukha-dukha me hAtha bNttaayegaa| para vANI ko gati nahI milo| mUka prANiyo kI taraha manuSya apanI hI durdazA ko, cAro ora uphanatI hiMsAo ko, anyAo ko, anAcAro ko, bhaya kI DarAvanI zaklo ko Tukura-Tukura dekhatA rahatA hai aura usakI bolI banda ho jAtI hai| yo hama bahuta cahaka rahe haiM, para vANI adhika kuNThita ho gayI hai, raMdha hI gayI samajhiye, ekadama niSprabha hai| pUchege Apa apane Apa se ki aisA kyo huA? nirantara bolate hI bIvana me?
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahane vAlA manuSya apane jajbAto kA galA ghoTa kara cupa kyo ho jAtA hai ? use jo samajha meM AtA hai, use jo dikhAyI detA hai, vaha kahatA kyo nahIM ? ghara, bAjAra meM, zAlA meM, kaoNleja meM, daphtara meM, maMdira me -masjida meM, apane dharma guruo aura rAjanetAo ke sAmane aura mitro ke bIca vaha bhItara kI bAta bolatA kyo nahI ? kyA Apako aisA nahI lagatA ki isa kuNThA 'manuSya 'ko toDA hai, isa cuppI ne use bikherA hai ? Aja vaha apane-Apa sahaja nahI hai / ne 'vANI' manuSya kI eka uttama UrjA-zakti hai jo use isalie milI hai ki vaha usakI madada se apanI parateM khole, apane sAthI insAna kI parateM khole / vANI eka kujI hai jo hRdaya ke dvAra kholane kI zakti rakhatI hai, parantu Aphata ke mAre manuSya ne apanI isa UrjA kA upayoga khuda ko kholane ke bajAe khuda ko chipAne meM kiyA hai| baccana ne kahI likhA hai - " maiM chipAnA jAnatA to jaga mujhe sAdhu samajhatA / " aba isa chipa-chipa kara sAdhu dIkhane ke moha ne manuSya ko bhItara se parAsta kiyA hai / usakI baDhiyA UrjA-zakti 'vANI' ThaDI paDa gayI hai / yo bAhara se usakI cahaka nirantara baDhI hai-cupa to vaha raha nahI sakatA / aisA lagatA hai ki hame bolane kA roga ho gayA hai| aisA kensara jo lA-ilAja hai / kitane bhASaNa -sUramA hai hamAre bIca jo eka dina meM dasadasa bIsa-bIsa bhASaNa phaTakAra jAte haiM / pravacano kA anta nahI / kucha jamAte to aisI haiM jo bolane kA hI dhandhA karatI haiN| 'AkAzavANI' kA kAma sirpha bolanA-hI-bolanA hai / pAdarI, sAdhu, paDita, kathAvAcaka, pujArI, zikSaka, vyAkhyAtA, gAyaka, philmI kalAkAra, nATakakAra, AdiAdi saba avirala bolate rahate hai, aura jo vyApAra karate hai ve bole nahI to unakA vyApAra cale kaise ? becAre haoNkaro aura ThelevAlo ko to gA-gAkara, cIkha-cIkhakara hI becanA paDatA hai| kabhI Apako zeyara bAjAra me aura resa ke maidAna meM jAne kA avasara milA ho to Apa bolane kI mahAvIra 74
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAkata ke kAyala ho gaye hoge| itanA-itanA cIkha lene para bhI manuSya ko apanI AvAja baDI dhImI lagI aura usane hara dasa kadama para dhvanivistAraka yatra lagA diye haiN| Apa nahI sunanA cAhate, phira bhI sunanA paDegA-hama bola jo rahe haiM / aura isa taraha manuSya kI vANI pRthvI se uTha kara AkAza taka chA gayI hai, pRthvI-kakSa ko lAgha kara cAda ko chU gayI hai| yaha alaga bAta hai ki Apa jo kahanA cAhate haiM vaha kaha nahI pA rahe haiM aura maiM jo sunanA cAhatA hU~ vaha suna nahIM pA rahA huuN| mujha taka ApakA spandana nahI pahucatA aura merA spandana Apako nahIM chUtA / isa gorakhadhandhe me vANI kA apanA koI AkAra hI nahIM rahA / vaha pAnI kI taraha tarala bana gayI hai / svaccha banatI to koI bAta thI, para tarala bana gayI hai| jaba-jaisA AkAra denA ho de liijie| hamArI ghara kI bolI alaga hai, daphtara kI alaga hai / kisI se kAma nikAlanA hai, to vANI miitthii| rauba dikhAnA ho to ekadama karkaza / dIno ke sAtha tUtakArA aura sattAvAno ke sAtha jI-hujarI / vyApAra kI vANI dharma kI vANI se ekadama judaa| korTa-kacaharI me tarka-hI-tarka, aisA jo mujarima ko bacA le / rAjanIti kI vANI gola-maTola, jidhara cAho luDhakA do / isa taraha vANI hRdaya se TUTa kara pAre kI taraha bikhara gayI hai hamAre cAroM ora chala-chala, kala-kala baha rahI hai| gumarAha ho gaI ___ yaha koI nayI bAta maiM nahI kaha rhaa| yaha eka aisA tathya hai jise Apahama saba acchI taraha jAnate haiN| hamAre zabda nikamme ho gae haiN| maiM bola rahA hU~, Apa suna rahe haiM, para bharosA jAtA rhaa| vANI to eka-dUsare ko samajhane ke lie hamane pAyI thii| maiM Apake dila meM utarU~ aura Apa mere dila me gotA lagAyeM, parantu bAta ekadama ulaTa gayI / apanI vAkpaTutA ke kAraNa maiM Apase chipa jAtA hU~ aura Apa apanI caturAI se khuda ko jIvana meM?
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ chipA jAte haiN| manuSya kA yaha baDhiyA upakaraNa Apasa me eka-dUsare kA pyAra sajone, sahayoga pAne, karuNA jagAne aura sahRdayatA DhUMDhane ke kAma me Ane ke bajAya eka-dUsare ko mAra girAne, nIcA dikhAne, rauba jamAne aura mUrkha banAne ke kAma me A rahA hai| vANI manuSya ko azAnta banA rahI hai, hiMsA bhaDakAne meM sahAyaka ho rahI hai aura usake sAre nIti vacano aura dharmAdezo ko jhuThalA rahI hai / aba maiM sUra, tulasI, mIrA, kabIra, dAna, rasakhAna Adi -Adi prabhu-bhakto ke kitane hI bhajana gAtA rahU~ to yaha kevala mana bahalAva hI huA na vANI kI UrjA-zakti to manuSya ko toDane meM hI kharca ho rahI hai / alaga-alaga kisma kI bhASAoM aura boliyo ke alAvA AdamI ke pAsa aisI bolI bhI hai jo dhvani-rahita hai, jise binA bole hI vaha kAma me letA hai / aura usakA itanA vikAsa ho calA hai ki jyAdA kAma vaha usI se banAne lagA hai| yaha bolI hai tevara kI, nArAjI kI, dhausa kI, pasandagI aura nA pasandagI kii| kucha kahane, bolane yA likhane kI jarUrata nahI / Akho ke bhauho ke, gardana ke, cehare ke saketa hI paryApta hai| binA jIbha calAye bahuta kucha kaha dene kA jAdU / kucha ko to itanA bhI nahI karanA paDatA / unake mijAja kI hI itanI zoharata hai ki jo cAhe vaha hotA jAtA hai / yaha kambakhta aisI bolI hai jo 'mAsTara kI' kI taraha sampUrNa manuSya jAti ko apane meM sameTe hue hai / Apa kitanI bhASAe~ jAnate hoge - do yA tIna | kucha bhASA - vIra zAyada sAta-ATha bhASAe~ likha-bola lene kA dAvA bhI kara sakate hai, phira bhI hajAro bhASAe~ ve nahI jAnate aura utanI sImA taka ajanabI hai / para yaha 'mAsTara kI' bhASA jisakA sambandha tevara se, mijAja se hai aura manuSya ke svArtha se hai vaha sAre jagat kI eka hI hai / isane AdamI ko bahuta toDA hai-khaNDa-khaNDa kiyA hai / anyAya aura atyAcAro ke khilApha Aja AdamI kI jo bolatI banda hai usakA sIdhA sambandha isa 'mAsTara kI bhASA' se hai / 76 mahAvIra
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA khyAla hai isa kaDave satya ko hama bhItara-hI-bhItara samajha rahe haiM aura ati dIna bana kara hamane apanI-apanI vANiyo ko kuNThita hone diyA hai aura nirarthaka banane diyA hai| isa Asma-satoSa meM hama paDa gaye hai ki jhagaDe-pacaDe kI saba bAto se alaga haTakara hama rAma-bhajana kare, mantroccAra kare, dharma-grantho kA pArAyaNa kare aura yaha saba bhI nahIM karanA ho to kaha de-'sabase bhalI cupa' / para bAta isa taraha banegI nhii| vANI kI zakti hame chipane-chipAne yA bacane-bacAne ke lie nahIM milI hai| na dUsaro ko toDane ke lie milI hai aura na apanA ahakAra bar3hAne ke lie milI hai| vaha to hame manuSya ko manuSya se, prANi-jagat se aura sampUrNa sRSTi se joDane-juDAne ke lie milI hai| bhASAe~ to vANI kA mahaja vistAra haiM-kANI bhItara kI cIja hai aura bhASAe~ tathA boliyA bAhara kii| bhItara se vANI kunda ho jAe, Thappa paDa jAe, nikammI bana jAe to bAhara-bAhara kA hamArA bolanA, cahacahAnA, likha-likha kara Dhera kara denA kyA kAma AyegA? bhItara se hama bujhate jAeMge aura bAhara zabdoM kA prambAra khA kara deMge to isa mahAbojha se manuSya maregA hI, jIegA to bilkula nhiiN| hamAre sAre jayaghoSo se, amaravANiyo ke uccAraNo se, kIrtano-bhajano-pUjA pATho se, pravacano se aura inkalAba jindAbAda ke nAro se vANI kA sArA Trephika jAma (yAtAyAta Thappa) hai| Apake, mere bhItara akurita hone vAlA pyAra, karuNA kI miThAsa, savedanA kI garamI aura Ananda kI surakhI dauDa hI nahI pA rahI hai| vANI to kucha dUsare hI dhandhe me paDa gayI, use phurasata hI nahI hai ApakA-merA gussA Dhone se, napharata phailAne se, ahakAra ke jhaTake dene se aura svArtha kA jAla bichAne se / bhasmAsura kI taraha aba manuSya apanI hI vAk-zakti se bhasma hone jA rahA hai / bacAnA cAhege Apa apanI isa UrjA ko? koI bahuta muzkila kAma nahIM hai| vANI ke tAra yadi hama apane hRdaya se joDa de to bAta sahaja jIvana me? 77
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho jaaegii| vANI kI kucha maryAdAe~ hai jinakA sIdhA sambandha manuSya kI AtmA se hai| pahalI maryAdA to yahI hai ki 'satya kA uccAraNa' kare / jo satya hameM dikhAyI detA ho vahI satya boleN| hamArA apanA rAma jo bhItara hai vaha hameM rAstA dikhaayegaa| satya ko chipAne me vANI kA upayoga nahI kre| dUsarI maryAdA bahuta sAdI hai ki hama 'mitabhASI' ho-nape-tule zabdo kA prayoga kre| sahaja-sIdhe hokara bolane me yaha maryAdA baDA sAtha degii| tIsarI kaida hai ki 'nindA na kreN| doSo kA japana karane se jo doSa hamase bAhara haiM, dUsaro ke pAsa paDe haiM, ve hamAre bhItara dAkhila ho jAte haiM / vANI kI jaDa to mana meM hai| vahA jo-jo kUDA pahucegA vaha ugane lagegA aura hamArI vANI nikammI bana jaaegii| cauthI maryAdA itanI-sI sAdha le ki jo dUsaro ke lie ahitakara bAta hai vaha na boleN| 'hita-buddhi' se hara bAta jAcege to vANI bahakane se bcegii| ___ mahAvIra ne ise anubhava kiyA thA aura apane jIvana meM utArA thaa| ve bole taba bhI unakI vANI Atma-dharma se juDI rahI aura cupa rahe taba bhI vANI kA dharma AtmA hI rhaa| ve kahate hai --"asatya se rahita sukhada bhASA kA prayoga kara / dekha, tere bolane se kisI ke vyaktitva kA hanana to nahIM ho rahA hai ?" ahisA ke sAdhaka gAdhIjI ne bhI yahI kiyaa| ve kahate haiM--"pUrNa zuddha banane kA artha hai mana se, vacana se, kAyA se, nirvikAra bananA, rAga-dveSAdi ke paraspara virodhI pravAho se Upara utthnaa|" hamArI vANI ke tAra isI Atma-dharma se jur3e hue haiM lekina hamane pravAha-patita hokara apanI-apanI vANI ke tAra Atma-dharma se alaga karake cAro dizAo me guMjita svArtha-dharma se joDa liye haiM aura aba unhI pratidhvaniyo se hamAre hRdaya bharate jA rahe hai| aura isa taraha hamArI vANI kuNThita hai-zata-zata gunA mukharita hokara bhI anasunI hai| hamAre apane hI zabda nirvIrya ho gaye haiN| bola kara kyA kIjiegA? 00 mahAvIra
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ suneMge hI suneMge, kareMge kucha nahIM ? hamArI 'zravaNa-bhakti' kA koI mukAbalA nhii| idhara kI AThadasa pIDhiyo para Apa yaha doSa nahI maDha sakate ki vaha sunatI nahIM, balki vaha zraddhApUrvaka dina-rAta suna-hI-suna rahI hai| hama bahuta acche lisanarazrotA haiN| dharma kI bAta to hama pUre mana prANa se sunate hai| nirantara rAmAyaNa-pATha calatA rahatA hai, satyanArAyaNa kI kathAeM hotI haiM, mandiro me zAstra-sabhAe~ juTatI haiM, masjido me kurAna kI Ayatane bolI jAtI haiM, girajAgharo me prabhu IsA kI prArthanAe~ hotI haiM aura pravacano kI sAdhu-paramparA hamAre dainika jIvana kA aga bana gayI hai| kIrtana sArI-sArI rAta calatA hai| 'nAma-smaraNa' me isa zatAbdI kI pIDhiyA kataI pIche nahIM haiN| bhajanamaNDaliyA apane rucikara svaro se mana moha letI haiM aura hara caurAhe para satsaga jama jAtA hai| nAma smaraNa sUra, tulasI, ekanAtha, tukArAma, mAdhavadeva, dAdU, mIrA, caitanya jIvana meM?
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAprabhu, bhUdharadAsa, budhajana, nAnaka, kabIra Adi-Adi Izvara-bhakta gAyaka Akara dekhe to mudita ho jAyege ki unake bhajano kA sasvara pATha ho rahA hai aura lAkho kAna unheM suna rahe hai / pUrI-pUrI gItA, pUrI-pUrI rAmAyaNa kaI bAra suna gaye haiM aap| bhAgavat, bAibila, samayasAra, mahAvIra-vANI, buddha-vANI, kurAna, veda, upaniSad guru grantha-sAhaba ke pavitra grantho se hamAre kAna kaI-kaI bAra abhimantrita ho cuke hai, aura mantra avagAhana (snAna) kA yaha krama nirantara jArI hai| baTuka se lekara maraNazaiyyA para leTA manuSya suna hI suna rahA hai| maraNa kI belA hai, cetanA gAyaba hai-para pATha cala rahA hai| isa bujhate dIe me sabhava hai koI zabda prakAza de de aura usakA Atma-dvAra khula jaae| 'nAma-smaraNa' ke pIche hamArI aisI aTa aura akhaNDa zraddhA hai| 'Atmabodha' kI rAha me 'zravaNa' eka sarala aura sugama upakaraNa hai jo sabako upalabdha hai| manuSya sabase adhika isI ke sahAre jI rahA hai| likhe zabda to bahuta bAda meM sAmane Ate haiM aura bhArata jaise deza meM yadi Apa paDha-likha nahIM pAye to likhA huA kisa kAma kA | koI sunAyegA tabhI vaha Apake gale utregaa| isaliye hamAre yahA 'zravaNa-paramparA' bahuta gahare jAkara dharma se juDI hai| dharmAcaraNa meM use mahattva kA sthAna prApta hai| mahattva isa sImA taka pahucA hai ki mAtra suna lene se manuSya ko samAdhAna hai| dauDa-dauDa kara vaha dharma-pratiSThAno me jAtA hai aura thoDA-bahuta sunakarabhajana-kIrtana, zAstra-pravacana, mantroccAra, jApa-japa, kthA, dhana-jo sunAyI de jAe vaha sunakara use bahuta rAhata milatI hai| vaha mAnatA hai ki isa gAlI-galauca, nindA-stuti aura chala-gAthAo se bharI duniyA me itanA dharma-lAbha to huA | eka abIja samAdhAna hai| akhaNDa pATha calatA hai, lAuDa spIkara kI sahAyatA se vaha dUra-dUra taka hajAro kAno meM utaratA hai| phurasata nahIM hai AdamI ko sunane kI, vaha mazagUla hai apane kAma mepara kAna ko chU liyA dharmopadeza ne to sunAne vAle ko bhI samAdhAna hai aura mahAvIra
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sunane vAle ko parama tRpti hai| aura aba hamArI yaha 'zravaNa-bhakti' dharmapratiSThAno se bAhara nikalakara caurAho para A gayI hai, maidAno me chA gayI hai, saDako para phaila gayI hai / baDe-bar3e jalase hote haiM, dharma-prANa janatA juDatI hai / svAmIjI, paNDitajI, prabhu, ulmA, mullA, AcArya Adi apanIapanI sAdhanA ke udbhaTa vidvAna tapasvI baDe prabhAvI DhaMga se manuSya kA asalI dharma manuSya ko samajhAte haiM aura vaha sArA-kA-sArA sunakara vaha apane ko baDabhAgI samajhatA hai / santa-vANI ko sarvAdhika kAno taka le jAne meM isa yuga ko atyadhika saphalatA hAtha lagI hai| lekina jA kahA rahA hai? kyA Apake mana meM bhI yaha prazna uThatA hai ki ye sAre hamAre dharmapravacana, nIti-vacano kI ghoSaNA, nAma-smaraNa, prabha-sakIrtana, dharma-grantho kA pArAyaNa itanA-itanA phailakara bhI jA kahA rahA hai ? kyA hamAre ye koTi-koTi kAna inheM apane meM sameTa kara samAdhistha ho gaye haiM ? uThatA hai yaha prazna Apake dila me ? kahI aisA to nahI ki hamAre 'brena' ke 'kampyUTara' me pedA hI nahI ho / jitanA pahuMcAyA hai, jhara jAtA hai, TikatA hI nahI vahA~ kuch| idhara se praveza huA aura udhara se calA gyaa| Tepa meM hotA ha aisA-nayI dhvani bharatI jAtI hai aura pahale kI dhvani ireja hotI jAtI hai, miTatI jAtI hai| para manuSya ina do Aropo ko kabhI nahI svIkAregA / na to usakA brena-kampyUTara bepedA hai aura na usake kAna mahaja Tepa rekArDara haiN| vaha mAnatA hai ki jitanA usake brena me pahucatA hai| vaha saba TikatA hai| apanI isa medhAvI zakti ke kAraNa hI to manuSya anya prANi-jagat kI tulanA me zreSThatama sAbita huA hai| jisa Atmadharma ko vaha suna rahA hai vaha bhI to usI ne khojA hai| bahuta khoja kI hai usane / yuga-yugo kI sAdhanA ke bAda use Atma-prakAza milA hai aura vahI Atma-prakAza apane-apane dharma ke khemo me banda hokara vaha bATa rahA hai| jIvana meM?
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta maje se cara rahI hai hamArI 'zravaNa bhakti' / na sunanevAle ko gilA hai, na pravacana karane vAlo ko koI zikAyata hai / para jA rahA hai saba akAratha / manuSya jahA kA vahA hai / ye saba dharma saskAra use chU hI nahI rahe haiM / jAne kaisA philTara (chalanI) usane banA liyA hai ? nindA -dveSa sunatA hai, sAre janma bhara yAda rakhatA hai, dUsaro ke doSa bhUlatA hI nahI, ahavAra kI, hta kI, badalA lene kI bAta sAre samaya smaraNa karatA hai, svArtha kI bAta bulanda hokara usake kAna meM gUMjatI rahatI hai, lekina dayA kI, karuNA kI kSamA kI, tyAga aura sevA kI, satya aura prema kI ve saba bAte jo manuSya ke Atma-dharma se juDI hai, jo usake dharma-pratho meM doharAI gaI hai bAra-bAra kAno taka pahu~ca kara bhI philTara ho rahI hai-jAne kahA jA rahI hai, aura isa taraha hamArI 'zravaNa-sAdhanA' nikammI bana gayI hai / gAdhIjI ko apane atima dino me aisA lagA ki - 'merI aba koI sunatA nahI', jabaki unakI prArthanA sabhAo me hajAroM loga Akara baiThate the aura unake pravacana sunate the / AkAzavANiyA Aja bhI gAdhIjI ke vacana unakI hI AvAja meM sunAtI rahatI hai, para gAdhI ko lagA thA ki unakI koI sunatA nahI / ve bola rahe hai, loga suna rahe haiM, bhIDa hai sAmane, AvAja lAuDa spIkara para bulanda hokara khule AkAza me gaMja rahI haipara gAdhI samajha rahA hai ki use koI suna nahI rahA hai / kyA rAma, kRSNa, mahAvIra, buddha, IsA, muhammada Adi paigambaro ne bhI apane-apane yuga me aisA hI mahasUsa kiyA hogA ? taba na bhI kiyA ho, para Aja ve yaha jarUra mahasUsa karate hoge / abhI-abhI mahAvIra kI paccIsavI nirvANa zatAbdI me hama kitane jora se unake vacana bola rahe haiM, baDI niSThA ke sAtha unakA sandeza ghara-ghara pahucA rahe hai| lAkho kAno me mahAvIra gaMja rahA hai / para mahAvIra ko jarUra lagatA hogA ki usane jo-jo kahA vaha isa yuga ke manuSya ko sunAyI nahI de rahA hai| bhItara se kapATa banda haiM / dhvani kAna meM gUjakara Thappa hotI hai, Age bar3hanI hI nahIM / 82 mahAvIra
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ to phira kyA kare ? dharma-sabhAeM banda kara deM, zAstra-prabacana choDa deM? kIrtana, nAma-japana, satsaga, prArthanAe~, namAje, carca-savisa sameTa le / prazna bahuta tIkhe haiN| kabIra ko bhI aisA hI lagA to vaha kaha gayA ki ' mAlA to kara meM phire, jIbha phire mukha mAhIM; manumA to cauvisa phire, yaha to sumirana nAhIM / para kabIra kI yaha cetAvanI bhI jahA kI tahA gharI rahI aura 'zravaNabhakti' apane mukAma para usI taraha dRDha hai| manuSya ko hari-vacana sunanA acchA lagatA hai-bhale hI vaha isa kAna sune aura usa kAna nikAla de / abhI to vaha bahuta joro se 'hare rAma, hare kRSNa' me lagA hai| bahuta joro se mahAvIra-sakIrtana calA hai / rAma-kathAe~ adhika janapriya huI haiM / matsaga me mana ramatA hai aura rAta nikala jAtI hai| philmI sagIta kI dharma-kathAe~ sunanevAlo kA jAyakA baDhA rahI hai| zravaNa-paramparA' ne nayA vistAra pAyA hai, vaha apane purajoza para hai-ise toDa kara kyA lIjiegA? bAta toDane kI hai bhI nahI, yadi kucha hai to joDane kI hI hai| yaha khojane kI jarUrata hai ki itanA suna-suna kara bhI kAna hamAre bahare kyo hai ? bAhara se sunA bhItara taka pahucatA kyo nahI ? aura udhara bhItara se uThatI apanI hI AvAja manuSya sunatA kyo nahIM ? hara prAdamI kI prAtmA bhItara se kucha bolatI hai, hara ghaTanA para kucha kahatI hai, saketa detI hai| acche kAmo ko thapathapAtI hai aura jina kRtyo se manuSya ko bacanA cAhie unase bacane ke lie AgAha karatI hai| para yaha bhItara kA zravaNa to banda hai| kaisI ajIba bAta hai ki manuSya bahuta zraddhA ke sAtha, niSThA ke sAtha apane dharma-vacana bAhara sunatA hai aura samajhatA hai, kucha to puNya-lAbha use A, lekina sune hue ye vacana usake bhItara paiThate nahIM, udhara ke tAra to sTe paDe hai / isa kAraNa zraddhApUrvaka jo sunatA hai vaha Upara-hI-Upara havA meM tairatA rahatA hai| jIvana meM? 83
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI AvAja vaha sunatA nahI, bAhara se jo sunatA hai vaha bhItara utaratA nahIM aura isa taraha manuSya apane hI Atmabodha se bahuta dUra chiTaka gayA hai| vaha cAhatA hai ki usake AsapAsa phaila rahe du kha kama ho, krUratAe~ miTeM, karuNA-prema upaje aura hamadardI baDhe / bhItara se uga rahI usakI tRSNA gale, ahakAra kama ho aura vaha apanA rAma apane me pA ske| yaha to karane se hogaa| hama apanI majila ke khuda hI mAlika haiN| kucha sunanA hI ho to pahale apanI sune-vaha AvAja jo antaraAtmA se uTha rahI hai| mahAvIra ne kahA thA-"svaya meM svaya ko DhUMDho aura smjho|" para hama apane se to ekadama kaTa gaye haiN| parama zraddhA se santana Dhiga baiTha-baiTha kara apanI jitanI gAgare bhara kara lAte haiM ve saba vahA kI vahI khAlI ho jAtI hai| vaha pAnI andara nahI pahuMca rahA hai| isa sUkhI khetI se kyA nipjegaa| hamArA sArA dharma-lAbha, nAma-japana bahuta nikammA bana gayA hai / kucha karege to hI jIvana hAtha lagegA, kAna becAre kyA kare-unakA zravaNa to banda hai| 00 mahAvIra
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 calo to maMjila A jAe idhara mahAvIra kI 25 vI janma-zatAbdI ko lekara hamane apane saba madira aura tIrtha jhADa-pocha liye hai, jIrNa vediyA phira se taro-tAjA ho gayI hai aura dharma-gratho para naye baste caDha gaye haiN| hamArA utsAha isase bhI Age gayA hai aura hamane dhaDAdhaDa nayI vediyA, naye madira aura naye kalaza pUrI saja-dhaja ke sAtha bhaktibhAva se samArohapUrvaka sthApita kara DAle haiN| kaI patra-patrikAye prakAzita huI hai, gratha nikale hai-mahAvIra ko hama apane bahuta pAsa le Aye hai| phira bhI hama samajha rahe hai ki hama ulajha gaye haiM aura jaba-taba isa ulajhana kI carcA kara hI baiThate hai| prazno kI eka lambI katAra hamAre sAmane hai-utara DhUMDhate-DhUMDhate bhI kaI naye prazna usameM jA khaDe hote haiN| prazna jisakA uttara cAhie prazna dharma ke ajJAna kA nahI hai| prazna dharma kI khojo kA bhI nahIM hai| prazna yaha bhI nahI hai ki manuSya ke karttavya kyA hai ? duvidhA isame bhI nahI jIvana meM?
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai ki vaha kauna-se kAma kare aura kauna-se nahI kare? yaha saba hama khUba jAnate haiN| apanI-apanI bhASA meM apanA-apanA dharma hama khaDe dama u~galiyo para ginA sakate haiN| aura le-dekara saba dharmA kA labbe-lubAba-nicoDa vahI hai jo Apa jAnate hai, jo vaha jAnatA hai, jo maiM jAnatA huuN| gahastha se lekara sanyAsI taka sabako apanA dharma spaSTa hai| phira kyA ulajha gayA hai manuSya kA? dharma usake AcaraNa meM utaratA kyo nahI ? kitane-kitane to vrata-upavAsa kara rahA hai vaha -madira jAtA hai, tIrtha caDhatA hai, japa-tapa karatA hai, prabhu-bhakti meM vaha kaI-kaI bAra gote lagA letA hai| kIrtana, bhajana, zravaNa, dhyAna-dhAraNA-mauna, saba vidhiyA usane apanA lI hai| yo rAta-dina karma karatA jAtA hai, viparIta dizA me calatA jAtA hai aura loTa-lauTa kara phira dharma kI deharI para mastaka navAtA hai, mudita mana se apane-apane prabha ke nihore khAtA hai ki-'aba maiM nAcyo bahuta gopAla / ' dhama ke ye sAre pratIka--madira-masagida-girajAghara, kIrtanabhajana-zravaNa aura vrata-upavAmAdi-manaNya ke dharma-base / hai / 'mero mana anata kahA sukha pAvai, jaise uDi jahAja ko pachI puni jahAja pai Ave / ' hama saba apane karma-jagat me bahuta lambI-lambI uDAne le rahe hai / na jAne kitanAkitanA sameTa kara lA rahe hai, acchA-barA jo hAtha lagatA hai isa ApAdha pI kI duniyA meM vaha saba apanI jholI meM DAlakara hama apane dharma-baserA para sukha kI mAsa lene lauTa Ate hai| aura yaha krama nirantara jArI hai| jaise dharma ke ye sAre pratIka koI Aksojana maoNska (masaka) ho jinheM lagAkara hama apane karma-japat kI viSailI vAyu sahane kI zakti pA jAe~ge / jaharIle-sejaharIle pAcaraNa caleMge, kyoki dharma kA prAksIjana maoNska hamAre sAtha hai| __yaha eka aisI mAireja-mRgatRSNA-hai jo hamase chTa hI nahI rahI hai / hamane mAna hI liyA hai ki karma-jagat meM dharma dAkhila karane kI jarUrata nahI hai-majila yo hI pAra ho jaaegii| bacapana me eka kavitA paDhI thI mahAvIra
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ple vhAila ya ple, lana vhAila ya lana' (khela ke samaya khelo, paDhane ke samaya pho|) yahI hama kara rahe haiM-dharma ke samaya dharma, karma ke samaya krm| karma karate-karate dharma-baserA para pahuMca jAte haiM aura dUsarI chalAMga meM sArA manuSyadharma eka aura pheMkakara karma-sasAra me kUda paDate haiM / natIjA hamAre sAmane hai-isa kavAyata meM manuSya burI taraha TUTA hai| khaDita huA hai| choDegA nahIM vaha apane prabhu ko, TUTa-TUTa kara aura jora se apane bhagavAna ko pakaDe hue hai| chIniye usakA mahAvIra usase, hAtha nahIM lagAne degaa| hai koI rAma kA bhakta jo apanA rAma Apako de de| saba devatA ThaMDI chAha meM virAjamAna hai aura becArA manuSya bAhara kI tapana se tapa-tapa kara unakA AsarA le rahA hai| manuSya ne jitanA Atmadharma khojA vaha isa mukAma para Akara ThiThaka gayA hai| lekina Atmadharma kA sabadha to pUre jIvana se hai| jIvana do TukaDo me bATA hI nahI jA sakatA-karma sasAra alaga aura dharma-sasAra alaga, yaha sabhava nahI hai / Atma-dharma TUTa gayA to manuSya hI TUTa gyaa| sAbita insAna ke lie Atma-dharma pahalI zarta hai / isa dhurI se alaga haTakara vaha insAna hI nahIM rhtaa| vaha dhurI kyA hai, jisa para manuSya ko pUre jIvana, pratikSaNa-pratipala bane rahanA hai ? isa dRSTi se saba dharmoM kA yadi mahattama nikAle to pAca mahAvato me manuSya kA sArA dharma paribhASita ho gayA haiahiMsA, satya, acaurya, zIla aura aparigraha / aba ye aise dharma hai jo hara sAbita manuSya se jur3e haiM aura karane ke dharma haiM, balki satat karane ke dharma haiN| dina me kara liye aura rAta me choDa diye, aise dharma nahIM hai / ghara para pAla liye aura vyApAra me choDa diye, aise bhI nahIM hai| sAvana-bhAdo me kucha dina satata calA liye aura phira bilakula bhUla gaye, aise bhI nahI hai| inakA sambandha manuSya kI hara sAsa se hai, hara kAma se hai, hara pala se hai| yaha ToTeliTI-samagratA kA dharma hai / TukaDo me calegA hI nahI / para isa dharmavijJAna ke vyAvahArika (aplAiDa) rUpa kI hamane baDI durgata kI hai| jIvana meM?
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ paca mahAvrata 'mAhaMsA' ko hI liijie| samajha hamArI itana gahare gayI hai ki mAsAhArI bhI samajhatA hai ki manuSya kA dharma ahiMsA hai| manuSya hiMsaka banA rahA to TUTa hI jaaegaa| vaha apanI hiMsA kA dAyarA ghaTA rahA hai / ahiMsA-dharmI yahA taka bArIkI me utare ki unake AhAra meM se jamIkada, pattA-bhAjI, akurita dhAna Adi Aragenika (jaivika) vastue~ nikala gyii| yaha khAna-pAna kI ahiMsA bahuta lambe mIlo taka calatI calI gayI haiN| eka-eka phala, tarakArI, khAdya vastuo ke AsapAsa ananta maryAdAyeM bana gayI hai| aura sAvadhAnIpUrvaka ina maryAdAo kA vaha pUre jIvana pAlana karatA hai aura zraddhApUrvaka mAnatA hai ki vaha ahiMsA-dharma ko thAme hue hai| isa taraha zarIra to ahiMsaka banA, lekina mana? mijAja me, vyavahAra me, svabhAva me jo hiMsA-tattva dAkhila hai usakA kyA hogA? hisA kI phauja to usake antara meM DerA DAle hue hai-ghRNA, dveSa, vaira, krodha usake bhItara gahare dhasate jA rahe haiN| Upara se vaha itanA ahiMsaka hai ki pattA-bhAjI khAne me hiMsA mAnatA hai, para hiMsA ke ghusapaiThie use bhItara se ghere hue hai| yaha eka kaThina aura nAjuka kSetra hai| zarIra ko hiMsA se bacAne vAlI nakArAtmaka (negeTivha) prakriyA yahA nahI clegii| ahiMsA kucha karane ke lie kahatI hai| vaha kahatI hai ki 'prema' kro| vizva ke sampUrNa prANi-jagat-jisa-jisame prANa hai-usa sampUrNa sasAra ko apanA pyAra do, apanI maMtrI do| kaise banegI yaha bAta ? bAibila kahatI hai-lava dAI nebara-~-apane paDausI ko pyAra kro| jo jahA hai vahI usakA sasAra hai| hiMsA va krUratA se bharA paDA hai| isase jUjhane ke lie karuNA jagAnI hogI-pahale apane mana meM, phira apane AsapAsa ke samAja me / jaise-jaise karuNA baDhegI, prema bddhegaa| ghRNA, dveSa, vaira aura krodha nizcita rUpa se gleNge| aura yahI hama nahIM kara rahejitanA kara rahe vaha ati sUkSma hai-neglijibila hai| satata baca rahe haiM khAna-pAna kI hiMsA se, lekina mijAja, svabhAva va vyavahAra kI hisA se 88 mahAvIra
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ bacane ke lie prema ko pakaDa hI nahI rahe hai| ahiMsA kI ArAdhanA ke lie hame prema-tatva ko dAkhila karanA hogA, jisakI zuruAta hogI apane se, apane AsapAsa ke sasAra se / isI taraha 'satya' bhI kahane bhara se vyavahAra meM nahI aayegaa| jIvana to vyavasAya, rojI-roTI aura dhadhe se hI adhika jur3A hai| usame satya dAkhila nahI hogA to jhUTa va dhokhA-pharebI hI pnpegii| vahI ho bhI rahA hai-bar3hate-baDhate jhUTha kI itanI bADha AyI ki satya DUba hI gayA hai| para satya jIye binA ahiMsA calegI nahI aura manuSya TikegA nahI / satya kA sIdhA sambandha 'nirbhayatA' se hai| apane-apane kAraNo se hama itane bhaya meM hai ki matya chU hI nahIM paate| hamAre rojamarrA ke vyavahAra kI choTI-choTI bAto me banAvaTIpana, durAva-chipAva aura TAlamaTUlI isa kadara dAkhila ho gayI hai ki satya vahA Tika hI nahIM paataa| aba satya ko yadi ugAnA ho to vaha pahale apane hI Agana me ugegaa| ghara-bAjAra me jhUTha bolege to phira devAlayo me kauna-sA satya bolane jAeMge? satya ke darzana pAnA ho to pahale apane ekadama najadIka ke sasAra me choTe-choTe satya sAdhane hoge| udAharaNo kI jarUrata nahI hai-dina bhara ke kArya para najara dauDAye rAta meM to hame apanA hI satya DUbatA aura ugatA najara aayegaa| kaba-kaba becArA DUbA aura kaba-kaba tirA yaha apane Apa prakaTa hogaa| muzkila yaha haI ki hamane yaha mAna hI liyA hai ki gRhastha jIvana meM, vyavasAya me aura rojIroTI meM jhUTha hI clegaa| isa mAnyatA ko toDanA hogaa| himmata kA kAma hai / sahane kI bAta hai, para binA sahe satya to hAtha lagane kA nhii| 'pracaurya kI bAta karate hI hama tapAka se kaha dege ki cora to hama nahI haiN| na kabhI curAyA aura na curAnA cAhate haiM / isa kSetra me manuSya kA dharma bahuta gaharA utarA hai, jisase hama bhAga khar3e hue hai| bAta kisI kI Akha bacAkara cIja curA lene kI nahIM hai, prakRti aura prakRti kI sahAyatA se prApta vastuoM ke upabhoga kI hai| subaha se zAma taka hama apane-apane dAyare jIvana meM?
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ me na jAne kitanA zrama curA rahe haiM aura dUsare ke lie pairAsAiTa - paropa# jIvI bana gaye hai / hamArI sukha-suvidhA ke lie koI aura apanA jIvana lagA rahA hai / yaha nahIM dikhAyI dene vAlI corI hai / isase manuSya nahI bacegA to TUTegA aura dhIre-dhIre hiMsA kI ora kadama baDhAyegA / isakA vyAvahArika rUpa 'zrama kI ArAdhanA' hai| zrama ko hamane vartamAna sAmAjika jIvana me bahuta UpratiSThita kiyA hai| zrama kI pratiSThA jisa taraha baDhe Fort kI pahala karanA hI acaurya kI sAdhanA hai| hama khuda apane jIvana meM zrama ko adhika se adhika dAkhila kare aura jo binA perAsAiTa bane apanA jIvana jI rahA hai use pratiSThA de, tabhI bAta banegI / yaha sIdhe-sIdhe kaSTa uThAne kI bAta hai, pasInA bahAne kI bAta hai / 'zIla' ko bhI bahuta gahare utaranA hai / usakA sabadha mahaja seksa se nahI hai / hamAre bhItara ke 'sayama' se hai / roja-roja balki hara pala, hara kSaNa manuSya ke mana me jo tRSNA, ahakAra, lipsAe~ aura adhika-adhika pA lene kI lAlasA ugatI rahatI hai usa para niyaMtraNa rakhane kI bAta hai / adhyAtma ke kSetra meM brahmacarya kI jo paribhASA hamAre dharma graMtho me huI hai unameM yaha saba sammilita hai / parantu sAdhAraNata hamArA dhyAna usa para nahI gayA hai aura hamAre dainika jIvana me zIla gAyaba hai / upabhoga kI koI yadA hI hai / valpi isa zatAbdI meM hara dizA me upabhoga ne caukaDI bharI hai / 'ucca jIvara stara ke lie hamArI koziza jArI hai aura manuSya ne jitanA pA liyA hai usase use asatoSa hI hai| zIla yadi manuSya ke dharma kA eka pahalU hai to vaha sayama ke mAdhyama se hAtha AyegA / isakA abhyAsa dainika jIva me karege tabhI bAta bnegii| isame samagra dRSTi lAnI hogI / hama sabakA abhyAsa-kSetra alaga-alaga hogA, isame koI sadeha nahIM hai / hara taraha ke upabhoga para akuza kI jarUrata hai, yaha svIkAra le aura apanA akuza sya DhUMDhe to mArga nikala AyegA / 'parigraha' ahiMsA dharma kA raDAra ( dizA darzaka yatra ) hai / ise hI mahAvIra +
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya ne toDa diyA hai| jise upalabdha hai vaha bhI sagraha meM lagA hai aura jise upalabdha nahIM hai vaha bhI saMgraha kI tarapha unmukha hai| mahAvIra ke isa krAMtikArI vicAra ko hamane mahAvrato me to zarIka kara liyA, lekina jIvana se use nikAla pheMkA hai| dhana aura vastu ke bAhulya ko hamane sarvAdhika pratiSThA dI hai aura hara samaya manuSya apanI-apanI jagaha isI daur3a meM laga gayA hai ki vaha joDa le, tAki pratiSThita ho jAe / aparigraha kI jaDa 'samAdhAna' meM hai, lekina samAdhAna vAlA tatva dAkhila nahI ho rahA hai / bahuta-bahuta joDa kara bhI citta meM becainI hai / samAdhAna eka svIkArAtmaka pAjiTivha tatva haiM / hareka ko apanA samAdhAna DhU~DhanA hogA aura usakA abhyAsa karanA hogA | kabIra ne kahA ki- 'sAIM itanA dIjie jAme kuTumba samAya, maiM bhI bhUkhA na rahU~, sAdhu na bhakhA jAe / ' da aura tatva manuSya ke dharma me juDa gayA hai| vaha hai 'anekAnta'yaha mI / hama saba apane satya darzana ke durAgrahI na bane isalie 'bhI' tatva kI jarUrata hai | isase manuSya ke hAtha udAratA lagI hai / vaha sahiSNu banA hai / isa kSetra meM bhI hama bahuta Age nahIM baDha sake hai / nirbhaya hokara sahiSNu bananA hai / mai apanA rAjya namratA ke sAtha karU~gA, lekina Apake satya ko bhI sAtha hI sAtha samajhane kI koziza karU~gA / manuSya ko U~cAI dene meM yaha tatva bahuta tayaka sAbita huA hai- para roja ke jIvana me durAgraha aura kaTTaratA kI jakaDa meM hai hama | AcaraNa ye saba dizAe~ hai / manuSya ne apanA jo dharma svIkArA hai, usa para calane kI paTariyA hai | ina paTariyo para calane se hame koI rokatA hai to vaha hamAre hI bhItara paidA hone vAlA vikAra hai| isakI khoja manuSya kara cukA hai| vaha jAnatA hai ki usake dharma se vaha isalie DigatA hai ki usakI tRSNA yA lAlaca, usakA krodha, vara, ahkAra, yaza-dhana-sattA kI lipsA, nindA aura bAhara-bhItara kI asvacchatA ko vaha roka nahIM pAtA / aba ye jIvana meM ? 91
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ saba neti neti haiM / lekina manuSya kA jIvana nakArAtmaka nahI hai, vaha pAjiTivha - svIkArAtmaka hai / hame tRSNA kI jagaha antyodaya, krodha kI jagaha karuNA, vaira ke lie kSamA, ahakAra ke lie namratA, yaza-dhana-sattA kI fear kI jagaha tyAga, nindA ke badale guNa-darzana aura svacchatA ke badale zucitA - pavitratA kA abhyAsa karanA hogA / ye saba nayI bAte nahI hai / manuSya ko apanI dukhatI rage mAlUma hai / aura unakA ilAja bhI use mAlUma hai / bahuta samRddha adhyAtma usake hAtha meM hai / usI kI pUjA ke lie vaha apane devAlayo me jAtA hai / baDI niSThA aura bhAvanA se vaha pUjA bhakti kara rahA hai, phira bhI rage dukhatI jAtI haiM aura apane hI dharma-kSetra se manuSya bhAga khaDA huA hai / bahuta calacala kara bhI majila se vaha dUra jA rahA hai / maiM bahuta namratA se yahI kahanA cAhatA hU~ ki hama bhaTake bahuta haiM, cale bilakula nahI / ulajhe adhika haiM, sulajhanA cAhate hI nahI / hamArI isa dhAraNA ne ki yaha maMdira - masajidagirajAghara kI cIja hai, sasAra tyAga kara guphA - kandarAo kI aura sanyAsI kI cIja hai - hame bahuta gumarAha kiyA hai / lekina bAta isase bilakula alaga hai / hama cAhe jisa dharma ke ho, vaha hamArA dharma, manuSya ke janma se lekara marane taka hara ghar3I aura hara pala ke lie hai, aura vaha jahA hai, jisa avasthA meM hai, jisa paristhiti meM hai vahA ke lie hai / bacapana khela kA, javAnI bhoga kI ora buDhApA sAdhanA kA - aisA vibhAjana hai nahI / dharma devAlaya me aura karma ghara-bAjAra meM, aisA vibhAjana bhI nahI hai / yaha jo hamane apane-Apako bATa liyA hai, vaha hamArI saba se kamajora kaDI hai / bhakti, pUjA, niSThA, ArAdhanA, adhyayana, tatva, carcA, sanyAsa Adi me apane uccatama zikhara para caDhakara bhI manuSya baunA hai / usakI U~cAI usake AcaraNa meM hai / cale to, jisa majila kA rAhI hai vahA taka avazya pahu~cegA / 92 mahAvIra
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA ko AdhAra zilA aparigraha 14 zrahiMsA kI pITha para mahAvIra ne likha diyA -- 'aparigraha' / yaha ahiMsA kA beka-bona - merUdaNDa hai / para ahisA dharmiyo ne ise samajhane kA, pakaDane kA aura jIvana meM utArane kA koI Agraha nahI rakhA / ahiMsA yA yo kahie hiMsA na karane kA Agraha to bahuta gaharA utarA hai-mIlo taka utaratA calA gayA hai, yahA taka ki hama ahisAvAle jaivika ( Aragenika) vastuo ke sAtha kitanI kitanI hiMsAe~ juDI hai, isakA sUkSma-sesUkSma vivecana kara sakate haiN| ahiMsA dharmI kI khAdya sAmagrI me jamIkada, pattAbhAjI, akurita anna, kaI taraha ke phala, zahada Adi padArtha isalie varjita hai ki kisI-na-kisI rUpa me inake sAtha hisA kA tattva adhika juDA huA hai / calane aura bolane kI sUkSma hiMsAye bhI hamane samajhI haiM aura unase bacane kI maryAdAe~ jIvana meM dAkhila kI hai| 'Apa jaina hai, rAta me to nahI khAe~ge ? " ----yaha vATaramArka (jala - cihna) mahAvIra ke bhaktoM ne sahaja hI prApta kara liyA hai| vATaramArka to yaha honA thA ki vItarAgI jIvana me ? 93
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kA badA hai yaha, ati sAdA, sarala, belagAva aura bedAga jIvana jItA hogaa| para yaha vATaramArka unheM nahIM milaa| kevala Upara Upara cala rahe hai ___ aba bhale hI 25 zatAbdiyA bIta gaI ho, lekina mahAvIra ke bhakta ahiMsA ke rAste meM bahuta Upara-Upara ekadama sataha para cale hai| ahiMsA kA bebona-aparigraha chur3A hai| nahI / isalie ahiMsA lijalijI banI rahI, jIvana ko nahI pakaDa skii| ahiMsA kA sambandha bhItara se adhika hai, bAhara se kama hai| bAhara-bAhara Apa bacate rahie hiMsA sena kisI ko mArie, na mAsAhAra karie, bahuta zodha-zodha kara khAie-pIjie, jhADa-phaMka kara calie, para bhItara to hiMsA khila-khela rahI hai| jIvana bhara manuSya kitanI-kitanaM tRNA, kitanA-ktinA vaira, ahakAra, lAlasA, jhUTha-kapaTa aura kitanI-kitanI corI, kaDuA mijAja, tIkhe-paine tevara aura Ataka pAlatA calA jA rahA hai| isake sAmane slaoNTara hAusa (bUcaDakhAne) kI hiMmA bahuta choTI pddegii| isalie mahAvIra kA mArA dhyAna bhItara kI hisA para thaa| vaha kaba ugatI hai, kisa taraha poSaNa pAtI hai, kitanA manuSya ko toDatI hai aura majabUta ho-ho kara manuSya ko manapya hI nahI rahane detI-isa para mahAvIra kA cintana calA aura bahata khojakara unhone bhItara kI isa hisA se lar3ane ke lie manuSya ke hAtha me 'aparigraha' tattva thamA diyaa| bAhara kI hisA se bacane ke lie 'prema' tatva diyA aura bhItara kI hisA ko rokane ke lie 'aparigraha' tattva diyA / kucha kAmayAbI milI ha manuSya ko bAhara kI hisA rokane me / eTama bama girAkara bhI mAnA usane yahI ki yaha vinAza kA rAstA hai, jo isAna kA nahIM ho sktaa| vinAzakArI zastro ke pahADa manuSya ne khaDe kie hai, para mAnatA yahI hai ki yaha usakI lAcArI 6, AkAkSA nahIM hai| use dharatI para prema caahie| prema kI rAha dikhAne vAle jitne-jitane masIhA hae, ve bhava usake ArAdhya deva hai aura unakI pratimAA ve Age vaha bAra . 4 mahAvIra
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAra apanA mastaka namA rahA hai / para bhItara kI pratipala-pratikSaNa ugatI huI hiMsA usase jo karavA rahI hai vaha sampUrNa mAnava jAti kA aisA Denjara jhona khatare kA kSetra hai, jisane manuSya ko khaMDita kara diyA hai| hama saba TUTa cuke haiM / hamArA sarvAdhika dhyAna isa bindu para TikanA cAhie thA, para TikA nahI / hamane aparigraha tattva ko pakaDA hI nahIM, balki hama ulTI dizA meM cala rahe haiM / hamArA jIvana adhikAdhika parigraha -- vastu- sasAra, sattA-sasAra aura yaza - sasAra me lipta hai / vastuo kI relamaThela hai--eka jAtI hai aura dasa AtI hai / manuSya vastuoM se ghira gayA hai| eka ambAra hai usake sAmane -- saba-kA-saba pAnA cAhatA hai / bhItara se uganevAlI lAlasA ne use jakaDa liyA hai / vastu nahI hai, prApta hone vAlI bhI nahI hai, para lAlasA baDha rahI hai / vastu Apake pAsa hai aura usakI IrSyA mere bhItara harI ho rahI hai / sattA Apako milI, chaTATA meM rahA hU~ / ApakA yaza mujhe sahana nahI hai, use tor3ane me lagA hai| yaha jo vastuoM ke hone yA na hone, sattA ke pAne yA na pAne aura yaza ko baTorane yA na baTorane se juDI tRSNA, lAlasA, IrSyA aura pA lene kI AkAkSA kA parigraha hai, vaha itanA gaharA aura vizAla samudra hai ki usane hamArI sArI ahiMsA DUba rahI hai / ahimA hAtha nahI laga rahI hai isalie prazna uThatA hai ki mahAvIra ko hama ahisA kI bAjU se samajhe ki aparigraha kI bAjU se / ye eka hI sikke kI do bAjue~ hai / idhara se dekho to ahiMsA hai aura udhara se samajho to aparigraha hai, balki aparigraha kI rIDha para ahiMsA TikI huI hai / kisI dUsare dharAtala para vaha nahIM ugegI / mAsAhAra choDane aura pattAbhAjI Adi se paraheja karane kI ahisA parigraha ke sAtha Apa calA leM to calA leM / lekina prema kI ahiMsA -- sampUrNa prANijagat se eka rUpa hone kI ahiMsA kA sIdhA sambandha choDa dene se hai, isa jIvana me ? 95
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka se hai ki maiM kitanA laM, jor3a aura kitane meM apanA samAdhAna DhU~DhU / aisA hama bilakula nahIM kara rahe haiM vaha hamArA lakSya hI nahIM rahA hai| lakSya to yaha banA hai ki maiM adhikAdhika pAU~, pratiSThita hoU aura vipula vaibhava kA svAmI banUM / yaha AkAkSA pUrI hotI hai to vaha mAnatA hai ki puNya usake sAtha hai aura yaha saba usake palle nahIM paDatA to mAnatA hai ki usakA pApa kA udaya hai| sAre daridrI, kagAla, vastuhIna loga, jinheM koI pada bhI prApta nahIM hai aura koI pUchatA bhI nahI, baDe benasIba mAna liye gaye hai| bhItara-hI-bhItara manuSya kA yahI nArma (mAnadaDa) bana gayA hai / idhara ahiMsA kI sAdhanA me vaha zAkAhArI banA hai| zAkAhAra me bhI vaha Aragenika (jaivika) vastuo ko choDane kA vrata letA hai, lekina usake jIvana kA kArya isase viparIta hai| vahA use cAhie, aura-aura cAhie, kisI bhI taraha caahie| jisane pA liyA, vaha bhItara se bhI khuza hai aura bAhara se bhI pratiSThita hai / eka cena (zRkhalA) hai, jo zoSaNa para TikI hai / manuSya ne prANi jagat kA aura prakRti kA khUba zoSaNa kiyA hai aura aba pUrI taraha apane hI zoSaNa me lagA hai| saba eka dUsare kA zRkhalAbaddha zoSaNa kara rahe hai| aura majA yaha hai ki hareka apane ko zoSita samajhatA hai / yaha jo zoSaNa, anyAya, chInA-jhapaTI aura bhItara-hI-bhItara eka-dUsare ko toDa dene kI jIvana-paddhati banI hai, vaha ahiMsA kI tarja nahI hai aura isa taraha mahAvIra kI ahiMsA cakanAcUra hai / hama garva kara sake, aisA kucha raha nahIM gayA hai| mahAvIra ahiMsA ko jo dharAtala denA cAhate the, vaha zabdo me to svIkArA gayA, lekina kRti meM zoSaNa kA dharAtala banA rhaa| isa dharAtala para prema nahI ugegaa| kucha ugegA to IrSyA aura vaira hI ugegaa| tRSNA aura lAlasA hI phuulegii| atRpta aura TUTe hue manuSya ke jIvana me ahiMsA kaise TikegI? ____ maiM mAnatA hU~ ki ahiMsA kI AdhAra-zilA- aparigraha-ko nahI pakaDege to hamAre cAro ora hiMsAe~ kAsa kI taraha ugatI rahena / hama dekha mahAvIra
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahe haiM ki agaNita choTI-choTI hiMsAo se manuSya ghirA huA hai| usa bojha ko Dhote-Dhote bahuta baunA ho gayA hai aura TUTa gayA hai| eka hI manuSya kA eka bhAga ahiMsA aura prema kI bAta karatA hai aura usI kA dUsarA bhAga jamakara zoSaNa me aura anyAya meM lagA hai-khUba ahakAra aura vaira phailA rahA hai| sampUrNa mAnava jAti hiMsA ke upakaraNo ko lekara jI rahI hai-phauja, pulisa, bhaya, daDa, jela, lAcArI aura kruurtaa| mahAvIra ko zarIra-hiMsA (phIjikala vAyolensa) kI kabhI citA nahI rhii| manuSya kI AkAkSAo me panapanevAlI choTI-choTI ananta hiMsAo ke mukAbale bUcaDakhAne kI hiMsA bahuta choTI cIja hai| mahAvIra manuSya ko bhItara ke sailAba se bacAnA cAhate the aura isIlie unhone apanI ahiMsA ko 'aparigraha' kA AdhAra diyA, tAki manuSya apane bhItara uganevAlI choTI-choTI hiMsAo se baca ske| bhItara kI hisAo se bacegA to bAhara kI hatyAye, yuddha, kasAIkhAne apane-Apa samApta ho jaayege| lekina mahAvIra kA yaha aparigraha-tattva hamArI Akha se ojhala hai| yo sAdhuo ne aura zrAvako ne bhI bahuta-kucha choDA hai aura roja-roja choDane kA hI abhyAsa kara rahe haiN| lekina jaise kevala hiMmA na karane se ahiMsA nahI sadhatI, vaise hI vastuo ko bAhara se choDa dene se aparigraha bhI nahIM sdhtaa| aparigraha kA sIdhA sambandha vastu se nahIM, vastu se lipta hone se hai| hama saba jAnate haiM ki choDa-choDa kara bhI hama kitane-kitane lipta haiN| adhikAdhika lipta hote hI jA rahe haiN| sAdA-marala jIvana pratiSThita nahI hai| mehanata se kamAI sUkhI roTI lAcArI hai, samAdhAna nahIM, vastuhIna manuSya para vastu na hone kI cintA kA adhika bojha ladA hai| hamArA sArA pyAra, sammAna, neha aura Adara 'tyAga' ke pakSa meM pahuMcanA cAhie thA, para vaha baTorane vAle kI goda me hI jA rahA hai| manuSya kI AkheM vahI TikI haiM, jahA vaibhava hai, adhikAra hai| jIvana me?
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale parigraha phira ahiMsA ____ ahiMsA kI taraha aparigraha ke kSetra meM bhI manuSya sataha para A gayA hai| karma-kSetra meM Dhera sArI hiMsAe~ karatA hai aura thAlI meM se kucha cIjeM ahiMsA ke nAma se haTA detA hai| isI taraha Dhera sArA baToratA hai aura aparigraha yA tyAga ke nAma se kucha muTThI bhara de detA hai| yaha sth| ahiMsA yA satahI aparigraha mahAvIra kA rAstA nahIM hai| thoDI ahiMsA pAla lI aura thoDA tyAga kara diyA, yaha mahAvIra ko svIkAra nahI hai| mahAvIra ne manuSya ke sAmane ToTelTiI kA-samagratA kA-dharma rkhaa| unakI ahiMsA TukaDo me calegI hI nhiiN| manupya ko apanA pUrA jIvana badalanA hogA bAhara se bhI aura bhItara se bhii| abhI to vaha bahuta itamInAna se baTorane meM lagA hai| apane bhItara ugamevAlI hisAe~ aura usake pratiphala use dikhAyI hI nahI de rahe hai| kucha samaya vaha dharma ke svara alApa letA hai aura zeSa jIvana bedhaDaka zoSaNa kI paTariyo para dauDatA jAtA hai / isame kucha bhI aTapaTApana use nahI laga rahA hai / ____ aba ikaoNlAjI (paristhiti-vijJAna) ne khatare kI ghaTI bajAI hai / jIvana-stara kI betahAzA dauDa meM insAna ne prakRti ko itanA duhA hai ki usake sAre bhaDAra cI bola rahe hai| manuSya ke upabhoga kA sAmAna prakRti se mila pAegA yA nahIM, yaha khatarA sAmane hai / Apa mahAvIra kI ahiMsA aura aparigraha ko bhUla jAie, phira bhI jIvana ke lie prakRti, prANi-jagat aura manuSya ke bIca gahare vivekazIla sAmajasya kI jarUrata hai| hame apanA upabhoga sImita karanA hogaa| jitanI jarUrate haiM, utanA hI lenA hogA aura badale meM prakRti ko vaha saba lauTAnA hogA, jo use toDe nahIM, balki puSTa kare / hamane prakRti ko vezumAra jaharIlI gaise, gandagI, nAzaka davAiyA, kemikalsa, dUSita vAyumaNDala diyA hai| yadi upabhoga kI vastue~ sImita nahI huI aura hamAre kala-kArakhAne ve saba sAmAna ugalate rahe, jo eka ora mahAvIra
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ to manuSya ko tor3a rahe hai aura dUsarI ora prakRti kA vinAza kara rahe haiM, to anacAhe hama hisA kA hI varaNa kara rahe hai aura krege| aisI sthiti me hamArI yaha devAlayI aura rasoIghara kI ahisA hamArA kitanA sAtha degI? ahiMsA tabhI jIvana meM utaregI jaba ki manuSya usakI AdhArazilA-bekabona-aparigraha ko jIvana me lAyagA / parigraha aura aparigraha kA socA sambandha hamAra kArya-jIvana se hai| jisa dharma ko hama grahaNa karanA cAhate haiM, jisakI jaya-jayakAra hama madiro, masjido aura girajAgharo me kara rahe hai, vaha bhajane se hAtha nahIM Ane kaa| vaha to tabhI hAtha AyagA jaba use karma-jIvana meM dAkhila krege| ahiMsAdharmiyo ko apanA paira ahiMsA kI bekabona-aparigraha-para dharanA hogA, tabhI ve hisA ke kaSTa bhare rAste para cala skege| Aja taka calA saba akAratha huA, yahI smjhie| pahale aparigraha kA pakaDie, ahiMsA apane-Apa sadha jaaygii| 00 jIvana me?
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 parigraha : mUrti kA dhIre-dhIre hamAre pAsa kaI AdinAtha, hajAro neminAtha, eka-do lAkha pArzvanAtha aura dasa-bIsa lAkha mahAvIra ekatra ho gae hai / hamane bahuta bhaktibhAva se, niSThApUrvaka pAvana - pavitra samAroho ke bIca ina mUrtiyo kI sthApanA kI hai / inake lie eka-se-eka baDhiyA mandira race haibhavya, kalApUrNa aura mana ko moha lene vAle / prakRti kI suramya chabiyo ke bIca hamane sundara upavana, pahADa aura jalAzayoM ke kinAre DhUMDhe hai, jahA apanI sampUrNa chaTA liye hamAre tIrtha apanI garimA ke sAtha sira UMcA kiye khar3e haiM / aura hamAre ye AdinAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra tathA aura-aura tIrthaMkara vahA virAjamAna hai / aisA puNya koI akele hamAre hI hAtha nahI lagA / apane-apane devatAo kI manabhAvanI mUrtiyA - rAma-sItA, kRSNa-rAdhA, ziva-pArvatI, brahmA-viSNu-maheza, buddha, IsA, gaNeza, hanumAna Adi-Adi mahAprabhuo kI sajI-dhajI pratimAe~ lAkho madiro me virAjamAna haiM aura hamArI dharatI mahAvIra 100
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ unase suzobhita hai / ina mUrtiyoM ke lie hama DhUMDha-DhUMDha kara pASANa, raga-biraMge sagamarmara, sphaTika Adi lAe haiM aura hamAre saga-tarAzo ne bar3e manoyoga se una para apanI chainiyA calAyI hai / cikane-khuradare pattharo para karuNA, zAnti, dhairya, samatA Adi samyaka bhAvo ko utAra lAne meM unheM gajaba kI saphalatA milI hai| ekadama sajIva pratimAe~ - bolatI kucha nahI, lekina manuSya apane bhItara jina guNo kI khoja meM lagA hai, ve saba pratimAo ke ceharo para ubhara Aye hai| binA bole hI ve kucha kahatI hai manuSya se / apane-apane prabhu ke sAmane khaDA manuSya zraddhA ke sAtha usa abolI vANI ko sunatA hai aura Atmavibhora hotA hai / hamArA mUrti prema phira bhI hame samAdhAna nahI hai / itane itane pAvana tIrthoM kA, madiro kA, girajAgharo kA aura lAkho lAkha pratimAo kA mAlika manuSya nayInayI mUrtiyo kI racanA meM lagA hI huA hai| balki eka hoDa badI hai, kauna kitanA bhavya, vizAla, kalApUrNa maMdira khar3A karatA hai / kitanI sundara manamohanI mUrti virAjamAna karavAtA hai / / zatAbdiyA AtI hai aura hama dauDa lagAne lagate haiM / aba to hamArA pratimA- prema itanA umaDA hai ki hamArI chainiyA mahApuruSoM kI bhI mUrtiyA ugalane lagI haiM / tIrthaMkaro aura bhagavAno se utara kara hama netAo ke caraNo me nata mastaka hai / caurAhe caurAhe para gAdhI, javAhara, vivekAnanda, Taigora, zivAjI, ambeDakara, paTela Adi mahApuruSa khaDe ho gae haiM / ekadama khule me dhUpa - varSA - sardI sAdhanA kara rahe hai / inake cAro ora apanI hI udher3a-buna me cakkara kATatA manuSya kabhI to inase prerita hogA || idhara mahAvIra ke 2500 ve nirvANa varSa me hamArI zraddhA meM tUphAna A gayA hai aura hama mukta mana se phira use ghaDane laga gaye haiM / hajAro jIvana me ? 101.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ saga-marmara nihAla ho gae-patA nahI ve kahA jaDe jAte, bhakto ke hAtha paDa gaye to mahAvIra ho gye| ye itane sAre naye mahAvIra aba apanI-apanI nayI vediyo aura madiro me pratiSThita hokara virAja gaye haiN| hama madita hai ki hamane phira kucha parAkrama isa mahAparva me kara ddaalaa| hamArI isa mandira aura mati-paramparA se ktinI kAtma-sAdhanA huI aura manuSya kA prAtma-bala kitanA UcA uThA, isakA koI paimAnA hamAre pAsa nahIM hai, lekina kucha cIja hamAre hAtha seta-meta me laga gayI hai| hamAre sAre tIrtha aura baDhiyA madira sAre deza me phaila gaye haiM jo anUThI kalAkRtiyo se sajjita hai| prakRti ke samRddhatama saundarya ke bIca sthita ye tIrtha manuSya ko AkarSita karate hai aura apane hI khUTe se badhe rahane vAlA yaha prANI isa bahAne caraiveti-caraiveti kara rahA hai| madiro ne hame ArAdhanA sikhAI hai, bhakti dI hai, hamAre hRdaya me niSThA jagAI hai| isa AsthA ko bala milA hai ki apane-apane mahAprabhuo kI taraha vaha bhI apane antara meM chipI ananta zakti ke dvAra khola sakatA hai| pratimAo ke ceharo para khilI rAma kI maryAdA, kRSNa kA prema, ImA kA balidAna, buddha kI karuNA, ziva kA teja, brahmA kI udAratA tathA mahAvIra kI vItarAgatA dilo ko chUtI hai| unake samakSa hama zraddhAvanata hai| aura ThIka yahI vaha pAinTa-bindu hai-jahA se hama teja DhalAna para phisala paDate haiN| jo karuNA hamAre dilo me jaganI cAhie thI aura karanI me bahanI cAhie thI vaha hamane buddha ke hI pAsa rahane dii| jisa maryAdA kA sakalpa hamame jaganA cAhie thA vaha rAma ke supurda / jisa prema se abhibhUta hokara hame apane AsapAsa ke sasAra meM sevArata honA cAhie thA vaha kRSNa ko arpita / IsA kA balidAna mUrti ke pIche bane krAsa ko smrpit| aura jo vItarAgatA hamAre hRdaya me phailanI cAhie thI, hamAre pUre jIvana meM chAnI cAhie thI vaha saga-marmara ke mahAvIra ko saupakara hama nizcinta hai / hamane apane lie rAga pAla liye haiM, vItarAgatA kI cintA mahAvIra karege / 102 mahAvIra
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha hI, hame yaha jarA pasanda nahI hai ki hamAre rAma kA ceharA kaThora ho, kRSNa bhauMDe bana jAeM, IsA AMkhe tarerate dikhAI de, baddha gusse se bhare ho aura mahAvIra ke cehare para tRSNA taira rahI ho| eka bhavya madira meM maiM gayA to vahAM khaDI Adamakada buddha pratimA ke hoTho para halkA gulAbI raga putA thA, mAno vaha lipasTika vAlA buddha ho| bhakto kI bhauhe isI eka bAta para tana gayI ki yaha kyA sUjhA madira vAlo ko itanI bhavya pratimA ko lipasTika lagAkara bigADa kyo DAlA? hamame itanI samajha hai ki rAma-kRSNa, buddha-mahAvIra, IsA Adi hamAre ArAdhya deva zarIra ko sajAkara zraddheya nahI hue hai-unakA Atma-tatva jAgA aura unake jIvana me utarA isI kAraNa ve hamAre tIrthaMkara bana gaye hai| manuSya ko yahI bodha dene me unakA jIvana lagA hai| unakI sArI tapasyA Atmabodha ke lie thii| khuba tapa-tapa kara, saha-saha kara, khoja-khoja kara unhone yaha amRta prApta kiyA hai ki manuSya kA rAstA zarIra kI paTarI nahIM hai, use calanA hai to AtmA kI hI paTarI para calanA hai| mRgatRSNA para yaha kyA karizmA humA ki unakI vItarAgatA pASANa para to utara sakI, para usa pratimA ke pUjaka manuSya ke hRdaya meM nahIM utara paayii| saga-tarAza, Ubar3a-khAbaDa patthara ko ghaDa-ghaDakara eka baDhiyA AkRti dete haiM aura usame una saba bhAvo ko utAra lAte hai jinheM mahAvora jIye the| jaDa ko cetana banA dete haiM aura hama saba aise saga-narAza hai ki apanA hI cetana chola-chIla kara pheMka rahe haiM aura jaDatA ubhAra rahe hai| hamArI chainiyA eka-dUsare para cala rahI haiN| maiM Apake sAre guNa tarAza-tarAza kara miTTI me milA rahA hU~ aura Apa mere sAre guNo para hathoDA calA rahe hai| khUba doSa-darzana ho rahA hai| dveSa-vaira ekadama paine banakara tana gaye hai| tRSNAe~ cikanI aura camakadAra ho gayI hai / lobha hamArI Akho meM utara AyA hai aura svArtha hamAre roye-roye me bidha gayA hai / jIvana me? 103
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya eka baDA mUrtikAra hai-prakRti usake hAtha me ghaDI kI hara Tik ke sAtha eka pratimA sauMpa rahI hai, lo ise ghddo| jisa bhavya, saumya aura samyak mUrti ke darzana tuma apane tIrthoM meM karanA cAhate ho vahIM bhavyatA, saumyatA aura samya tatva isa pratimA ko de sakate ho to do| para ina cetana pratimAo ko samAja kI ApAdhApI, ghraNA-dveSa, hiMsA-jhUTha aura lUTa-khasoTa ko saupakara hama koI baDhiyA dhavala saga-marmara DhUMDha rahe haiM, camakadAra sphaTika iMDha rahe haiM aura chATa rahe hai ki acchA mahAvIra kisa patthara me se bnegaa| isa taraha hama apanI sArI karuNA, apanA sArA tyAga, dhairya, kSamA, nirvairatA, satya, ahiMsA aura vItarAgatA manoyoga se tarAzI huI pratimAo ko dekara apanI jholI meM sArI duniyAdArI, bhogaupabhoga kI sAmagrI aura tRSNA, krodha, bhaya, hiMsA Adi kA bojha lekara sI-sA (vajana ke tola se Upara-nIce jhUlanevAlA bacco kA eka khela) me lage hai| hame roja-roja vItarAgatA ke darzana kA lAbha mila rahA hai aura sAtha hI sAtha apane-apane rAga me jI-bhara kara tairane kA Ananda bhI banA huA hai| 'sI-sA' kA yaha khela nirantara cala rahA hai| hajAro sAla se hame jo virAsata apane tIrthoM kI, mandiro kI, bhavya se bhavya pratimAo kI milI hai, vaha sArA khajAnA choTA paDa gayA hai| idhara gRhastha kA mana kahatA hai ki mandira aura mUrti kI isa lambI zRkhalA me mai kucha aura joDa dUM, aura vaha apanI sampUrNa zraddhA lekara, apane tapasvI RSi-muniyo kA AzIrvAda pAkara phira-phira kisI pASANa kI khoja me nikala par3atA hai| usakI sArI zakti pASANa ko AkAra dene me aura ITa-cUne kI bhavya imArata banAne meM laga jAtI hai| mUrti taiyAra hai, mandira taiyAra hai, pacakalyANaka pratiSThA ho rahI hai aura apane race vItarAgI prastara mahAvIra kA mA-bApa banane me use anokhA sukha mila rahA hai| lIjie hamArI pratimA-paramparA aura Age baDha gayI / virAsata meM kucha mandira aura jaha gye| eka ajIva mAireja-magatRSNA / 104 mahAvIra
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ mandira Ama-sAdhanA kI karmazAlA bane maiM Apako kisI azraddhA ke kSetra meM nahI utAra rahA-mandira hamArI bhAvanAo ke nyUkliyasa (madhya bindu) haiN| pratimAe~ hamAre mAnya lakSyoM kI pratIka haiN| manuSya apanI Atma-sAdhanA ke jisa zikhara taka UcA uThanA cAhatA hai, usa ArohaNa meM pratimA se use preraNA milatI hai, sakalpavIratA milatI hai| prazna yaha hai ki yaha upalabdhi hamAre sAtha laga rahI hai kyA? yA hama jAne-anajAne parigraha ke eka naye sasAra me gotA lagA gaye haiM ? vastuo kA, dhana aura sattA kA, yaza aura sammAna kA, vaibhava kA parigraha to hama jAna-bUjha kara juTA rahe haiM. yaha samajhate hue bhI ki yaha bojha hame bhItara se toDa degA, phira bhI hama eka bAra yaha bojha uThA hI lenA cAhate hai| jisa taraha hAtha laga jAe, pA lenA cAhate haiN| yaha parigraha to nesesarI ivila-anivArya burAI- ke rUpa me hamase cipaka gayA hai| lekina sAtha hI sAtha maiM bahuta namratA se kahanA cAhatA hU~ ki hamAre tIrtha, mandira, pratimAe~ aura mUrtiyA bhI isI tarAz2a para caDha gaI haiN| parigraha ke sailAba ne unhe bhI apane pravAha me ghasITa liyA hai| yaha eka aisA sUkSma parigraha hai jo dikhAI nahI detA, lekina hamame gaharA paiTha gayA hai| kabhI hamArA viveka jAge to kisI dina sabhava hai hama apanA sagrahIta dhana-vaibhava aura mAyA choDa sakege, usase apanA pallA chuDAkara apane 'sva' ko pahacAna skege| lekina mUrtiyo se muMha moDane kI himmata hama zAyada nahIM kara paaye| yaha bhI hamase kahate nahIM banegA ki basa aura naye-naye mahAvIra hame nahI cAhie, jitane pratiSThita kara liye bahuta haiM, jitane madira raca liye paryApta hai| para maiM isa sAhasa ko pAne kI ArAdhanA jarUra karanA cAhatA hU~--ApakA aura merA mana isa bindu para avazya lAnA cAhatA hU~ ki pratimAo ko jo zAti, jo samAdhAna, jo vItarAgatA, jo samatA, jodhairya aura jo sakalpazUratA hamane sauMpI hai tathA madiro ko jo pavitratA pradAna kI hai, vaha hamAre hAtha lge| jisa taraha cikitsAlayo meM hama apane jIvana meM? 105
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ thake-mAde jarjarita zarIra ko lekara puna svastha hone kI garaja se cale jAte haiM, usI taraha apane-apane kaluSita, Te hae, bikhare hue mana lekara hama apanA Atmabala puna pAne madiro me jA sakeM aura pratimAe~ hame apanA maila dhone kI preraNA de sake / mandira Atma-sAdhanA kI varkazApa-karmazAlA bana jaae| eksare kA eka aisA sthAna jahA maiM dekha sakeM ki apane bAhara ke jIvana ko jIne me bhItara se maiM kahA-kahA se TUTA hU~ aura kyA karane se phira se jaDaMgA aura AtmajayI bnuuNgaa| mandiro aura pratimAo se bhI yadi maiM kAmplesensI-jhUThI AtmatuSThI aura Atma-sAdhanA kA ahakAra khIcatA raha~gA to mere bAhara ke svarNa bhaNDAra aura mandira ke isa mUrtibhaNDAra me kyA antara raha jAegA? mAja to hamAre naoNrma-pratimAna-vo dizAmo ke rAhI haiN| mandira me prAtmaniSThA aura usakI deharI se utarate hI zarIra-niSThA / jaise koI lAla aura harI battI ke alaga-alaga svica lage ho| deharI lAghate hI grIna lAiTa--dauDo, jitanA lete bane lo| deharI caDhate hI lAla lAiTa-ruka jAo, jitanA choDate bane choddo| isase baDhakara koI aura AtmazlAghA nahI ho sktii| samaya A gayA hai ki hama apane nAmamandira ke pratimAna badala DAle / usa pUjA-arcanA-ArAdhanA, ghaTa-DiyAra, zakha aura mahAzakha, jaya-jayakAra aura bhakti se bace jo hame kevala dharmAla hone kA bhrama de rahe haiN| nAma-japana, pATha-pUjA aura zAstra-pravacana bhI hame bahuta dUra nahIM le jA skeNge| kucha kara liyA itanA hI sukha isame samAyA hai| yaha to huA mandira kA naarm| aura dhana-sattA-yaza kI bhUkha ko pUrA karane meM hamArI be-lagAma sAsArika dauDa, jaise bhI bane apane lie pA lene kI khaTapaTa aura isa adhAdhuMdhI me satya, ahiMsA aura karuNA ko hara samaya dAva para caDhAne ko hamArI juAvRtti bAhara kA nAma bana gayA hai| kyA hama apane madiro ko ina dono nArma ke samanvaya kI karma-zAlA-varkazApa nahIM banA sakate ? aura yadi nahIM banA sakate to hamArI lAkho-lAkha 106 mahAvIra
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavya pratimAe~ aura unake kalApUrNa AvAsa mandira 'parigraha' kA eka aisA bojha hai jise hama saba milakara sAmUhika rUpa se Dho rahe hai aura zAyada Age bhI Dhote cale jAyege / parama bhagavAna mahAvIra ke 2500 ve nirvANa-varSa ke isa aMtima caraNa me hama yaha mahA-parAkrama kara sakate hai / jo karaNA sagamarmara kI pASANa pratimA ko saupI hai vaha hamAre dila meM utare, jo samAdhAna prastara mUrtiyo ke ceharo para chAyA hai vaha hame nasIba ho jAe, jo vItarAgatA mRtiyo kA bhAmaMDala bana gaI hai vaha pAne ke lie hamArA mana taiyAra ho jAe, satoSa kI jo musakarAhaTa ina pASANa-pratimAo para khela rahI hai vaha hama saba bhakto ke hRdaya me phaila jaae| yaha saba sabhava hai, bazarte ki hama apane madiro ko bAhara aura bhItara ke nArma ko joDane kI varkazApa karmazAlA banA de / aisA karane kA sAhasa hamame A jAe aura hama kara leM yaha kAma to yaha hamArI sabase baDI vIra-parinirvANa kI ArAdhanA hogI / yaha kitanA tIkhA vyaga hai ki hamArI nirvasanA parama vItarAgI saumya aura bhavya bhAvanA kI dhAriNI pratimAe~ hamAre dilo ko to nahI chU pA rahI lekina curAye jAne kI mahaja eka vastu bana gaI hai / kAza, hamane apane ko tarAzA hotA to eka nayA manuSya isa yuga ko milatA aura vaha sArA cetana tattva jo manuSya ne sagamarmara ko de diyA hai, usakA apanA hotA aura vaha jaDa banane se bacatA / jIvana me ? Oo 107
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 anekAnta ke binA ahiMsA kitanI paMgu ! ahiMmA eka mukAma para Akara ThiThaka gayI hai| jitanA cala pAyI, usase itanA abhyAsa ahiMsA-dharmI ko haA ki vaha jIva-hatyA se bce| usake hAtho se hathiyAra chuTa rahe hai aura usake paira cITiyA bacA rahe hai / manuSya ko yaha vizvAsa AyA ki usakA rAstA hanana kA nahI hai / mArakATa, hatyA, jora-jabaradastI, laTa, AgajanI, yuddha Adi barbara tarIke hai aura ye sAre vyavahAra mAnavocita nahIM hai| mAsAhAra se usakA citta haTatA jA rahA hai| usane samajhA ki AtmA kI tAkata zarIra kI tAkata se ananta gunI hai / kama-se-kama, manuSya aura manuSya ke bIca kA vyavahAra ahisA kA ho, yaha bhAvanA usakI banI hai| jIva-dayA vAlo ne prANijagat ke sAtha bhI apanA neha joDA hai aura unakI karuNA saba jIvo taka pahuMcI hai| hisA ke upakaraNa lekina ahiMsA kI isa majila para khaDA manuSya jaba apane cAro ora 108 mahAvIra
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI duniyA para najara DAlatA hai to dekhatA hai ki usane jisa 'karuNA' ko jagAyA aura hajAro sAla ke abhyAsa ke bAda jo 'ahiMsA-dharma' usake hAtha lagA vaha to samudra me bUMda ke samAna hai| vaha khuda aura usakA yaha sasAra ahiMsA ke bajAya hiMsA se hI adhika ghirA huA hai| usake nijI jIvana ko hI lIjie-mA apane beTe ko samajhAte-samajhAte taga Akara taDAka se eka cATA jaDa detI hai| mA samajhatI hai vaha jIta gayI, baccA hAra gyaa| garIba kucha kahanA cAhatA hai, apanA dukha prakaTa karanA cAhatA hai, para mAlika ke tevara dekhakara sahama gayA hai| bahuta gusse me hai, para usake hAtha mAlika para nahI uTa rahe hai-usana apane mana ko mAra liyA hai| mAlika samajhatA hai, usakI cala gyii| janatA sattA ke kAna taka koI bAta pahucAnA cAhatI hai, nahI pahucatI hai to vaha toDa-phoDa para utara AtI hai aura badale me udhara se lAThiyA barasatI hai, goliyA calatI hai, kucha pakaDa-dhakaDa hotI hai / basa aba mAmalA zAnta hai--karaphyU uTha gayA hai, pulisa haTa gayI hai, janatA ne ghuTane Teka diye haiN| zAsana samajhatA hai vaha jIta gyaa| kabhI-kabhI janatA apane Akroza se zAsana ko dabA letI hai aura jIta anubhava karatI hai| rASTra aura rASTra ke bIca tanAva cala rahA hai / tolA yaha jA rahA hai ki zastro kI tAkata aura guTo kA dabAva kisake pAsa jyAdA hai| bAta kisakI sahI hai aura nyAya kahA khaDA hai, ise nahI dekhatA koI / sirpha tAkata-Az2amAI, aura cAhe jaba yuddha bhaDaka uThate hai| ghara se lekara bAjAra taka aura gAva se lekara rASTra taka yaha jo tAkata-AjamAI ho rahI hai vahI hiMsA kA 'brIDiMga grAuNDa-janma-sthAna' hai / aba koI talavAra laTakAye nahI ghUmatA ki tana jAe talavAra hara bAta para, para 'dhausa' sabake pAsa hai| mere pAsa kucha jyAdA hogI, Apake pAsa kucha km| para yaha sabakA sahArA bana gayI hai, jo hara bAta para uchala paDatI hai| yaha hamArA atima aujAra bana gayA hai-manuSya Atakita hai, bhayabhIta hai| jAne kaba kisakI dhausa kyA kara jAe? jIvana meM ? 109
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Akho se dikhAyI dene vAle hathiyAra to manuSya ne choDa diye haiM aura choDatA jA rahA hai| lAThI, churI, cAkU, pistaula Adi 'hatyAroM' kI jholI me 'pahuca gaye haiM / sabhya manuSya unheM chUtA bhI nahIM / yahA taka ki hAthApAI bhI use pasanda nahI hai / hiMsA ke ye bAharI upakaraNa tyAga kara vaha ahiMsA kA rAhI banA hai / rASTro ne bhI apane ApasI vyavahAra meM bAtacIta, mitratA, sadhi aura saha-astitva kI pahala zurU kI hai / zastroM se sajI-dhajI phauje aura Ayudho kA eka mahAbhaNDAra sabake pAsa hai, para pahalA kadama bAtacIta kAhI uThatA hai / isa taraha manuSya ne apane sAmAjika jIvana me bhI rAha ahisA kI hI pakar3I hai, lekina vyaktigata jIvana meM hisA ke jina upakaraNo se usane nijAta pAyI aura sAmAjika jIvana me jisa 'vaipanalesa sosAyaTI - zastrahIna samAja' kI use cAha hai, vaha usake hAtha gadayo nahI rahA hai ? kyA Apa aisA mahasUsa nahIM karate ki manuSya ne apanI jholI se hiMsA ke jina upakaraNo ko pheMka diyA hai, ve nirAkAra ho kara usakI rUha praveza kara gaye haiM ? bAhara se vaha khAlI hAtha hai| usakI kamara para aba koI talavAra laTakatI nahI dikhAyI detI / aura na hI hamAre rASTrAdhyakSo ke hAtho me dhanuSa-bANa hai aura pITha para tarakasa / ve bhI khaal| hAtha hI calaphira rahe hai, lekina himA ko ubhArane vAle ati sUkSma upakaraNoM se hamArA dila aura dimAga ghira gayA hai / hama asahiSNu ho gaye hai / bAta kI bAta me gumsA utara kara nAka para A jAtA hai / apanI nahIM calI to bhohe tana jAtI hai / hama bahuta 'lAisa aura Disa- lAinsa - pasandagI aura nApasandagI' vAle ho gaye hai / 1 Apa mere sAtha hai to acche AdamI hai / mujhase bhinna vicAra rakhate hai to bahuta bure AdamI he / Apake dekhane-samajhane kA naz2ariyA jhUTa | satya vahI jo maiMne dekhA hai, maiMne jAnA hai / Apake guNa merI zraddhA nahI ubhArate, IrSyA baDhAte hai / jApakI sevA ke muye svArtha kI gandha A rahIM hai / Apa sahaja ha~sa rahe hai, maiM usame cAlAkI ke darzana kara rahA huuN| aura kucha aisA hI mahAvIra 110
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ maksa Apake citta para mere bAre me paDa rahA hai / yo bAhara-bAhara manuSya bahuta sabhya banA hai| zAnta huA hai| usakA ceharA komala aura khilAkhilA lagatA hai / dekhate hI musakarAtA hai, namratA detA hai aura namratA pAtA hai| hama saba mitravat cala-phira rahe haiM, mila-jula rahe haiM, ziSTAcAra nibhA rahe haiM, lekina hiMsA ke nahI dikhAyI dene vAle upakaraNa bhItara-hI-bhItara hare ho rahe haiM / ahakAra, dveSa, ghRNA, tiraskAra, Agraha balki durAgraha, dhauMsa aise teja ghAtaka upakaraNa hai jo manuSya ke rakta me dhula gaye hai aura ahiMsA kA rAstA roke hue haiM / 'svArtha' ke TakarAte hI ye saba sakriya ho jAte haiM aura manuSya kA 'svadharma' ghuTane Teka detA hai| karuNA, dayA, mitratA, namratA, kSamA, tyAga, sayama, prema Adi manuSya ke svadharma hai| aura ye hI ahiMsA ke upakaraNa hai jo use Atmabodha dete haiM tathA ahisA ke mArga para Age baDhAte hai| svadharma sakriya kyo nahI ? para kyA kAraNa hai ki ahiMmA-dharmI kA svadharma sakriya nahI hotA aura ahiMsA dharma kI jaya-jayakAra karate hue bhI dina meM sau-sau bAra bhItara se usakI hiMsA bhaDaka uTatI hai ? kyA kAraNa hai ki sAdhanA vaha ahiMsA kI karatA hai aura riyAja hiMsA kI hone lagatI hai ? isa prazna kI taha me hama utare to pAyage ki ahiMsA ke 'mikenijma-yantraracanA' kA eka maulika purjA hamArI pakaDa se bAhara hai| mahAvIra ne ahiMsA ke sAtha 'bhanekAnta' ko joDA thaa| unakA ahiMsA-ratha anekAnta ke pahiyo para TikA hai / para anekAnta ke ye pahiye to jAma hai, cala hI nahI rahe-hamane unheM chuA hI nahI / yahI mAnate rahe ki anekAnta-syAdvAda koI nyAyazAstra yA tarkazAstra kA aisA vyAkaraNa hai jo paNDito ke pravacana kI cIja hai / jIvanavyavahAra me hama ekAntI bana gaye hai| jitanA hamane dekhaa-smjh| vahIM satya hai aura usI ke Agraha para Tike hue hai| Apane jo dekhA-samajhA vaha bhI satya kA eka pahalU ho sakatA hai, yaha hamAre gale utaratA hI nahI / mahAvIra jIvana meM ? 111
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne anekAnta kI dRSTi isalie manuSya ko dI ki vaha yaha jAne ki satya 'anantadharmA' hai / vastu ke aneka guNa hai / usakI paryAyeM badalatI haiN| samaya aura sthAna ke antara se bhI usakA rUpa svarUpa aura sandarbha badalatA hai / abhivyakti kI bhI maryAdAe~ haiN| Apa jitanA dekha pA rahe haiM, utanA kaha hI nahI paate| aura maiMne baDI mehanata se jo satya DhUMDhA hai vaha bhI pUrNa nahI hai / pratyeka dravya para kAla, guNa, gati, samaya kA prabhAva paDatA hai aura isI kAraNa manuSya eka hI bAra me sAre pahalU nahI jAna pAtA / satya kA koI eka pahalU hI usake hAtha lagatA hai, anya sAre pahalU usakI dRSTi se ojhala raha jAte haiM / mahAvIra kI yaha anubhUti jo unhe jIvana ke kSetra me milI, vahI anubhUti vijJAna ke kSetra me vaijJAniko ko huI hai / AinsTIna ne khUba khoja kI aura ve pUre vijJAna- jagat ko 'thyorI oNpha rileTiviTI - sApekSatA ke siddhAnta' meM gaharA le gaye / eka bAra cakSu khula gaye to vijJAna ko gati mila gayI aura usakI UrjA hajAra-hajAra gunI hokara pUre brahmANDa ko dekhane-parakhane lagI | vijJAna ko virAT vizva-darzana kA hausalA milA hai| bhautika jagat meM sApekSatA ke pakhoM para caDhakara jo manuSya cAda ko dekha bhAyA aura maMgala ko chUne jA rahA hai, vahI zrAtma jagat me itanA pagu kaise raha gayA ? apanI kAyA se Age use kucha sUjhatA kyo nahI ? usake tAra pUrI sRSTi se juDane cAhie the| kisI aura kI pITha para paDane vAle koDo kI pIDA akele rAmakRSNa ko hI kyo huI ? apane cAro ora phaila rahI vedanAo se Apa - hama saba ahisA dharmI pasIjate kyo nahI 2 hama itane asahiSNu kyo hai ? ApakA darda mujhe kyo nahI sAlatA ? hamArI savedanazadina 'perelAija --- gatihIna' ho gayI hai / karuNA pighalatI hI nahI / mai apane hI irda-girda hU~ -- Apa taka nahI pahucatA / aura yahI Akara ahiMsA kA ratha ruka gayA hai / mahAvIra kI ahiMsA-sAdhanA isa bAta ke lie nahI thI ki Apake hAtha se lAThI chUTa jAe, Apa kisI kA hanana nahI kare, AdamI to kyA jIva-jantu ko bhI nahIM mAre / Apake mu~ha kA kaura nirAmiSa 112 mahAvIra
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, kucha dina Apa nirAhArI raha jAe~, kucha vrata-upavAsa rakha le, khAne-pIne ke sayama pAla leM-yaha to sArA neti neti hai| itanA-sA ahiMsA-dharma mahAvIra kA nahI hai, lekina isase Age hama nahI baDha paaye| unhone anekAnta kI dRSTi isalie denI cAhI thI ki manuSya apanI ahiMsAsAdhanA me sahiSNu bane, savedanazIla bane, apanA 3 hakAra choDe, saha-astitva ko samajhe-Apa bhI rahe aura maiM bhI rhuuN| mai aisA kucha nahIM karU~ ki ApakI hastI miTe aura Apa bhI aisA koI kAma na kare ki maiM bujha jaauuN| yaha jo sRSTi kA sampUrNa prANi-jagat hai-vanaspati se lekara kITa-pataga, pazupakSI aura manuSya taka phailA hai vaha saba saha-astitva kI paridhi meM hai| manuSya kA Atma-dharma ina sabase jur3A hai| hamArI ahiMsA mahaja jIva-hatyA kA paraheja karake cupa baiTha jAe to yaha Atma-dharma hAtha kaise lgegaa| ahimA ke isa gatirodha ko samajhane kI jarUrata hai| hama bahuta-sI bAte mahI karake mAnate hai ki ahiMsA jI rahe haiM-para yaha mArkaTAima haivahI ke vahI paira paTakanA hai| hamArA sArA rasoIghara kA ahiMsA-AcaraNa aura mandira kA pUjA-pATha yA dAna-dharma kI karuNA aisA abhyAsa hai jo ahisA ko Age nahIM baDhAtA | jina majilo para use sarapaTa dauDanA hai vahA vaha ghaTane Teke khaDI hai / balki, maiM kahU~ ki laDakhaDA rahI hai to atizayokti nahIM hog|| ahiMsA kA pujArI apanI hI pakaDa se bAhara hai| hiMsA ke jina upakaraNo se usane nijAta pAyI thI, ve lauTakara usake hI bhItara basa gaye haiN| sarvAdhika zaktizAlI upakaraNa 'svArtha' ko oNla enTrI pAsa mila gayAhe-be roka-Toka saba jagaha pahucane kA anumati patra / hiMsA ke isa a le upakaraNa ne aisA karizmA dikhAyA hai ki ahiMsA sau-sau kadama poche haTa gayI hai| hama dekha rahe hai ki itamInAna se hiMsA kI palaTana-- ghRNA, IrSyA, baira, tRSNA Adi kI 'pareDa' hotI rahatI hai aura ahiMsA mauna hai| ahiMsA ke gatirodha meM eka moracA 'ahakAra' ne samhAla liyA hai| mahAvIra jAnate the ki manuSya kA mahakAra ahimA kA rAstA rokegaa| jIvana me?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ isalie unhoMne hiMsA ke pathika ko anekAnta kI dRSTi dI thI- eka aisA 'raDAra' jo ahiMsA ke jahAja kA dizAdarzaka hai, para ahiMsA-dharmI ne isa upakaraNa ko hAtha hI nahI lagAyA / aura isa kAraNa vaha apane hI ahakAra se nahIM baca pA rahA hai / lAThI pheka dI hai, bandUka ko hAtha nahIM lagAtA, jIva-hatyA se bacane ke lie usane bahuta-bahuta upAya khoja liye haiM / para apane kula jIvana-vyavahAra me vaha 'svArtha' aura 'ahakAra' kI vaisAkhiyo para cala rahA hai, aura isa taraha ahiMsA eka mukAma para Akara ThiThaka gayI hai / hiMsA ko gati caahie| aisI UrjA jo usake paMkha khola de / manuSya ke pAsa ananta karuNA hai, para vaha baDhatI hI nahI / usake pAsa asIma prema hai, para vaha phailatA hI nahI / vaha kSamA, sahiSNutA, dhairya, sayama, tyAga kA svAmI hai, lekina usakA yaha bahumUlya bhaNDAra banda hai / khule to UrjA prakaTa ho / abhI to hama TakarA TakarA kara lauTa Ate haiN| maiM apanI udheDabuna meM kucha ApakA toDa detA hU~ aura Apa apanI hI jhaka meM kucha merA toDa dete haiM / hama 'hI' para savAra haiM aura sRSTi 'bhI' para TikI hai| nayI pIDhI socatI hai yA ho gayA ha pApA ko samajhate kyo nahI / bAjAra me koI kisI ko nahI samajhanA cAhatA -- sabako apanI hI paDI hai| rAjanIti prajA kA koI astitva nahI, jo kucha hai vaha sattA hI hai / aura Age baDhiye to eka rASTra dUsare rASTra ko nigalane meM lagA hai / isa taraha eka pUrI zrRMkhalA eka-dUsare para savArI kiye hue hai| mahAvIra kA anekAnta kahatA hai utaro, jisa para savArI karanA cAhate ho usakA bhI kucha astitva hai, vaha bhI kisI satya ke darzana kara rahA hai| samajho use / 'hI' ke Agraha bahuta tAkata - AjamAI kI hai aura hiMsA ko hajAra-hajAra paira mila gaye hai / 'bhI' ko yadi manuSya apanA le to vaha hRdaya ko chuegA / hama sabake hRdaya eka-dUsare ke lie khula jAe~ge / ahiMsA ghAsa kI taraha bAhara maidAna me to nahI ugatI -- vaha ugegI to manuSya ke hRdaya meM hI ugegI / idhara 114 mahAvIra
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ se karuNA pahucegI, vahA se zatagunI hokara lauttegii| udhara se prema kI dhArA idhara AyegI aura yahA mahAnada bnegii| maiM apanA krodha lekara ubala paDA haiM, para ApakI kSamA ne use TaNDA kara diyA hai| nirvara ke Age becArA vaira kyA karegA? tyAga ke sAmane tRSNA nahI ttikegii| maiM Ape se bAhara hU~, para Apa sahiSNu bana gaye hai| manuSya kI UrjA lekina ahiMsA-dharmI ne apanI hI UrjA ke isa kSetra meM kadama nahI bddhaaye| vaha sirpha apane ko bacAtA rahA hai / hiMsA najara AyI to dUra jAkara khar3A ho gayA hai| ahiMsA kahatI hai--kado / tuma apanA karuNAsAgara aura prema-sarovara lekara pahacoge to hiMsA bujhegii| manuSya ko hisA kA 'sAilenTa spekTeTara-mauna darzaka' bane rahane se bacane ke lie mahAvIra ne use anekAnta dRSTi dii| hamArI yaha khuzanumA dharatI itanI pIDita, itanI dukhI, azAnta aura lAcAra kyo hai ? isakI taha me utarane ke lie ahisA ke pathika ko anekAnta kA sahArA caahie| jaba vaha apanI hI najara se dekhegA to use pIDA ke kAraNa nahIM dikhAyI dege| para jaba vaha dUsaro kI najara se dekhegA aura unake hRdaya cora kA jhAkegA to use vahA ve saba kATe dikhAyo dege jinhone sampUrNa prANi-jagat ko cheda diyA hai| ____ ahimA kA rAhI apanI majila ke jisa paDAva para Aja hai, vaha to kaMvala talahaTI hai| Age to kevala ArohaNa-hI-ArohaNa hai| nayI UrjA ke binA mAnava-jAti ahisA kI yaha kaThina caDhAI nahI caDha skegii| aura yaha UrjA koI kAra se barasane vAlI nahIM hai| hamArA svadharma sakriya hogA aura jIvana ke hara vyavahAra me sakriya hogA tabhI yaha UrjA hamAre hAtha lgegii| 00 jIvana me? 115
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 sApekSatA : adhyAtma aura vijJAna vijJAna ke kSetra me AisTIna apane sakSama aura saphala prayogo ke mAdhyama se manuSya ko usa bindu para le gaye, jisa para mahAvIra paccIsa sau varSa pUrva le jAnA cAhate the| jisa satya kA darzana manuSya kara rahA hai, vaha pUrNa satya nahIM hai / guNa, dharma, kAla, gati aura sadarbha-bheda ke kAraNa vastu kA koI-nakoI pahalU manuSya kI pakaDa se bAhara hai / aba vaha yaha jida kare ki umane jo jAnA hai, samajhA hai vahI parama satya hai to vaha dhokhe me hai / sadarbha badalatA hai, gati badalatI hai, samaya badalatA hai, vastu ke alaga-alaga guNa aura dharma ubhara kara sAmane Ate hai aura satya ke naye-naye pahala khulate jAte hai / jitanA maiMne jAnA vaha bhI satya hai aura jitanA Apane jAnA vaha bhI satya ho sakatA hai| adhyAtma ke kSetra me mahAvIra ko yaha anabhUti huI aura unhone anekAnta ke Aloka me sRSTi ko, vastuo ko, dravya ko dekhA aura smjhaa| ahiMsA ke sAdhaka ke paira majabUta hue / mahiMsA eka jIvana-vyavahAra hai aura anekAnta eka dRSTi hai| isa dRSTi ke binA ahiMsA TikegI nahI, 116 mahAvIra
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSya ke jIvana meM bahuta gahare nahIM utregii| vijJAna ke kSetra meM AisTIna ne bhI yahI dRSTi pradAna kI- thyorI oNpha rileTiviTI - sApekSatA / vijJAna kI dRSTi Apa eka pula para car3ha rahe hai| bAye hAtha para eka makAna hai - Apa kahate haiM- makAna mere bAye hAtha para hai| sAmane se koI A rahA hai aura use vahI makAna dAye hAtha para dikhAyI detA hai / dono ke sadarbha badala gaye haiM, isalie usa badale hue sadarbha me dono ThIka hai / bAlaka tIsarI maMjila para baiThA huA hai| mA nIce se kahatI hai baccA Upara hai / pitA pAcavI maMjila para adhyayana kakSa meM baiThe hai aura kahate haiM baccA nIce hai / baccA to jahA thA vahI hai para mA ke lie vaha Upara hai aura pitA ke lie nIce hai / rela ke yAtrI ko rAste me gaDe TelIphona ke khambhe dauDate najara Ate hai / para khambhe kahA dauDa rahe hai ? rela meM baiThA huA vaha khuda doDa rahA hai, para use lagatA hai khambhe bhI dauDa rahe hai / sApekSatA kA yaha antara choTIchoTI ghaTanAo me hama roja-roja mahasUsa karate hai / aura hame vaha mAnya hai / yaha to eka gRhastha kI - sAdhAraNa manuSya kI bAta huI / para AinsTIna vijJAna - jagat ko rileTiviTI - sApekSatA ke mAmale me bahuta gahare le gaye / unhone siddha kiyA ki mAsa, TAima aura spesa- dravyamAna, samaya aura antarikSa pUrNa nahI hai - ebsolyUTa nahI hai / sadarbha-bheda ke kAraNa uname antara paDatA hai| eka aura pahalU hai, vaha hai gati-vega-velAsiTI / gati kI tIvratA sArA sadarbha hI badala detI hai aura jo tathya hamArI kalpanA meM hai usase alaga koI aura tathya sAmane AtA hai / havAIjahAja se ApakA mitra eka sikkA girAtA hai aura dekhA hai ki vaha sIdhA nIce jA rahA hai / para Apa nIce dharAtala para khar3e hue sikke jIvana me ? 117
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ hot golAI meM AtA huA dekhate haiN| yaha gati kA khela hai| bhArata meM jaba dina hai amerikA ke lie vaha rAta hai, yaha badale hue sthAna kA karizmA hai / pRthvI gola hai- Apa isake golArddha meM bhArata meM sIdhe tanakara khar3e hai to Apase ThIka viparIta golArddha para meksiko ke AdamI ko zIrSAsana karanA cAhiye / para gurutvAkarSaNa ke kAraNa aisA nahI hotA / gurutvAkarSaNa to dravya kA bhAra bhI badala detA hai / cAda para AdamI pahucA to vaha halakAphulakA ho gayA / sthAna-bheda ke kAraNa spriMga vAlI taulane kI mazIna se vajana meM antara paDa jAtA hai / gati ke saMdarbha meM hamArA sAdhAraNa gaNita kAma nahI detA / hama jAnate haiM ki rela kI gati se hamArI ghaDiyoM para prabhAva paDatA hai| sTezana kI ghaDI se usakA mela nahIM baiThatA / hamArA gaNita kahatA hai ki drutagati raoNkeTa se hama isa tAre para 50 varSa meM pahucege, vahI AinsTIna kI sApekSatA vAlA gaNita kahatA hai ki ur3ate hue raoNkeTa me samaya bhI sikuDegA aura hamArA raoNkeTa 30 varSoM meM hI tAre para pahuca jaaegaa| kisI ne zakA kI ki samaya kaise sikur3atA hai ? usakA eka gaNita hai, phAramUlA hai / para AinsTIna ne hasate hasate yaha bAta dUsare hI Dhaga se manuSya ko samajhAyI / unhone kahA ki ApakI priyatamA ke sAtha ApakA bItA huA eka saptAha bahuta choTA lagatA hai aura viraha kA eka ghaNTA yuga ke barAbara lagatA hai / hamArI anubhUtiyA hame batalAtI hai ki satya anekAnta ke Aloka me hI dekhA jA sakatA hai / AinsTIna ne apane prayogo se jaba sApekSatA kA siddhAnta siddha kara dikhAyA to vijJAna kI duniyA hI badala gayI / vijJAna ke hAtha meM eka nayI UrjA zakti AyI / cakSu khula gaye aura satya ke naye pahalU sAmane Ate gaye / manuSya spesa me -antarikSa me dauDa lagAne lagA / dravyamAna UrjA meM badalA jAne lagA / hamArI aNu-zakti kI jaDa meM AinsTIna kA yaha sApekSatA kA siddhAnta baiThA huA hai| vijJAna ke kSetra meM eka krAnti ho gayI / 118 mahAvIra
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma kI dRSTi adhyAtma ke kSetra meM, cintana ke kSetra meM yahI dRSTi mahAvIra ne dI thI / satya kI khoja me 'hI' bahuta bAdhaka rahA hai / merA yaha Agraha mujhe hI satya se dUra le jAtA hai| hara manuSya ke kucha pUrvApara vicAra haiM, mAnyatAe~ haiM, usakA dimAga kaDIzanDa hai - pratibandhita hai / isalie satya kA dUsarA pahalU use dikhAyI nahI detA / ata manuSya ke jIvana meM 'bhI' kI bahuta guMjAiza hai / hamArI kucha Antarika avasthAeM haiN| jAnane aura kahane meM abhivyakti kA antara hai / jyo-kA-tyo hama kaha nahI paate| phira jitanA hama dekhatesamajhate haiM vaha eka pahalu hai aura usI dravya ke kucha aura bhI guNa-dharma ho sakate haiN| samaya aura sthAna kA antara bhI lagAtAra hotA rahatA hai, isalie mahAvIra ne abhivyakti, sthAna, samaya aura guNa-dharma ke kAraNa vastu ke anekAnta pahalU ko samajhA aura vastu ke prati manuSya ko ekAnta dRSTi ko badalane kI koziza kI / mahAvIra kahate haiM- " satya ananta-dharmA hai / para eka dRSTikoNa se usake eka dharma ko dekhakara zeSa chipe hue dharmoM kA khaNDana mata karo / eka jJAta dharma ko hI satya aura zeSa ajJAta dharmoM ko asatya mata kaho / apane vicAra kA Agraha mata karo, dUsare ke vicAro ko samajhane kA prayatna karo / apane vicAra kI prazaMsA aura dUsare ke vicAra kI nindA mata karo / " vastu ke aneka guNa, badalatI paryAye, ananta dharmitA aura dekhane vAle kI sImAe~ - isa catuSkoNa ke kAraNa jo dekhA, parakhA aura vyakta kiyA jAtA hai vaha pUrNa satya nahI hai, ata manuSya ko satya kI khoja meM hara samaya anekAnta dRSTi kI jarUrata / mahAvIra kI isa sApekSatA ne mahilA kI rAha para calane vAle manuSya ko bahuta sahArA diyA hai| use sahiSNu banAyA hai / maiM apane vicAra, apanI mAnyatA, apanA tarIkA Apa para lAdU~ isase jIvana meM ? 119
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMsA ubhregii| mujhe ApakA satya samajhanA hogA aura Apako meraa| yaha aisI UrjA hai jisane manuSya ko prema sikhAyA hai, karuNA dI hai, sampUrNa sRSTi ke sAtha samarasa hone kA parAkrama diyA hai / isa tattva ne manuSya ko joDA hai-TUTane se bacAyA hai| jarA aura gahare jAiye sApekSatA ne manuSya ko durAgraho banane se rokA hai, sApekSatA ne usake ahakAra ko toDA hai, sApekSatA use hiMsA se bacAtI hai, usake krodha ko rokatI hai| maine jo dekhA aura kahA use sunakara Apa ubala paDate haiM, lekina sApekSatA kahatI haiThaharo sthAt' aisA bhI hai, samajho to| yaha sahiSNutA hai, savedanA hai, manuSya kA aimA karuNA rasa hai jo yadi sabake hAtha lage to hamArI yaha sRSTi bahuta subo aura sapanna ho jAe / __ Aja hama jisa samAnatA, bhAIcAre, zAnti, sahayoga jora zola kI bAta kara rahe haiM vaha anekAnta ke binA hAtha nahIM Ane kii| AinsTIna ne sApekSatA ke siddhAnta se jisa UrjA-zakti ko prakaTa viga, manuSya ko jisa aNuzakti kA mAlika banAyA, use nabha taka uchAlakara cAda aura tAre toDa lAne kA hausalA diyA, usI manuSya ko apane cintana meM, vyavahAra me, rojamarrA ke jIvana meM, mahAvIra kA anekAnta sAdhanA hogaa| AinsTIna kI mApekSatA aura mahAvIra kA anekAnta eka hI sikke kI do bAjue~ haiN| eka ne manuSya ko vijJAna kI zakti dI hai aura dUsare ne use adhyAtma kI dRSTi dI hai| ise pAkara hama samRddha hue haiM-jIkara sukhI ho sakate haiM / co 12.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA aura saha-astitva ghAyala siMha-zAvaka karAhate hue uchalA aura dharatI-mA kI goda me gira pddaa| dharatI ne pUchA-kyA huA beTe / ' rote-rote zAvaka bolA'mA / vaha jo terA do pAvo para khar3e-khaDe calane vAlA prANI hai na / usane mujhe mArA, mammI ko bhI maaraa|' isase adhika vaha kucha nahIM kaha pAyA aura pAsa hI par3I mRta siMhanI kI taraha usane bhI gardana DAla dii| dharatI vihvala hai| vaha dekha rahI hai ki manuSya kA unmAda bar3hatA jA rahA hai| zikAra to usakA bahuta mAmUlI khela hai, golI se kitane jAnavara marege lekina apane behatarIna jIvana-stara ke lie usane jina upakaraNo kI khoja kI hai, jisa takanIka kA sahArA liyA hai, ratnagarbhA ke sAre ratna khoda lAyA hai aura apanI sukha-suvidhA ke lie jisa yaMtrIkaraNa meM lagA hai usase pUrI sRSTi kA satulana bigaDa gayA hai| kITanAzI davAiyo (inasephTIsAiDsa) ke kAraNa pRthvI kA kalevara viSAkta hai, kArakhAnoM ke ugalate dhueM ne vAyumaNDala ko pradUSita kiyA hai, dUra-dUra taka jhIlo me 121
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura samudro me viSailA gandA pAnI phaila gayA hai aura jalacara samApta haiM, ghane jaMgala kaTa gaye - pazuo ko sira chipAne kI jagaha nahIM hai, pakSiyo ke lie AkAza kaThina hotA jA rahA hai aura jo agni vizva kI poSaka UrjA thI vaha sahAra meM laga gayI hai| sRSTi ke paca bhUta - pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza DAvADola haiM / vinAza ke kagAra para khar3e haiM / dizA - bhrama dharatI bahuta cintita hai / use garva thA manuSya para / usake sampUrNa prANi-jagata me sabase adhika zAta, dhairyavAna, kSamAvIra, medhAvI, karuNAmUrti, satya kA upAsaka aura jJAnavAna koI hai to manuSya hai / AtmadarzI hai aura AtmajayI hai / usane pazubala ke nicale stara se Upara uThakara Atmabala ko pahacAnA hai, aura isIlie usane ahiMsA kI rAha pakar3I hai / hiMsA toDatI hai aura krUra banAtI hai / manuSya ke pAsa savedanA hai, isalie vaha pUrI sRSTi ke sAtha ekatA anubhava karatA hai| juDa hI sakatA hai / TUTakara alaga ho jAnA usakA dharma nahIM hai / use mAlUma hai ki vaha kucha jI sakatA hai to ahisA hI jI sakatA hai, krUratA kaba taka karegA -- lauTa - kara use karuNA hI oDhanI hai, ghRNA usakI prANavAyu (oNksIjana) nahIM hai - vaha prema hI kara sakatA hai / isa Atmabodha ko pAne me usase koI cUka nahI huI / usane apane-ApakA sahI Akalana kiyA hai / sau-sau sadiyoM se vaha bAra-bAra ahiMsA, karuNA, dayA, prema kI hI duhAI detA rahA hai / usake sAre devatA, sAre bhagavAna karuNA-sAgara hai, AtmajayI haiM, magalamUrti haiM, pAlanahAra hai / phira kyA huA ki isa vizAla sRSTi ke ananta prANiyo ke bIca sabase adhika ghRNA, dveSa, krUratA, vinAza, sahAra aura hatyA manuSya ke palle badha gayI ? abhI-abhI vizva ke 200 vaijJAniko ne sampUrNa mAnava-jAti se jo mArmika apIla kI hai usakA nicoDa yahI hai ki, manuSya ne yadi apane 122 mahAvIra
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana kI rAha nahI badalI to sRSTi ke mahAnAza kA kalaka usake sira lagane vAlA hai / kRSi vaijJAnika kahate haiM ki apanI jhaka me hamane dharatI kA poSaNa karane vAle vezakImatI kITa-pataMgo kA nAza kara diyA hai, yamya jAtiyo kI bahuta sI upayogI nasleM samApta hai, vanaspati para itane pharase gire ki zasya - zyAmalA dhIre-dhIre nagna ho calI hai / pariNAma sAmane hai - registAna hara varSa bar3ha rahe hai, pIne kA pAnI kama hotA jA rahA hai, dharatI kI upajAU parate baha-baha kara samudra se mila rahI haiM, hama anna kI kamI mahasUsa kara rahe hai / karoDo bhrUNa ( embriyo) kI hatyA karane ke bAvajUda bhI hamArI AbAdI lagabhaga DhAI gunA baDha gayI hai| isa bojha ko dharatI sahane ke lie taiyAra nahI hai / paristhiti-vijJAna ( ikaoNlaoNjI) kA vidyArthI Apako eka sAsa meM kaI-kaI bAte ginA degA / hamane kitane khanija padArtha khoda liye haiM, kitanA-kitanA roja naSTa kara rahe haiM, hamArI ekaeka AvazyakatA kI pUrti meM itanI zakti kharca ho rahI hai ki hamAre sAre prakRti - bhaNDAra cI bola gaye hai / jisa sabhyatA ke pakho para hama savAra hai, vaha aba laDakhaDAtI dikhAyI detI hai| hAlata yaha huI hai ki karuNA ke upAsaka ke pAsa apane hI peTa kI jvAlA bujhAne ko anna nahI hai, zAti ke pujArI kI duniyA kolAhala se bhara gayI hai, vaha jIva dayA kI sthiti me hI nahI hai- -svayaM dayA kA pAtra hai / khudagarjI use apane astitva (ekjisTensa) kI cintA hai / eka acche stara kI jindagI / jo stara Apako prApta hai usase UcA mujhe cAhie / chonUMgA Apase - yA Apa jahA se chInakara lAye hai, maiM bhI vahA se chIna jhapaTa kara lAUgA / merA sArA dhyAna apane baDhiyA astitva ke lie cIje baTorane me laga gayA hai, adhikAra prApta karane meM laga gayA hai / koI anta hI nahI hai-- hoDa-hI-hoDa hai / aisA nahI karatA hU~ to merA astitva khatare me paDatA hai / isa khudagarjI (selpha ekjisTensa) aura ucca jIvana-stara kI jIvana me ? 123
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAha ne manuSya ko eka acchA khAsA laDAkU-khaMkhAra prANI banA diyA hai / yo usake pAsa na siMha kI garjanA hai, na itane paine dAta ki kisI ko phADa khAe, na teja nAkhUna vAle paje, na viSadhara kA viSa-zarIra me bahuta kama tAkata bacI hai, lekina usane apanA jIvana jIne ke lie jina upakaraNo ko sAdhA hai, unase prakRti kA sahAra ho rahA hai| apane ApasI rizto me bhI usane jina upakaraNoM kA sahArA liyA hai, ve use hI toDa rahe hai / isAna hI isAna ko kATa rahA hai / vanamAnuSo, kabarabijjo yA anya hiMsaka prANiyo ke hamalo se tathA sApo ke Dasane se Akhira kitane manuSya marate haiM ? hajAra-hajAra gunA adhika manuSya to AdamI ke hatyAkADo se, sagrahavRtti se, bhukhamarI se, AgajanI se, yuddho se aura rAjanaitika kraratAo se mara rahe hai / zAyada hamArA dhyAna isa para gayA hI nahI ki prakRti ke dohana me, apane upabhoga kI bezumAra sAmagrI ke nirmANa me aura apane ArAmadeha ucca jIvana-stara kI prApti meM jina upakaraNo ko sAdhano ko phailAphailA kara pUrI sRSTi ko pATa diyA hai, ve prakRti ke bhayakara vinAza ke kAraNa bana gaye / dUsarI ora hamane apane bacAva ke liye jo kilebd| ApasaApasa meM kI hai vaha bhI pUrI taraha hiMsA se jur3a gaI hai / hamAre svArtha aura akAra ne ghRNA, dveSa, vaira aura krUratA kI phauja khaDI kI hai / jisane karuNA aura prema kA rAstA roka liyA hai / becArI ahisA madiro meM dubaka gayI yA rasoIghara meM jA chipI / vrata-upavAsa aura pUjA-pATha ke cole me vaha aa taka magana baiThI rahegI use to bAhara nikalakara sampUrNa sRSTi kI dhamaniyoM meM praveza karanA hai / 1 ? mahAvIra kI ahiMsA kA sIdhA saMbadha saha-astitva (ko-ekjisTesa ) sehe / 'joo aura jIne do / ' ahiMsAdharmI kahatA hai ki maiMne yahI rAstA to pakar3A hai / hatyA karatA hI nahI / merI sabhyatA meM to hAthApAI bhI varjita hai / Akho dekhate mujhase na macchara mArA jAegA, na cITI / merI 124 mahAvIra
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ thAlI ekadama sApha-sutharI hai| merI jamAta ke kucha zAkAhArI to itanA Age baDhe hai ki dUdha bhI unhone mAsAhAra kI sUcI meM DAla diyA hai| mere nahI karane kI (DU naoNTsa) pheharizta to dekhie / apane tana ko maiMne kitanA bacAyA hai / mAnava-samAja me hatyAro ko koI ijjata nahIM hai| zikAra kI Adata bhI chUTatI jA rahI hai| ahiMsA-dharmI ne apane vyaktigata AcAra-vyavahAra ke bahuta kaDe niyama sAdhe haiN| lekina dharatI kA aura manuSya kI pUrI jamAta kA eksare to liijie| kyA kahate haiM ye eksare ? dharatI ko vinAza ke Denjara jhonakhatare ke kSetra me ghasITa lAne kA pUrA kalaka manuSya ke mAthe caDha gayA hai / aura sAtha hI apanI jamAta ke hajAra-hajAra dukha usane hI nyote hai / eka ora, vaha dharatI kA sabase tIvra hiMsaka prANI sAbita hotA jA rahA hai aura dUsarI ora, apane ApasI vyavahAra me vaha machalI-vRtti kA bana gayA hai| bar3I machalI choTI machalI ko nigala rahI hai| Aja ke manuSya ko na zera se bhaya hai, na bheDiye se| manuSya ke sAmane sabase bhayAnaka jAnavara aba svaya manuSya hai| uttara khojie aisA kyo ho gayA? hama to pyArapaidA karane cale the| karuNA jagAne cale the| saba jIvo se maitrI joDane cale the| lekina hamAre hAtha krUratA se kyo sana gaye? maiM kadama yahA uThAtA hU~ aura hiMsA bahA bhaDaka uThatI hai| apane hI ghara meM baiTha-baiThe jAne kyA kara detA hU~ ki dUra baiThA insAna sau-sau bAra kApa jAtA hai| merA astitva TikatA hai aura usakA TUTa jAtA hai| aura jaba usakA astitva rahatA hai to merA TUTane lagatA hai| kyA hamAre astitva Apasa-Apasa me eka-dUsare ke virodhI haiM ? mAnava zAstrI (enthopolAjisTa) kahate hai ki sabase pahale manuSya hI 'astitva ke lie yuddha (sTragala oNpha ekjisTensa)' se Upara uThA hai| vaha mAnavatA kA janaka hai| 'astitva ke lie yuddha kI nahI, pyAra kI jarUrata hai-isI anubhUti jIvana me? 125
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke bharose usane ahiMsA dharma svIkArA hai / phira vaha usake hAtha lagA kyo nahI ? ApakI taraha maiM bhI isa prazna kA uttara khojanA cAhatA hU~ / kahI aisA to nahIM ki choTI-choTI hiMsAyeM to hamane bacA lI aura baDI-baDI vinAzakArI hiMsAo se hama juDate cale gaye hai ? maiM bahuta mamatA ke sAtha gAya ko ghAsa khilA rahA hU~ aura paira meM lacIle kaoNpha zU ( bachaDe ke mulAyama camaDe se bane jUte pahane / pIne kA pAnI chAnakara letA hU~ aura mere kArakhAne kA viSailA pAnI mIlo taka machaliyA naSTa kiye jA rahA hai / maiM anAja aura bhAjI ke zodhana me lagA hU~, para merI kITanAzaka davAiyo ne arabo kITa-pataMgo ko svAhA kara diyA hai| usa mauna se kyA hogA jo Apa thoDI dera ke lie 'om zAti zAti' yA 'AmIna' bolakara prArthanA bhavano me sAdha rahe hai -- udhara to manuSya ne pUrI sRSTi ko kolAhala hI kolAhala de diyA hai / itanA zoragula ki ApakA gussA Apake kAbU se bAhara hai| prema ke badale manuSya ke palle ciDaciDAhaTa AyI hai / Apane kabhI jAnA ki jo sonA vItarAgI mUrti kA chatra banakara zobhAyamAna hai aura hara parivAra ke lie zrI aura samRddhi kA cihna hai, usame kitane-kitane manuSyo kI hatyA zarIka hai khanija vaijJAnika ke AkaDe bolate hai ki ausatana eka tolA sone ke pIche eka manuSya kA balidAna svarNa khadAno ne liyA hai / hame rAsAyanika kapAsa ( sintheTika phAibara) se bane cikane kapaDe bahuta bhale laga rahe hai, lekina unake nirmANa me jo malabA dharatI kI chAtI para phaila rahA hai usase vaha nirjIva banatI jA rahI hai / hamane apane jIvana ko samRddha, sAdhana-sampanna, ArAmadeha aura gatipUrNa (phAsTa) banAne kI dhuna meM jisa sabhyatA ko svIkAra kiyA hai usake tAra hisA se, balki sahAraka hiMsA se jur3e haiM / ? manuSya ko apane lie, apane AsapAsa ke sampUrNa prANijagat ke lie aura samUcI sRSTi ke lie bahuta-bahuta pyAra aura karuNA kI jarUrata hai / 126 mahAvIra
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa ahiMsA ko vaha jI rahA hai, aparyApta hai kyoki vaha usake hI irdagidaM cala rahI hai| sArI sRSTi ko apane pyAra meM sameTa lene vAlA jIvana manuSya tabhI jo sakegA, jabaki vaha apane astitva ke bajAya 'saha-astitva' kI bAta soce aura vaisA AcaraNa kare / saha-astitva ke lie jIvana badalanA hogaa| lauTa to sakate nahI--koI yaha kahe ki Apa sAre kapaDe pheMkakara yA to digambara ho jAiye yA valkala lapeTa lIjie to vaha sabhava nahI hai| na yaha sabhava hai ki Apa apanI ruci ke lajIja padArtha pheMkakara kada-mUla para Tika jaaeN| na yaha hI sabhava hai ki U~ce bhavano se utarakara Apa dhAsaphUsa kI jhopar3I meM cale jaaeN| upabhoga kI ananta sAmagriyo me se kisa-kisa ko choDa sakeMge? Aja kA manuSya na to mitAhArI ho sakatA hai, na mitabhASI aura na mitavyayI-thoDe meM usakA calatA hI nahIM / zAyada aba hama pIche nahIM lauTane kI sthiti (paoNinTa oNpha no riTarna) me haiN| upabhoga kI jisa majila para khaDe hai vahA se aisI koI chalAga nahIM lagAyI jA sakatI ki manuSya phira se pASANa yuga me loTa paDe / ___to kyA jitanA Atmadharma usake hAtha lagA, ahiMmA ke jitane Daga usane bhare, jitanI karuNA--jIva-dayA usane upajAyI vaha saba samApta hai ? aura dharatI apane zreSThatama samajhadAra, guNa-sampanna aura AtmabodhI prANI ko sarvAdhika khaMkhAra ghoSita kara sahAra kI bATa johegI? bahuta gADhe samaya-sakaTa kI mahAghaDI me duniyA ko mahAvIra kI yAda AyI hai| unhone manuSya ko jo ahiMsA-dharma diyA vaha kevala usake nija ke jIvana ke lie nahIM hai, usakA sambandha pUrI sRSTi se hai| usakI sAsa suSTi ke sampUrNa spandana se juDI hai| sRSTi kI yaha dhaDakana hame sunanI hogI / saha-astitva (ko-ekjisTensa) ke alAvA manuSya ke sAmane koI aura galI (zArTakaTa) nahI hai| ekamAtra yahI rAstA hai ahiMsA-dharmI ne hiMsA se bacane ke lie apane AsapAsa bhakti, bhojana aura bhAvanA kA jo kavaca (khola) raca liyA hai usase bAhara nikalakara use apane sampUrNa rahana-sahana, kArobAra, rAja aura samAja kI paripATI, jIvana-vyavahAra aura apane upabhoga kI tamAma vastuo ke sAtha ahiMsA ko joDanA hogaa| isake lie mahAvIra ne eka hI kasoTI use thamAyI hai-saha-astitva / jIvana meM ? 127
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tauliye Apa jina cIjo kA nirmANa kara rahe hai aura rAta-dina apane sukhI jIvana ke lie jina-jina vastuo ko kAma meM le rahe hai-isa mikenijma (yatrIkaraNa) se sRSTi kA vinAza to nahI ho rahA hai ? * tauliye, mAnava jIvana meM hamane jina-jina paramparAo, vyavasthAo, rAjakIya paddhatiyo, vidhi-vidhAno aura Atako ko puSTa kiyA hai ve manuSya ko toDa to nahI rahe haiM ? * tauliye, Apake svaya ke astitva ko TikAye rakhane meM hiMsA ke upakaraNa-ghRNA, dveSa, krodha, tRSNA aura krUratA--ko baDhAvA to nahIM mila rahA hai ? -, ahiMsA jInI ho ra aa kara kA apanA jIvana badalanA hogaa| Adhunika sabhyatA ke jisa zikhara para vaha caDha baiThA hai, vahA se utara kara dharatI para paira TikAne hoge| ahiMsA kI relagADI ke lie prema aura karuNA kI paTariyA bichAnI hogii| ahiMsA kI jaya-patAkA lekara hama kitanA hI doDe, nIce to paTariyA svArtha aura ahakAra kI hI bichI hai aura sArA jIvana usI para TikA hai| hAtha me ahiMsA aura paira meM hiMsA-dono sAtha kase calege? ApakA astitva aura merA varcasva, dono kase mela khAyeMge? Akho me karuNA aura karanI meM krUratA, muMha me savedanA aura vyavahAra meM upekSA, sAtha nahI clegii| bhagavAna mahAvIra ke 2500 meM parinirvANa varSa meM hama dauDe to bahasa haiM para unhIM bichI-bichAyI paTariyoM para dauDe hai| unheM ukhADa pheMkate aura prema tathA karuNA kI paTariyA bichA dete to DhAI hajAra varSa pahale kA mahAvIra phira se hamArI rUha meM pA jaataa| praba jaba ki hamAre samArohAtmaka parinirvANa kA yaha pratima caraNa hai, kyA yaha sakalpa hama le sakate haiM ki hamAre pyAra kA pahalA lahamA hamase hI zurU hogaa| mahAvIra ke sAre bhakta apane-apane pUjA-pAThI rIti-rivAjo kI dIvAreM toDakara ekatA mahasUsa kareMge aura mahAvIra ne saMpUrNa sRSTi ke jisa prema ko anubhUta kiyA thA use Apasa meM bAMTeMge aura apane ahiMsA dharma ko saha-astitva, anekAMta aura aparigraha se joddeNge| ahiMsA kA kalaza TikegA to isI trikoNa para ttikegaa| 00 128 mahAvIra