Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma -eka jhalaka lekhaka : DaoN0 anekAMta kumAra jaina prakAzaka zruta saMvarddhana saMsthAna meraTha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrasaMta paramapUjya AcArya 108 zrI jJAnasAgara jI mahArAja ke paMcama AcArya padArohaNa divasa ke suavasara para prakAzita jaina dharma -eka jhalaka (c) zruta saMvarddhana saMsthAna, 2017 puNyArjaka : zrI dhanya kumAra jaina-zrImatI sImA rAnI jaina zrI abhiSeka jaina-zrImatI priyA jaina zrI arcita jaina (avAgar3ha, eTA vAle) khataulI, mujphphrngr| pUrva saMskaraNa (chaH) prastuta saMskaraNa (2017) 24800 pratiyA~ 10000 pratiyA~ : nyochAvara rAzi : 40/- rupaye mAtra (sAhitya saMvarddhana hetu) prApti sthAna : zruta saMvarddhana saMsthAna prathama tala, 247 dillI roDa meraTha-250002 (u0 pra0) saMskRti saMrakSaNa saMsthAna 32/3C kAMti nagara eksaTeMzana dillI-110051 phona : 9811352054, 9312243845 prAcya zramaNa bhAratI 12/e nikaTa jaina maMdira premapurI, mujaphpharanagara-251001 (u0pra0)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAIL prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra (briTiza myUjiyama laMdana meM sthita, W.C. 1B-3D.G.)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ || 21vIM zatAbdI kA dharma : jaina dharma || -muz2afphara husaina, muMbaI hama yahA~ karmakAMDa ke rUpa meM nahIM, balki darzana ke AdhAra para yaha kahanA cAheMge ki 21vIM zatAbdI kA dharma jaina dharma hogaa| isakI kalpanA kisI sAmAnya vyakti ne nahIM kI hai, balki barnADa zaoN ne kahA hai ki yadi merA dUsarA janma ho, to maiM jaina dharma meM paidA honA cAhatA huuN| revereMDa to yahA~ taka kahate haiM ki duniyA kA pahalA maz2ahaba jaina thA aura aMtima maz2ahaba bhI jaina hogaa| yU0 esa0esa0 ke dArzanika bATa morAisa kA to yahA~ taka kahanA hai ki yadi 'jaina dharma ko duniyA ne apanAyA hotA, to yaha duniyA bar3I khUbasUrata hotii|' jaina, dharma nahIM jIne kA darzana hai| sarala bhASA meM kahU~ to yaha khulA vizvavidyAlaya hai| Apako jIvana kA jo pahalU cAhie, vaha yahA~ mila jaaegaa| manuSya ke kaSToM kA nivAraNa aura aMtarrASTrIya AdhAra para usakA uddhAra kevala (anekAMtamayI) jaina darzana ke mAdhyama se hI saMbhava hai| -jinabhASita mAsika (sitaMbara 2010, pR0 26-27) || mahAvIra kI ahiMsA kA prabhAva -devarSi kalAnAtha zAstrI, jayapura pratyeka kArya meM ahiMsA kA dRSTikoNa (jo eka siddhAMta mAtra na hokara jIvana ke prati eka dRSTikoNa hai) pUre deza ke ciMtana para chA gayA thaa| manu ne dharma ke lakSaNoM meM una mahAvratoM ko ginAyA, jo mahAvIra ne batAe the| usase pUrva vaidika karmakAMDa Adi meM tathA dhArmika dRSTikoNa meM ahiMsA kA itanA prabhAva evaM usakA pUrNa kriyAnvayana nahIM pAyA jaataa|' -'bhAratIya saMskRti : pariveza aura AdhAra' graMtha se| | jaina dharma kI maulikatA -DaoN0 harmana jekobI (jarmana vidvAna) jaina dharma eka maulika paddhati hai jo sabhI dharmoM se nitAMta bhinna aura svataMtra hai| aura isalie prAcIna bhArata ke dArzanika vicAra evaM dhArmika jIvana ke adhyayana ke lie isakA atyaMta mahatva hai| (sTaDIja ina jainijma, pR0 60)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacana vartamAna meM pAzcAtya saMskRti ke kAraNa dharma se vimukhatA aura naitika mUlyoM ke prati hrAsatA A rahI hai| vyakti dharma ko vyartha kI cIz2a kahakara dUra bhAga rahA hai| phalasvarUpa Aja pratyeka vyakti azAMta, duHkhI tathA tanAvagrasta naz2ara A rahA hai| tanAvamukti tathA azAMti dUra karane ke lie muniyoM-RSi-maharSiyoM ne dharma kI chatrachAyA meM, dharma kI zaraNa meM jAne kI carcA kI hai| dharma vaha parama rasAyana hai jo vyakti ko duHkhoM se chuTakArA dilAkara uttama sukha kI prApti karAtA hai, jIvana jIne kI kalA sikhAtA hai, kaSAyoM kI z2aMjIroM ko tor3atA hai| muniyoM-RSi-maharSiyoM ne dharma kI aneka paribhASAe~ nirUpita kI haiN| ahiMsA, dayA aura karuNA dharma hai| * sadAcAra kI ora kadama bar3hAnA dharma hai| samIcIna zraddhA honA dharma hai| kartavyoM kA pAlana karanA dharma hai| vastu kA svabhAva dharma hai| uttama cAritra hI dharma hai| * jo uttama sukha meM sthApita kara de, vaha dharma hai| jineMdra prabhu ke dvArA prarUpita dharma jaina dharma hai, jo anAdinidhana, vaijJAnika evaM aneka vizeSatAoM se yukta hai| jaina dharmAnusAra pratyeka AtmA meM paramAtmA banane kI zakti hai| pratyeka vyakti svayaM ke bhAgya kA nirmAtA hai / vyakti janma se nahIM, karma se mahAna banatA hai| Izvara sRSTi kA nirmAtA nahIM hai| vaha to mAtra jJAtA - dRSTA hai, sarvajJa hai tathA atIMdriya AnaMda meM lIna hai| Aja vizvazAMti hetu jaina dharma ke ahiMsA, satya, acaurya, aparigraha, anekAMtasyAdvAda Adi siddhAMtoM kI nitAMta AvazyakatA hai| vartamAna samaya meM jainadharma-darzana ko samajhane kI utsukatA jainoM ke sAtha-sAtha anya dharmAnuyAyiyoM meM bhI bar3hI hai| Aja kA zikSita varga aba sirfa eka hI dharma-darzana
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko jAnane kI apekSA sabhI dharmoM va darzanoM ko par3hanA va samajhanA cAhatA hai| hamArA mAnanA hai ki yadi jainadharma-darzana kA adhyayana na kiyA jAe to bhAratIya saMskRti ko saMpUrNa rUpa se samajhanA kaThina hai| isa yuga meM prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva se lekara aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne jana-jana ko naI rAha dikhAkara mokSamArga prazasta kiyA hai| aise tIrthaMkaroM kI, muniyoM-AcAryoM kI vANI jana-jana taka pahu~ce, jaina dharma kI vaijJAnikatA tathA vyApakatA se janasAmAnya paricita ho tathA sabhI apanA kalyANa kara sakeM, aisI merI bhAvanA rahI hai| maiMne apane isa maMtavya kI carcA DaoN0 anekAMta jaina, naI dillI se kI tathA unheM isa viSaya para kArya karane ko prerita kiyaa| phalasvarUpa prastuta kRti kI racanA unhoMne pUre manoyoga se kii| 'jaina dharma -eka jhalaka' sabhI ke jIvana meM prakAza-staMbha kA kAma kare; ajJAna, aMdhakAra ko dUra kara sabako sukhI kre| aisA AzIrvAda hai| bhAratIya saMskRti bhAratIya vicAradhArA meM ahiMsAvAda ke rUpa meM jainadarzana aura jaina vicAradhArA kI jo dena hai, usako samajhe binA vAstava meM bhAratIya saMskRti ke vikAsa ko nahIM samajhA jA sktaa| -DaoN0 maMgaladeva zAstrI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (prakAzakIya) jaina vAGgamaya, pAMDulipiyoM evaM aprakAzita prAcIna graMthoM kA prakAzana ho, anupalabdha tathA mahatvapUrNa kRtiyoM kA punarprakAzana ho, isa hetu sarAkoddhAraka rASTrasaMta AcAryaratna zrI jJAnasAgara jI mahArAja satata prayatnazIla rahate haiN| isI pavitra uddezya ko lekara AcAryazrI kI preraNA se kaI mahatvapUrNa saMsthAoM; yathA- zruta saMvarddhana saMsthAna, prAcya zramaNa bhAratI evaM saMskRti saMrakSaNa saMsthAna Adi saMsthAoM kA gaThana pUjyazrI kI preraNA se huA hai| harSa kA viSaya hai ki sabhI saMsthAe~ pUjyazrI ke isa saMkalpa ko sAkAra karane meM saMyukta rUpa se eka-dUsare ke sAtha kaMdhe se kaMdhA milAkara kArya kara rahI haiN| alpa samaya meM hI ina saMsthAoM ke mAdhyama se tathA pUjya AcAryazrI ke maMgala AzIrvAda se zatAdhika mahatvapUrNa graMthoM kA prakAzana kiyA gayA hai| tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paraMparA', 'jaina dharma', 'jainazAsana', 'mAnavatA kI dhurI', 'eka ahiMsAtmaka jIvana-zailI', 'Apa baneM sarvazreSTha', 'jvalaMta prazna zItala samAdhAna', 'jJAna ke himAlaya', 'bar3e bhaiyA kI pAtI' tathA 'jaina dharma -eka jhalaka' jaisI aneka kRtiyoM ke prakAzana ne kevala jaina samAja meM hI nahIM, balki rASTrIya aura aMtarrASTrIya kSitija para naI dastaka dekara aneka kIrtimAna sthApita kie haiN| SaTkhaMDAgama jaise vRhad prAkRta Agama graMthoM kA bhI prakAzana karake bhagavAna mahAvIra kI mUlavANI ko surakSita rakhane kA kArya bhI pUjya AcAryazrI kI pAvana preraNA evaM AzIrvAda se saMbhava ho sakA hai| 'satprarUpaNAsAra' bhI SaTakhaMDAgama para AdhArita hai| isakA kuzala saMpAdana DaoN0 anekAMta jaina jI ne kiyA hai tathA graMthamAlA se vaha graMtha bhI prakAzita huA hai| - pUjyazrI kI pAvana preraNA evaM AzIrvAda se zruta saMvarddhana saMsthAna, saMskRti saMrakSaNa saMsthAna Adi saMsthAoM ke tatvAvadhAna meM aneka aitihAsika kArya hue haiN| ina mahatvapUrNa kAryoM meM saMskAroM ke zaMkhanAda karAne vAle dhArmika zivira, sarAka dhArmika zikSaNa zivira, vArSika zruta saMvarddhana puraskAra, prativarSa Ayojita hone vAle oNla iMDiyA jaina DaoNkTarsa kAMphrensa, aMtarrASTrIya vaijJAnika kAMphrensa, akhila bhAratIya eDavokeTsa kAMphrensa, nyAyavid, I.A.S., I.P.S. tathA ucca padoM para virAjamAna zAsakIya adhikAriyoM kI kAMphrensa, jaina vidvatsaMgoSThI, zAstra vAcanAe~ Adi pramukha haiN| ina sabhI AyojanoM se jahA~ buddhijIvI varga ko naI dizA prApta huI hai vahIM pUjyazrI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke prabhAvazAlI vyaktitva se preraNA pAkara apane samAja evaM rASTra ke lie kucha nayA tathA mahatvapUrNa kara guz2arane kI icchA jAgrata huI hai| isI krama meM jaina dharma tathA darzana ko jana-jana taka pahu~cAne ke lie eka laghu pustaka kI AvazyakatA ko pUjyazrI ne anubhava kiyaa| pUjyazrI kI preraNA pAkara DaoN0 anekAMta jaina jI ne athaka parizrama karake prastuta kRti 'jaina dharma -eka jhalaka' kI racanA kI hai| sarala tathA sahaja bhASA meM likhita yaha kRti samAja ke sabhI vargoM tathA jainettara samAja ne hAthoMhAtha lii| alpa samaya meM hI pustaka ke aneka saMskaraNoM meM lagabhaga 20,000 pratiyoM ke prakAzana se isa pustaka kI lokapriyatA pramANita hotI hai| isa pustaka kA anuvAda kannar3a meM bhI ho cukA hai| pustaka kA yaha navIna saMskaraNa Avazyaka saMzodhana tathA parimArjana ke sAtha isa AzA se prakAzita kiyA jA rahA hai ki pustaka aura bhI upayogI bne| aMta meM maiM isa pustaka prakAzana se jur3e apane sabhI sahayogiyoM ko hRdaya se AbhAra vyakta karatA hU~ evaM kAmanA karatA hU~ ki unakA sakriya sahayoga hameM sadaiva prApta hotA rhe| mahAmaMtrI zruta saMvarddhana saMsthAna
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta jaina dharma eka vizuddha mahAna AdhyAtmika dharma hai| isa zAzvata Atmadharma kA saMbaMdha kisI jAti vizeSa se kabhI nahIM rhaa| sabhI jAti ke mAnavoM ne isa jaina dharma kA pAlana kara Atma-kalyANa aura vizvazAMti kA lakSya pUrNa kiyA hai| vaise bhI koI dharma yadi kisI jAti vizeSa se saMbaddha hokara rahe to vaha z2yAdA samaya taka Tika nahIM sktaa| jaina dharma anAdi kAla se calA A rahA hai aura anaMta kAla taka pravartita rhegaa| yaha z2arUra hai ki samaya ke utAra-car3hAva ke kAraNa jaina dharma bhI prabhAvita hotA rahA hai| kiMtu aisA bhI kAla rahA jaba jaina dharma kA DaMkA bajA karatA thaa| kaisA bhI samaya rahA ho, kaisI bhI paristhitiyA~ rahI hoM kiMtu jaina dharma kI tathA jainAcAryoM kI yaha vizeSatA rahI hai ki unhoMne kabhI bhI apane mUla-siddhAMtoM tathA zuddhAcaraNa ke sAtha samajhautA nahIM kiyaa| vizvazAMti ke lie kaisA jIvana jInA cAhie, isakA sAkSAt udAharaNa jaina samudAya hai| jaina dharma ke anuyAyiyoM ne apanI mAMgoM ko lekara, apane adhikAroM ke lie kabhI bhI koI hiMsaka AMdolana nahIM kiyA, jisase samAja yA rASTra kI zAMti bhaMga huI ho| unhoMne sadA apanI bAta ko vinrama tathA garimApUrNa tarIke se rakhA hai| adhikAra na milane para bhI dhairya rakhA hai na ki isakI khAtira hathiyAra uThAkara begunAhoM ke katle Ama kie haiM, jabaki aisI ghaTanAoM se adhikAMza anya dhArmika saMpradAyoM ke itihAsa bhare par3e haiN| jaina dharma kI nIti pUre vizva ke lie preraNAsrota hai| mugala kAla meM aneka jaina maMdiroM tathA mUrtiyoM ko bhI tor3A gyaa| deza meM Aja bhI kaI hiMdU tIrtha aise haiM jo mUlataH jainoM ke the| Aja bhI kitane hI sthAnoM para adhikAroM kA hanana ho jAtA hai; kiMtu jaina isake lie ahiMsaka AMdolana hI karate haiN| kahIM koI mauna julUsa nikAlatA hai, kahIM koI upavAsa karatA hai, kahIM koI virodha-patra hI bhejatA hai, kahIM ziSTa maMDala apanI bAta lekara pradhAnamaMtrI yA anya saMbaMdhita maMtriyoM se milatA hai| apane nihita svArthoM ke lie jainoM ne kabhI Aveza yA Avega meM Akara rASTra kI zAMti bhaMga karane kA prayAsa nahIM kiyaa| Aja ke isa yuga meM jahA~ bAta-bAta para pUre khAnadAna ko goliyoM se bhUna diyA jAtA ho, dUsare saMpradAya se vidveSa ke kAraNa unakI bastiyoM meM daMge karavAe jAte hoM; dhArmika kaTTaratA se prerita hokara lAkhoM begunAhoM kI jAna le lI jAtI ho, jIbha ke
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAda ke lie haz2AroM-lAkhoM pazu-pakSI pratidina mauta ke ghATa utAre jAte hoM, aise mAhaula meM jaina dharma tathA samudAya eka Adarza hai jo tamAma viparIta paristhitiyoM ke bAvajUda Aja bhI ina sabhI bAtoM se kosoM dUra hai| use apane astitva kI kImata para bhI rASTra aura janatA kA ahita maMjUra nahIM hai| isake viparIta rASTra, samAja, janatA tathA pazu-pakSiyoM taka kI sevA ke lie jaina dharma tathA samAja sadaiva samarpita rahA hai| Az2AdI ke AMdolana meM rASTra ke lie na jAne kitane jainoM ne kArAvAsa bhogA, apane prANa nyochAvara kara die, krAMtikAriyoM ko Arthika sahayoga ke lie tijoriyA~ khola dI aura pratidAna meM kabhI yaha bhI apekSA nahIM kI ki merA nAma akhabAroM meM Ae; zAyada yahI kAraNa hai ki unakA nAma bhI bahata kama loga jAnate haiN| samAjasevA ke kSetra meM jaina samAja ne haz2AroM aspatAla pUre deza meM banavAe~ jahA~ garIboM kA niHzulka ilAja calatA hai| haz2AroM vidyAlaya-mahAvidyAlaya pUre deza meM sirpha isalie banAe tAki rASTra kA bhaviSya anapar3ha na rhe| jainoM ne pazupakSiyoM ke lie aspatAla tathA gauzAlAe~ bhI jIva rakSA ke pradhAna uddezya se bnvaaiiN| Aja bhI digaMbara tathA zvetAMbara jaina muni pUre bhArata meM naMge paira paidala bhramaNa karate haiM tathA ahiMsA, dayA, maitrI, karuNA, zAkAhAra, zAMti kA saMdeza gA~va-gA~va meM, nagara-nagara meM phailAte haiM; janatA ko zuddha ahiMsaka jIvana-zailI, rASTrabhakti tathA naitikatA kA prazikSaNa bhI dete haiN| __ina sabhI sad-saMskAroM ke pIche jaina ke sabhI tIrthaMkAroM kI ve mahAna zikSAe~ haiM jinakA Aja bhI kisI na kisI rUpa meM pAlana kiyA jA rahA hai| tIrthaMkaroM ne korA upadeza hI nahIM diyA balki AcaraNa meM lAkara preraNA dI, jo eka sahI guru kA kartavya hotA hai| Aja bhI lAkhoM kI saMkhyA meM tIrthaMkaroM kI pratimAe~ khaDgAsana yA padmAsana mudrA meM parama vItarAga yogI svarUpa hI milatI haiN| kabhI koI hathiyAra lie, kisI pazu para savAra yA phira patnI ko sAtha meM lie hue tIrthaMkaroM kI pratimAe~ kahIM nahIM mileNgii| jaina jinakI pUjA-arcanA karate haiM, unheM hamezA zAMta, ahiMsaka tathA AdhyAtmika dhyAna zuddhopayoga avasthA meM pAte haiM aura yahI saMskAra ve svayaM meM lAne kA prayAsa karate haiN| jaina dharma ke itihAsa meM aisA eka bhI udAharaNa nahIM hai ki kisI ko balAt jaina banAyA gayA ho athavA dIkSita kiyA gayA ho| balAt dharmAMtaraNa jaisI nIti use kabhI pasaMda nahIM rhii| aise sabhI loga jo janma se jaina nahIM the kiMtu isake siddhAMtoM tathA AcaraNa se prabhAvita hokara jaina bane haiM aura svayaM ke jIvana meM usakA pAlana kara rahe haiM, ve sabhI svayaM bhI prabhAvita hue haiN| kaI brAhmaNa vidvAna AraMbha meM vaidika rahe kiMtu
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAda meM svayaM hI jaina dharma meM dIkSita hokara kaThora sAdhanA kI aura jaina dharma-darzana viSayaka aneka graMthoM kA praNayana bhI kiyaa| Aja bhI kaI jaina muni jAti se brAhmaNa haiN| jaina dharma sabhI ne apanAyA aura usakA pAlana kiyaa| jaina dharma ke niyama bahuta vaijJAnika haiM kiMtu bahuta z2yAdA AsAna nahIM haiM tathApi janma se jaina kahe jAne vAle logoM ko bhI ye niyama mAnane ke lie majabUra nahIM kiyA jAtA; hA~! abhyAsa hetu preraNA avazya dI jAtI hai aura isakA pariNAma yaha hai ki adhikAMza loga usakA pAlana kara rahe haiN| jaina banane kA artha dharma parivartana nahIM hai| hama jahA~ haiM jaise bhI haiM usI sthAna para rahakara jaina jIvana-zailI apanAkara aura siddhAMtoM kA adhyayana kara jaina bana sakate haiN| isake lie z2arUrI nahIM ki nAma ke Age bhI 'jaina' lagAyA hI jaae| zuddha jIvanazailI aura apanI zAMta citta AtmA kI anubhUti kise pasaMda nahIM? jaina dharma basa isakA rAstA batAtA hai| jo yaha cAhe vaha jaina ho jaae| kabhI-kabhI janma se jaina kahe jAne vAle loga bhI durbhAgya se jaina dharma kA pAlana nahIM kara pAte haiM taba unheM bhI mAtra janmanA jaina mAnA jAtA hai, karmaNA nhiiN| yaha choTI-sI pustaka jaina dharma kI vAstavikatAoM tathA usake siddhAMtoM ko samajhAne kA prayAsa hai yA yU~ kaheM ki eka choTI-sI shuruuaat| prakhyAta digaMbara jaina saMta AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja isa pustaka ke mukhya preraNAsrota haiN| AcAryazrI ne apanI preraNA dekara jinavANI kI bahuta sevA kI hai| kaI durlabha graMthoM ko prakAzita kiyA hai| kaThina manicaryA kA nirvAha karate hae bhI ve jIvoM ke kalyANa ke lie sadaiva tatpara rahate haiN| unake mana kI kalpanA ko maiM isa choTI-sI pustaka ke mAdhyama se kitanA AkAra de pAyA hU~, yaha to maiM nahIM jAnatA kiMtu itanA avazya jAnatA hU~ ki unakI vANI meM itanA sammohana hai ki loga ba~dha hI jAte haiM aura unake darzana mAtra karane se itanI UrjA A jAtI hai ki vyakti hara asaMbhava kArya bhI saMbhava banA sakatA hai| AcAryazrI kI dRSTi bahuta pArakhI hai| patra-patrikAoM meM mere AlekhoM ko par3hakara unhoMne mujhe Adeza diyA thA ki jaina dharma kA sarala paricaya dene vAlI eka choTI-sI pustaka likho| unakI AjJA pAte hI maiMne zurUAta kara dii| mana meM taraha-taraha ke vicAra banate rahe ki jainadarzana ke vizAla bhaMDAra se kyA lU~ tathA kyA na lU~? choTI pustaka meM sabhI bAteM sameTa pAnA bhI saMbhava nahIM hai| ataH maiMne kucha cuniMdA viSayoM ko hI yahA~ para saMkSepa meM samajhAne kA prayAsa kiyA hai| maiMne dekhA hai ki kaI bAra dharma-darzana ke vidvAna bhI jaina dharma ke viSaya meM galata bhrAMtiyA~ pAle rahate haiN| maiMne yahA~ isa bAta kA bhI dhyAna rakhA hai ki ve bhrAMtiyA~ miTa skeN|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pichale kaI varSoM se dainika jAgaraNa, amara ujAlA, hiMdustAna, rASTrIya sahArA, dainika TribyUna, navabhArata TAimsa Adi akhabAroM meM lagAtAra jaina dharma-darzana se saMbaMdhita mere kaI Alekha chpe| una AlekhoM para jo sakArAtmaka pratikriyA huI, usane bhI mujhe yaha pustaka likhane hetu protsAhita kiyaa| akhabAroM meM lekha par3hakara kaI patra mere pAsa lagAtAra aae| una patroM meM nabbe pratizatra patra unake haiM jo janma se jaina nahIM haiN| jaina samudAya se Ane vAle patroM kI saMkhyA dasa pratizata hI hai| mujhe ajaina baMdhuoM kI jaina dharma-darzana meM ruci dekhakara mahAna Azcarya huaa| unhoMne apane patroM meM jo jijJAsAe~ rakhIM, unase maiM bahuta utsAhita huaa| yahI kAraNa hai ki maiMne yaha pustaka jainettara baMdhuoM ko dRSTi meM rakhakara likhI hai| __ mere pUjya pitA jI pro0 (DaoN0) phUlacaMda jaina 'premI' (adhyakSa-jainadarzana vibhAga, saM0saM0 vizvavidyAlaya, vArANasI tathA akhila bhAratIya digaMbara jaina vidvatpariSada adhyakSacarajI) ne tathA mA~ DaoN0 munnIpuSpA jaina ne bAlya kAla se hI jinavANI sevA kI lagana lagA dii| merI koI bhI racanA, lekha yA pustaka unake amUlya sujhAvoM tathA pariSkAra ke binA pUrNa bana hI nahIM pAtI hai| mAtA-pitA kA varadahasta hI mujhe choTe se choTA tathA bar3e se bar3A kArya karane kI UrjA pradAna karatA hai| isa pustaka meM bhI unakA bahuta mArgadarzana milA hai| mere guru pro0 dayAnaMda bhArgava jI kI preraNA tathA AzIrvAda mujhe hamezA protsAhita karatA hai| dharmapatnI zrImatI ruci jaina kI sahaja jijJAsAoM ne bhI mujhe kaI viSayoM ko prastuta karane meM madada kI hai| sadhI pAThakoM se merA nivedana hai ki isa pustaka meM pariSkAra, saMzodhana mujhe avazya btaaeN| merA anubhava z2yAdA nahIM hai; apane thor3e bahuta anubhava aura alpakAlika zAstrAbhyAsa ke AdhAra para yaha prastuta kara rahA huuN| AzA hai ki Apa apanA AzIrvAda avazya deNge| Apa apanI pratikriyA patra, fona, SMS dvArA 09711397716 para tathA Email dvArA anekant76@yahoo.co.in para bhI kara sakate haiN| -DaoN0 anekAMta kumAra jaina
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (viSaya-sUcI) 19 25 28 1. jaina dharma : itihAsa aura vartamAna 2. saMpradAya : digaMbara aura zvetAMbara 3. jaina Agama sAhitya kA itihAsa 4. jaina dharma kA pramukha maMtra evaM prArthanA 5. SaDdravya evaM vizva-vyavasthA 6. ratnatraya aura mokSamArga 7. sapta tatva aura mukti kI vidhi 8. aNuvrata : saMyama sAdhanA kA zubhAraMbha 9. jainadarzana kI rIr3ha : anekAMta aura syAdvAda 10. svarga evaM naraka kA rahasya 11. AtmAnubhUti kA mArga : dazalakSaNa dharma 12. jIvana kA utkarSa : bAraha bhAvanAe~ 13. jIvana kA sUtra : karma vijJAna 14. manuSya kA bhAva jagat aura guNasthAna 15. jaina dharma ke pramukha parva-utsava 16. jaina dharma kI AstikatA 17. marane kI kalA : aMta bhalA so saba bhalA 18. jaina yoga kI samRddha paraMparA * mata/abhimata lekhaka paricaya 39 41 44 47 51 55 57 61 64 66
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vaha mUrkhatA kA yuga gayA | maiM hiMdU hU~, Izvara kI sattA meM vizvAsa karatA huuN| kama se kama merI paraMparA ne mujhe yahI vizvAsa diyA hai| para maiM hRdaya se jaina dharma kA bhakta huuN| koI jhagar3e kI bAta to jaina dharma kahatA hI nahIM hai| vaha mUrkhatA kA yuga to calA gayA, jaba hama jaina maMdira meM jAnA bhI pApa samajhate the| vaha mUrkhatA to samApta huI, para dUsarI mUrkhatA samApta honI cAhie, ki hama dUsare ko bhinna smjheN| jaina dharma nAstika nahIM hai| jIva kI sattA meM vizvAsa rakhane vAlA nAstika ho hI nahIM sktaa| merA tAtparya kevala itanA hI hai ki hamane jaina dharma ko samajhane kI ceSTA nahIM kI hai| isalie hama acche hiMdU nahIM bana pA rahe haiN| maiM to yahI kahU~gA ki bhagavAna mahAvIra kI amara vANI yadi bhUla se bhI kisI ke kAna meM par3a jAe, to usakA kalyANa ho jaaegaa| ('hiMduoM ke ArAdhya-bhagavAna mahAvIra' nibaMdha ke cayanita aNsh)| -DaoN0 paripUrNAcaMda varmA Atma-kalyANa aura samAja kalyANa || mahAvIra kI vicAradhArA jahA~ eka adhyAtmavAdI sAdhana ke anukUla thI, vahA~ jana-sevA kI manovRtti bhI isameM pUrNataH prasphuTita hotI thii| mahAvIra svAmI kI ina bhAvanAoM para AcaraNa karane se manuSya niHsaMdeha Atma-kalyANa aura samAja kalyANa donoM kI dRSTi se sarvocca sthAna taka pahu~ca sakatA hai| ('ahiMsA aura aparigraha ke pratIka mahAvIra svAmI' pustaka se)| -paM0 zrIrAma zarmA AcArya | jaina dharma kI prAcInatA || _ vidvAnoM kA abhimata hai ki yaha dharma prAgaitihAsika aura prAgvaidika hai| siMdhughATI kI sabhyatA se milI yoga-mUrti tathA Rgveda ke katipaya maMtroM meM RSabha tathA ariSTanemi jaise tIrthaMkaroM ke nAma isa vicAra ke mukhya AdhAra haiN| bhAgavat aura viSNupurANa meM milane vAlI jaina tIrthaMkara RSabhadeva kI kathA bhI jaina dharma kI prAcInatA ko vyakta karatI hai| -DaoN0 vizuddhAnaMda pAThaka va DaoN0 jayazaMkara mizra (bhAratIya itihAsa aura saMskRti, pR0 199)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma : itihAsa aura vartamAna jaina dharma samasta iMdriyoM para vijaya prApta karane ke bAda prathama jina tIrthaMkara RSabhadeva (AdinAtha) ne manuSyoM ko sukhI karane ke lie jisa dharma ko isa karmabhUmi para Aja se lAkhoM varSa pahale punaH sthApita kiyA, vaha dharma hI 'jaina dharma' kahalAtA hai| jo jineMdra kI pUjA karate haiM; unake banAe hue rAste para calane kA prayAsa karate haiM, ve jineMdra ke anuyAyI hI 'jaina' kahalAte haiN| yaha jaina dharma cirakAla se bhArata kA mUla rahA hai| isalie isa para na hI bAhara se bhArata meM Ane kA Aropa hai aura na hI bauddhoM kI taraha bhArata se bAhara jAkara phaila jAne kaa| ahiMsA, tyAga, tapasyA, saMyama kA pAlana karane vAlA AdhyAtmika jaina dharma sadA kAla se bhArata meM hI utpanna huA aura yahIM kA hokara raha gyaa| AcAra-vicAra aura AdhyAtmika hrAsa kI kImata para pracAra-prasAra jainoM ko kabhI priya nahIM rhaa| saMkhyAtmaka vRddhi (Quantity) kI apekSA guNAtmaka (Quality) samRddhi meM hI jainoM kA sadA se adhika vizvAsa rahA hai| isa pRthvI para bhogabhUmi ke naSTa hone ke bAda karmabhUmi ke prAraMbha meM rAjA RSabhadeva ne janatA ko puruSArtha sikhAyA aura 'kRSi karo aura RSi bano' kA pATha pddh'aayaa| unhoMne asi, masi, kRSi, vidyA (aMka evaM lipi), zilpa tathA vANijya ina chaha karmoM kA jJAna sabhI ko jIvikopArjana tathA zreSTha jIvana hetu kraayaa| sAtha hI pratyeka ko Adarza jIvana jIne kI kalA sikhaaii| kaI varSoM taka rAjapATa karake saba kucha vyavasthita karane ke bAda mahArAja RSabhadeva ne saMyama aura tyAga kA mArga apnaayaa| sAre vastra-AbhUSaNa, rAjapATa tyAgakara nagna digaMbara munidIkSA dhAraNa karake Apane kailAza parvata para jAkara kaThora tapa kiyA aura kevalajJAna rUpI sarvajJatA prApta kI aura arhat bne| sabhI jIvoM ko sukhI hone kA upAya batalAyA, mokSamArga kA pratipAdana kiyaa| kucha samaya bAda ATha karmoM kA nAza karake nirAkAra siddhAvasthA ko prApta ho ge| RSabhadeva ke sau putroM meM jyeSTha putra bharata ne chahoM khaMDoM para vijaya prApta kI aura cakravartI pada prApta kiyaa| bhArata kI janatA ne tathA aneka vaidika purANakAroM ne tIrthaMkara RSabhadeva ke inhIM putra 'bharata' ke nAma se isa deza ko 'bhAratavarSa' kahakara pukArA aura isa deza kA nAma bhAratavarSa par3a gyaa| 'bhAratavarSa' nAma ke pUrva RSabhadeva ke pitA manu aura kulakara nAbhirAja ke nAma para apane deza kA prAcIna nAma 'ajanAbhavarSa' bhI prasiddha rahA hai| inhIM bharata ne tathA inake choTe bhAI bAhubalI ne digaMbara munidIkSA lekara | jaina dharma-eka jhalaka
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaThora tapa karake mokSa prApta kiyA, jinakI vizvaprasiddha sattAvana phuTa kI adbhuta bhavya vizAla mUrti zravaNabelagolA (karnATaka prAMta) meM eka haz2Ara varSa se sthApita hai| caubIsa tIrthaMkara caubIsa tIrthaMkaroM kI isI dIrgha paraMparA meM inhIM prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke bAda teIsa aura tIrthaMkara hue, jinhoMne mokSamArga kA upadeza dekara jaina dharma kI punaH punaH sthApanAe~ kiiN| jaina dharma meM cAra saMjJAe~ aisI haiM, jinake bIca sAmAnya janoM meM aspaSTatA banI rahatI hai / ve cAra saMjJAe~ haiM(i) jineMdra deva (ii) arihaMta (iii) tIrthaMkara (iv) siddha bahuta-se loga inameM aMtara nahIM kara pAte haiM tathA inheM eka hI artha meM lete haiN| isakA thor3A-sA spaSTIkaraNa z2arUrI hai| prathama saMjJA hai 'jineMdra' / yaha sAmAnya saMjJA hai| hama zeSa tInoM ko jineMdra kaha sakate haiM kyoMki jineMdra kA artha hai jinhoMne iMdriyoM ko jIta liyA hai aura inameM se sabhI ne iMdriyoM ko jItA hai| dUsarI saMjJA hai 'arihaMta' / inakI paribhASA yaha hai ki jinhoMne cAra ghAtiyA karmoM kA nAza karake kevalajJAna prApta kara liyA hai, ve 'arihaMta' haiN| aba taka anaMtAnaMta arihaMta ho cuke haiN| tIsarI saMjJA hai 'tIrthaMkara' / yadyapi ye bhI arihaMta hI haiM kiMtu ye sAmAnya arihaMta se kucha alaga kAma karate haiN| inake 'tIrthaMkara' nAmakarma kI puNya prakRti kA vizeSa udaya hotA hai tathA dharma tIrtha ke prarvataka hone ke kAraNa ye 'tIrthaMkara' kahalAte haiN| inake samavazaraNa (dharmasabhA) kI racanA hotI hai / ye mokSamArga kA upadeza dete haiM; inakI divya dhvani khiratI hai; ityaadi| inakI saMkhyA caubIsa hI hai, kyoMki yaha puNya sabhI arihaMtoM kA nahIM hotaa| hama saMkSepa meM kaha sakate haiM ki sabhI tIrthaMkara arihaMta hote haiM lekina sabhI arihaMta tIrthaMkara nahIM hote| jaise lokasabhA meM sabhI maMtrI sAMsada hote haiM kiMtu sabhI sAMsada maMtrI nahIM hote / cauthI saMjJA hai 'siddh'| jo jJAnAvaraNAdi samasta karmoM kA nAza karake mukta hue aura nirAkAra rUpa meM Urdhva loka ke agrabhAga arthAt siddhAlaya meM zAzvata sukha svarUpa meM virAjamAna haiM, ve 'siddha' haiN| isa taraha jo pahale arihaMta parameSThI yA tIrthaMkara pada para pratiSThita the, taba unake cAra ghAtiyA karma (jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya aura aMtarAya) hI naSTa hue the| bAda meM unake zeSa bace cAra aghAtiyA karmoM (vedanIya, Ayu, nAma aura gotra) kA nAza svataH ho jAtA hai| isa prakAra AThoM karmoM se mukta hone ke bAda ve hI zarIrarahita nirAkAra brahmasvarUpa 'siddha' parameSThI bana jAte haiM / jo arihaMta evaM tIrthaMkara hote haiM, ve sabhI 'siddha' banane ke bAda samAna ho jAte haiN| arihaMta yA siddha hone ke bAda ve punaH kabhI saMsAra meM nahIM aate| jaina dharma meM bhagavAna yA Izvara kA avatAra nahIM hotA hai| jaina dharma meM caubIsa tIrthaMkaroM kI paraMparA isa prakAra vidyamAna hai 2 jaina dharma - eka jhalaka
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ cihna baila baMdara kauzAMbI gaiMDA bhaiMsA sehI tIrthaMkara janmasthAna 1. RSabhadeva ayodhyA 2. ajitanAtha hAthI ayodhyA 3. saMbhavanAtha ghor3A zrAvastI 4. abhinaMdananAtha ayodhyA 5. sumatinAtha cakavA ayodhyA 6. padmaprabha kamala 7. supArzvanAtha svastika banArasa (vArANasI) 8. caMdraprabha caMdramA caMdrapurI (banArasa) 9. puSpadaMta magara kAkaMdI 10. zItalanAtha kalpavRkSa bhaddalapura 11. zreyAMsanAtha siMhapura (sAranAtha) 12. vAsupUjya caMpApurI 13. vimalanAtha zUkara kaMpilA 14. anaMtanAtha ayodhyA 15. dharmanAtha bajradaMDa ratnapurI 16. zAMtinAtha hariNa hastinApura 17. kuMthunAtha bakarA hastinApura 18. arahanAtha machalI hastinApura 19. mallinAtha kalaza mithilApura 20. munisuvrata kachuA rAjagRha 21. naminAtha nIlakamala mithilA 22. neminAtha zaMkha 23. pArzvanAtha sarpa banArasa 24. mahAvIra vaizAlI inameM aMtima va caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra haiN| IsA se 599 varSa pUrva bhagavAna mahAvIra kA janma vaizAlI ke kuMDagrAma meM huA thaa| bhagavAna mahAvIra jaina dharma ke Adya pravartaka yA saMsthApaka nahIM, apitu caubIsaveM aMtima tIrthaMkara tathA pUrva pracalita jaina dharma ko Age bar3hAne vAle the| bhagavAna mahAvIra ke hI samaya isa deza meM bhagavAna buddha hue, jinhoMne bauddha dharma claayaa| jaina dharma ke kucha tIrthaMkaroM ke madhya saikar3oM, to kucha ke madhya haz2AroM, yahA~ taka ki lAkhoM varSoM taka kA alaga-alaga aMtarAla rahA hai| isa prakAra jaina dharma apane bhArata deza kA ati prAcIna dharma hai| jaina jAti nahIM,dharma hai / sAmAnyataH loga 'jaina' ko jAtivAcaka saMjJA samajha lete haiM aura vartamAna meM mAtra jaina logoM ko hI jaina dharma kA anuyAyI mAna lete haiN| kiMtu vastutaH 'jaina' eka dharma hai, | jaina dharma-eka jhalaka zaurIpura siMha
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti nhiiN| isakA jAti se koI saMbaMdha nahIM hai| kisI bhI jAti kA mAnava jaina dharma kA pAlana kara sakatA hai| prAcIna kAla meM aisA adhikatara hotA rahA hai| kiMtu aba taka ke itihAsa meM kabhI kisI ko jabarana jaina dharmAnuyAyI nahIM banAyA gayA aura na isa taraha ke vizvAsa ko panapane diyA gyaa| yahA~ jAti kA tAtparya mAtra brAhmaNa, kSatriya, vaizya yA zUdra se nahIM hai balki manuSyoM ke alAvA pazuoM se bhI hai| tIrthaMkaroM ke samavazaraNa (dharma upadeza sabhA) meM unake sarvakalyANakArI pravacana sunane sabhI jAti ke manuSya to Ate hI the; yahA~ taka ki pazu-pakSiyoM ke baiThane kI bhI vyavasthA thI kyoMki unake upadeza sarvabhASAmayI janabhASA prAkRta meM hote the| yadyapi usa samaya deva bhASA saMskRta meM hI upadeza dene kI paraMparA thI kiMtu bhagavAna mahAvIra ne aisA na karake loka meM rASTrabhASA ke rUpa meM pracalita janabhASA prAkRta meM hI upadeza die aura unake upadezoM para AdhArita sabhI mUla-Agama bhI prAkRta bhASA meM hI nibaddha hue| isa dRSTi se yaha bhagavAna mahAvIra kI bhASAyI krAMti bhI thii| __ bhagavAna mahAvIra pUrvajanma meM siMha the| cAraNaRddhidhArI do muniyoM ne AkAza mArga se gamana karate samaya AkAza se nIce utarakara siMha ko saMbodhana diyA thA aura siMha ko samyagdarzana kI prApti ho gaI thii| ataH sabhI saMjJI paMceMdriya jIva jaina dharma ko apanA sakate haiM tathA usakA pAlana kara sakate haiN| isI prakAra manuSyoM meM brAhmaNa, kSatriya, vaizya tathA zUdra sabhI jaina dharma kA pAlana kara sakate haiN| jaina dharma ke sabhI tIrthaMkara kSatriya jAti ke the| bhagavAna mahAvIra ke pramukha ziSya gautama tathA anya dasa gaNadhara brAhmaNa jAti ke the| gautama gaNadhara ne bhI digaMbara munidIkSA lekara kevalajJAna prApta kiyA thA aura mokSagAmI bne| jaina dharma ke anusAra saMsAra ke sabhI jIvoM kI sabhI AtmAe~ samAna haiM tathA pratyeka AtmA svapuruSArtha dvArA AtmavikAsa karatI huI bhakta se bhagavAna paramAtmA banakara paramapada pA sakatI hai| isa prakAra isa saMsAra meM sabhI loga cAhe ve kisI bhI jAti ke hoM, jaina dharma kA pAlana kara sakate haiN| jo loga jaina dharma ko mAtra vaizyoM kA dharma mAnate haiM yA batalAte haiM, ve vAstava meM apanI alpajJatA kA hI paricaya dete haiN| vAstava meM to jaina dharma jana-jana kA dharma hai| dasavIM sadI ke AcArya zrI somadeva sUri ne apane nItivAkyAmRta meM kahA hai ki Asana-bartana ityAdi jisake zuddha hoM, mAMsa-madirA Adi ke tyAga se jisakA AcaraNa pavitra ho aura nitya snAna Adi ke karane se jisakA zarIra zuddha ho, aisA zUdra bhI brAhmaNAdika ke samAna zrAvaka dharma kA pAlana karane yogya hai "AcArAnavadyatvaM zucirupaskAraH zarIrazuddhizca karoti zUdrAnapi devadvijatapasviparikarmasu yogyaan| ( 7/12) bhaTTAraka somasena ke traivarNikAcAra meM isI saMdarbha meM kahA gayA hai ki AcAra | jaina dharma-eka jhalaka
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipUrvaka jaina dharma kA pAlana karane meM ye cAroM varNa bhAI-bhAI ke samAna haiN| isa zloka ko yahA~ uddhRta karake maiM apanI isa carcA ko yahIM sImita karatA hU~ viprakSatriyaviTzUdrAH proktAH kriyaavishesstH|| jainadharme parAH zaktAste sarve baandhvopmaaH|| ( 7/142) isa prakAra yaha spaSTa ho gayA ki jaina dharma meM mUlataH jAtivAda kA koI sthAna nahIM hai| yaha eka vizvabaMdhutva kI bhAvanA se yukta samatAvAdI, sarvakalyANakArI AdhyAtmika dharma hai tathA ve sabhI loga, jo svayaM ko zuddha AcAra-vicArapUrvaka sacce sukha ke mArga para lagAnA cAhate haiM; jaina dharma kA pAlana karake jaina dharmAnuyAyI bana sakate haiN| unheM apanI jAti ko lekara ciMtita hone kI z2arUrata nahIM hai| jaina dharma aura hiMdU bahuta-se loga Aja bhI jaina dharma ko hiMdU dharma kI zAkhA batalAkara use hiMdU dharma ke aMtargata hI mAna lete haiN| jabaki sthiti aisI nahIM hai| hiMdutva, hiMdU dharma, hiMdU jAti aura hiMdU saMskRti ina sabhI saMjJAoM tathA inakI paribhASAoM meM kAfI aMtara hai| siMdhu nadI ke siMdhu zabda se hiMdU zabda banA hai| 'sa' ko 'ha' kA uccAraNa karane vAloM ne aisA kiyaa| ataH hiMdU zabda eka saMpUrNa sabhyatA aura eka saMpUrNa saMskRti kA sUcaka hai jisake AdhAra para apane bhArata deza kA 'hiMdustAna' nAma bhI par3A aura bhASA kA nAma bhI 'hiMdI' aayaa| isa AdhAra para hiMda deza kI sabhI sabhyatAe~ hiMdU hI haiN| jaina dharma isI hiMda deza kA mUla dharma rahA hai| isake anuyAyiyoM ne isI saMskRti ko hamezA saMrakSaNa diyA, pAlana kiyA aura bddh'aayaa| isI saMskRti kA nAma hiMdU saMskRti par3a gyaa| ataH isa dRSTi se nizcita rUpa se jaina saMskRti hiMdU saMskRti hI hai| aba prazna hai hiMdU dharma, jAti aura hiMdutva kaa| bhArata meM prAcIna kAla se do dhArAe~ eka sAtha baha rahI haiM- zramaNa aura vaidik| pahale zramaNa dhArA meM sirpha jaina hI Ate the, bAda meM bauddha dharma ko bhI zramaNoM meM sammilita mAna liyA gyaa| bahuta pahale taka hiMdU dharma koI pRthak dharma nahIM thaa| dharma the- vaidika, vaiSNava, zaiva, zAkta, bauddha, jaina ityaadi| kAlAMtara meM kucha kaTTarapaMthiyoM ne hiMdU dharma kA artha kiyA- vaidik| aba hiMdU eka saMskRti hone ke sAtha-sAtha eka dharma, eka darzana, eka jAti bhI kahI jAne lgii| isa prakAra vaidika paraMparA ko na mAnane ke kAraNa jaina aura bauddha donoM hI avaidika arthAt a-hiMdU dharma mAne ge| ____kAlAMtara meM kucha rAjanaitika saMgaThanoM ne dharma kI svArthapUrNa vyAkhyAe~ kI aura musalamAnoM ke virodha meM hiMdUoM kI saMkhyA bar3hAne ke lie jaina aura bauddha ko bhI isI meM garbhita karane kI raNanIti bnaaii| isa samudAya meM sikha dharma bhI zAmila kiyA gyaa| kahane kA tAtparya hai ki vyAkhyA yaha kI gaI ki bhArata meM IsAI aura musalamAnoM ke alAvA sabhI hiMda haiN| | jaina dharma-eka jhalaka
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha bauddhoM, sikhoM aura jainoM ko yaha paribhASA acchI lagI, kyoMki prAcIna paraMparA jo hiMdU ko eka saMskRti ke rUpa meM mAnatI thI- aisI hI thii| kiMtu bAda meM jaba isa chadma samanvaya meM anya dharmoM ke mUla svarUpa ke vilaya kI gaMdha Ane lagI aura samanvaya isa tarka para kiyA gayA ki jaina evaM bauddha dharma bhI vaidika dharma se hI nikalI huI zAkhAe~ haiM isalie hiMdU haiM taba kucha anya bhAratIya dharmoM ko hoza AyA aura unhoMne vivaza hokara yaha kahA ki ve hiMdU nahIM haiN| isa prakAra jisa hiMdU dharma, jAti evaM hiMdutva kI rAjanaitika chadma paribhASA Aja ke yuga meM cala rahI hai, usa dRSTi se anya kI taraha jaina bhI nizcita rUpa se hiMdU nahIM haiN| hamezA kI taraha Aja bhI bhAratavarSa meM jaina dharma eka svataMtra aura saMpUrNa dharma hai| deza ke pratyeka kone meM basA jaina samAja eka svataMtra samAja hai| unake svataMtra maMdira, svataMtra Agama-zAstra, svataMtra pUjA-paddhati tathA svataMtra jIvana-zailI, saMskRti, kalA evaM mAnyatAe~ haiN| zuddha khAna-pAna, siddhAMta, AcAra-vicAra, vizuddha zAkAhAra aura ahiMsA meM vizvAsa karane vAlI, saMyama-tapa aura naitika jIvana mUlyoM meM AsthA vAlI, mArakATa, daMgoM, sAMpradAyika hiMsA aura bhraSTAcAra Adi burAiyoM se dUra, zAMtipriya, zikSita, sabhya, svadeza premI jaina samAja apane isa pyAre bhArata deza meM mAnavIya mUlyoM kI khulakara hotI trAsadI tathA aMdhavizvAsoM ke bIca eka prakAzapuMja hai, jo bhaviSya ko sahI rAstA dikhA rahA hai| 00 bhArata kI mUla saMskRti __"mUlataH isa deza ke nivAsiyoM kI eka hI saMskRti thI, vaha bhI zramaNa sNskRti| aneka yuga bIta ge| taba isa deza ne eka naI saMskRti ke darzana kie| isa saMskRti meM 'Izvara' nAma kI eka aisI zakti kI kalpanA kI gaI, jo isa jagat kA kartA, pAlanakartA aura saMhArakartA hai| isako prasanna karane se hamArI kAmanAoM kI pUrti ho jaaegii| isameM puruSArtha ke sthAna para bhAgya kI pradhAnatA kI gaI thii|" -AcArya zrI vidyAnaMda jI munirAja, prAkRta vidyA 7/4, pR0 6 IsA masIha aura jaina dharma itihAsavettA paM0 suMdaralAla ne 'hajarata IsA aura IsAI dharma' nAmaka pustaka meM likhA hai- "bhArata meM Akara hajarata IsA bahuta samaya taka jaina sAdhuoM ke bIca rhe| tIna bAteM IsA ne kahIM- Atma-zraddhA yA AtmavizvAsa yAnI tuma apanI AtmA ko samajho, vizva prema aura tIsarA jIva dayA, ye samyak darzana-jJAna aura cAritra kA hI rUpAMtara yA prakArAMtara mahAtmA yIzU kA siddhAMta hai|" -AcArya vidyAnaMda munirAja ( amara ujAlA, 25/12/07) | jaina dharma-eka jhalaka
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpradAya : digaMbara evaM zvetAMbara vartamAna meM jaina paraMparA meM pramukha do saMpradAya haiM- digaMbara aura shvetaaNbr| digaMbara saMpradAya meM sAdhu nagna (digaMbara dizAe~ hI haiM aMbara (vastra) jinake, aise) rahakara saMyama sAdhanA karate haiM aura zvetAMbara saMpradAya meM sAdhu safeda vastra pahanakara sAdhanA karate haiM tIrthaMkara mahAvIra ke bAda jaina dharma meM yaha do saMpradAya kSetra-kAla kI paristhitivaza khar3e hue| bhagavAna mahAvIra kI ziSya paraMparA meM aMtima zrutakevalI bhadrabAhu hue| taba taka mahAvIra kI paraMparA caubIsa tIrthaMkaroM ke digaMbara veSa ke anurUpa nagna rahakara sAdhanA karane kI cala rahI thii| mahAvIra nirvANa ke lagabhaga 160 varSa bAda uttara bhArata meM bAraha varSa kA mahAdurbhikSa (akAla) pdd'aa| nimittajJAnI AcArya bhadrabAhu svAmI ko isakA jJAna pahale hI ho gyaa| unhoMne isa paristhiti ko sAdhanA ke anurUpa na jAnakara zramaNa paraMparA ke asalI svarUpa ko surakSita rakhane ke uddezya se sabhI ziSyoM ko dakSiNa bhArata kI ora prasthAna karane ko khaa| kiMtu AcArya sthUlabhadra ke netRtva meM muniyoM kA eka saMgha dakSiNa nahIM gayA tathA uttara bhArata meM hI rukA rhaa| uttara bhArata meM vidyamAna durbhikSa ke durdinoM meM unakI sAdhanA meM kAfI kaThinAiyA~ Ane lgiiN| paristhitivaza una sAdhuoM ko zveta vastra, pAtra, rajoharaNa ityAdi dhAraNa karane pdd'e| aise hI sAdhu saMghoM ko zvetAMbara kahA jAne lgaa| udhara zrutakevalI bhadrabAhu ke netRtva meM dakSiNa bhArata meM jo zramaNa saMgha tIrthaMkara mahAvIra kI mUla paraMparA ke anukUla nagna rahakara Agamasammata sAdhanA kara rahA thA, vaha digaMbara zramaNa saMgha apane mUla svarUpa ko surakSita rakhane ke kAraNa digaMbara kahA jAne lgaa| isa prakAra paristhitivaza do saMpradAya ho ge| phira paraMparA aura parivartana para kauna lagAma kase? sabhI ne apane-apane veSa ke pakSa meM bAteM kahanI prAraMbha kara diiN| sabhI svayaM ko mUla paraMparA kA hI batalAne lge| sahI aura galata kA nirNaya to svayaM sarvajJa hI jAnate haiN| ina sabake bAda bhI Aja digaMbara tathA zvetAMbara ye donoM hI saMpradAya kucha sAmAnya saiddhAMtika mAnyatAoM ke alAvA bhagavAna mahAvIra dvArA batAe gae adhikAMza siddhAMtoM para ekamata haiN| donoM saMpradAyoM meM thor3e-bahuta matabheda to haiM para manabheda na ke barAbara haiN| sAmAjika samarasatA donoM meM hI vidyamAna hai| kisI bhI bar3e utsava yA anya Ayojana Adi ko donoM hI saMpradAya ke loga mila-julakara manAte haiN| digaMbara saMpradAya aura usake bheda-prabheda yadyapi digaMbara saMpradAya AraMbha se hI Agama, zAstra, siddhAMta aura muni AcAra kI dRSTi se eka hI haiM; kiMtu kAlAMtara meM kucha saiddhAMtika aura vaicArika mAnyatAoM, | jaina dharma-eka jhalaka |
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSatAoM va pUjA paddhatiyoM ke kAraNa aura bhI paMtha bane paraMtu gaharAI meM dekheM to vAstava meM ye paMthabheda bhI bAhya rUpa ke AdhAra para haiM, aMtaraMga rUpa meM sabhI eka haiN| vartamAna meM digaMbara saMpradAya meM nimnalikhita tIna pramukha paMtha vidyamAna haiM (1) terApaMtha (2) bIsapaMtha (3) tAraNapaMtha terApaMtha ke anuyAyI pUjana-abhiSeka Adi anuSThAnoM meM sacita padArtha; jaisephUla, phala, dUdha, dahI, miSThAnna ityAdi kA prayoga nahIM karate haiM, isake viparIta bIsapaMtha ke anuyAyI aisA karane meM koI harja nahIM smjhte| tAraNapaMtha ke guru tAraNasvAmI hue| yaha kucha hI sthAnoM taka sImita hai| isa paraMparA meM mUrtipUjA ke sthAna para maMdiroM meM zAstrapUjA kA vidhAna hai| zvetAMbara saMpradAya aura usake bheda-prabheda zvetAMbara saMpradAya bhI pramukha tIna paMthoM meM vibhakta hai(1) mUrtipUjaka (2) sthAnakavAsI (3) terApaMtha __ mUrtipUjaka saMpradAya meM prAyaH sAdhu mukha para paTTI nahIM lagAte haiN| maMdiroM meM caMdana, sacitta puSpAdi se pUjA-abhiSeka aura pratimAoM kA zrRMgAra mUrtipUjaka saMpradAya meM pracalita hai| pUre deza ke, vizeSakara mAuMTa AbU, raNakapura, pAlItAnA Adi tIrthoM ke inake jaina maMdiroM kA utkRSTa vAstukalA sauMdarya pUre vizva meM prasiddha hai| sthAnakavAsI saMpradAya meM sAdhu mukha para kapar3e kI caur3I paTTI lagAte haiN| yaha paraMparA maMdira evaM mUrtipUjA Adi para vizvAsa nahIM rkhtii| inake mAtra sthAnaka hote haiN| isI prakAra terApaMtha ke sAdhu bhI mukha para laMbI paTTI lagAte haiN| maMdira, mUrtipUjA Adi para ye bhI vizvAsa nahIM rakhate, kiMtu kucha saiddhAMtika matabhedoM ke kAraNa ye sthAnakavAsI se alaga haiN| 00 sArA rASTra jaina hai "kevala maiM hI nahIM sArA rASTra jaina hai, kyoMki hamArA rASTra ahiMsAvAdI hai aura jaina dharma ahiMsA meM vizvAsa rakhatA hai| jaina dharma ke Adarza ke rAste ko hama nahIM chodd'eNge|" -zrImatI iMdirA gA~dhI (pharavarI 1981, saMsada meM eka prazna __ke uttara meM jArI vaktavya) jaina dharma-eka jhalaka
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 jaina Agama sAhitya kA itihAsa vibhinna bhAratIya bhASAoM meM vizAla jaina sAhitya upalabdha hai| mUlataH prAkRta, saMskRta, apabhraMza tathA hiMdI bhASA meM racita digaMbara tathA zvetAMbara sAhitya itanA vizAla hai ki jisakI gaNanA karanA bahuta kaThina kArya hogaa| jaina paraMparA meM jJAnavijJAna ke pratyeka kSetra evaM pratyeka vidhA para sAhitya likhA gayA hai| pratyeka kAla meM usa samaya kI pracalita prAyaH sabhI bhASAoM meM jaina AcAryoM tathA jaina vidvAnoM ne apanI racanAtmaka lekhanI z2arUra calAI hai| ataH jaina vAGyama itanA vizAla hai ki usakA itihAsa likhanA koI AsAna kArya nahIM hai| Aja jo bhI mUla jaina sAhitya Agama tathA Agamotara ke rUpa meM upalabdha hai, usakA saMbaMdha bhagavAna mahAvIra kI upadeza paraMparA se hai| bhagavAna mahAvIra ne jo upadeza diyA, use bAraha aMga tathA caudaha pUrva ke nAma se jAnA jAtA hai / unake pradhAna ziSya evaM prathama gaNadhara gautamasvAmI ne ina pUre upadezoM ko samavazaraNa sabhA meM bhagavAna se sunakara grahaNa kiyA thaa| gautama gaNadhara ne yaha jJAna apane ziSyoM ko diyA aura isa prakAra bhagavAna mahAvIra kI upadezoM se prApta jJAna kI paraMparA calatI rhii| usa Aga jJAna ko lipibaddha nahIM kiyA jAtA thA apitu zruta (zravaNa) paraMparA se AcArya apane ziSyoM ko jJAna pradAna karate the aura ve use sunakara smRti paTala para yAda kara AgamoM ko surakSita rakhate the| kiMtu kAlAMtara meM jaba yaha dekhA gayA ki smRti-kSINatA ke kAraNa ziSya-paraMparA bhagavAna ke upadezoM ko bhUlane lagI hai, taba sAmUhika vAcanAoM ke AdhAra para usa Agama - jJAna ko zAstroM (pustakoM) ke rUpa meM lipibaddha karane kA upakrama prAraMbha huaa| upalabdha digaMbara Agama sAhitya digaMbara paraMparA meM AcArya dharasena (IsA pUrva pahalI zatI) ne bace hue Agama jJAna ko apane do ziSyoM AcArya puSpadaMta aura bhUtabalI svAmI ko diyA, jinhoMne 'SaTkhaMDAgama' nAma ke vRhad sUtragraMtha kI racanA zaurasenI prAkRSa bhASA meM kii| AcArya guNadhara ne 'kasAyapAhur3a' nAmaka Agama likhakara jJAna ko surakSita rakhane kA prayAsa kiyaa| isake anaMtara yativRSabhAcArya ne 'tiloyapaNNatti' tathA AcArya kuMdakuMda ne 'samayasAra' Adi pA~ca paramAgama tathA anya graMtha zaurasenI prAkRta bhASA meM racakara aura isake bAda anyAnya AcAryoM ne bhagavAna mahAvIra ke mUla AdhyAtmika jJAna ko sa~jone kA prayAsa kiyaa| digaMbara paraMparA yaha mAnatI hai ki bAraha aMgoM meM se gyAraha aMga jaina dharma - eka jhalaka 9
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vilupta ho gae haiM aura bArahavA~ aMga dRSTivAda kA kucha aMza hI baca pAyA hai, jise SaTkhaMDAgama tathA kasAyapAhur3a ke rUpa meM AcAryoM ne surakSita karake jaina paraMparA ko anamola jJAnanidhi se saMpanna kara diyA hai| AcArya kuMdakuMda ne bhI AgamajJAna kI paraMparA ke AdhAra para samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, niyamasAra, aSTapAhur3a, vArasaaNuvekkhA, bhaktisaMgraha Adi graMthoM kI racanA kii| inake anaMtara AcArya zivAryakRta 'bhagavatI ArAdhanA', A0 vaTTakerakRta 'mUlAcAra', A0 vasunaMdikRta 'uvAsayAjjhayaNaM', A0 nemicaMdra siddhAMta cakravartIkRta 'gommaTasAra', trilokasAra, labdhisAra, kSapaNAsAra, A0 kArtikeya kRta kArtikeyAnuprekSA, padmanaMdi kRta jaMbUddIvapaNNattisaMgraho tathA 'dhammarasAyaNa', devasenasUrIkRta laghunayacakra, ArAdhanAsAra, darzanasAra, bhAvasaMgraha, tatvasAra, muni nemicaMdra siddhAntidevakRta dravyasaMgraha, mAilladhavalakRta davvasahAvapayAsa, padmasiMhamunikRta NANasAro, zrutamunikRta 'bhAvatribhaMgI' evaM 'AsravatribhaMgI' Adi pramukha graMtha zaurasenI prAkRta bhASA sAhitya ke anamola ratna haiM / inake atirikta AcAryoM ne Agama sadRza cAroM anuyogoM kA vizAla sAhitya saMskRta, prAkRta, apabhraMza, kannar3a, tamila, marAThI Adi aneka bhASAoM meM racakara bhAratIya vAGmaya kI zrIvRddhi kI hai| zvetAMbara Agama zvetAMbara sAdhuoM ne bhagavAna mahAvIra kI vANI ko saMkalita karane ke lie alaga-alaga samaya evaM sthAnoM meM vAcanAe~ kIM / 'jise jo yAda hai use ekatrita kara liyA jAe' isa uddezya se unhoMne tIna bar3e sAdhu sammelana kie| aMtima bala kI vAcanA rUpa sAdhu sammelana ke uparAMta unhoMne AcArAMga, sUtrakRtAMga Adi bAraha aMgoM meM se gyAraha aMgoM ko saMkalita kara lene meM saphalatA prApti kI ghoSaNA kii| unake anusAra AcArAMga Adi gyAraha mUla aMga Agama graMtha Aja taka surakSita haiM aura ve sabhI aba upalabdha evaM prakAzita haiN| ina mUla aMga AgamoM ke atirikta upAMga Agama, uttarAdhyayana Adi mUlasUtra, chedasUtra Adi tathA ina para racita bhASya, niryukti Adi vyAkhyAoM ke rUpa meM vipula ardhamAgadhI prAkRta Agama sAhitya zvetAMbara paraMparA meM Aja bhI vidyamAna haiN| digaMbara paraMparA ne ina upalabdha gyAraha aMgoM Adi ke zata-pratizata bhagavAna ke mUla vacanoM ke hone meM AzaMkA vyakta kI aura yaha bhI mahasUsa kiyA ki apane mata kI puSTi ke lie zvetAMbaroM ne isameM aise kaI viSaya saMkalita kara die haiM jinakA spaSTataH bhagavAna mahAvIra kI mUla vANI se saMbaMdha honA saMbhava nahIM lagatA hai| ataH upalabdha ina gyAraha mUla aMgoM aura anya AgamoM ko digaMbaroM ne nahIM svIkArA, unakI dRSTi se mUla jaina dharma - eka jhalaka 10
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama vilupta ho cuke haiN| zvetAMbaroM ne mAnA ki bArahavA~ dRSTivAda aMga vAcanAoM ke samaya kisI ko yAda na rahane ke kAraNa unakI smRti se chUTa gayA, ataH ve use saMkalita nahIM kara paae| jabaki digaMbaroM meM isI ke kucha aMza SaTkhaMDAgama aura kasAyapAhur3a ke rUpa meM Aja bhI surakSita haiN| zvetAMbaroM meM mAnya sabhI AgamoM kI bhASA ardhamAgadhI prAkRta hai| jabaki digaMbara paraMparA meM AgamajJAna ke AdhAra para upalabdha Agama sAhitya zaurasenI prAkRta bhASA meM racita hai| upalabdha vividha sAhitya ___ kAlAMtara meM jaina AcAryoM tathA vidvAnoM ne darzana, nyAya, sAhitya, kathA, chaMda, alaMkAra, vyAkaraNa, jyotiSa, siddhAMta, gaNita, bhUgola, Ayurveda tathA aura bhI anyAnya viSayoM para vipula sAhitya racanA karake una-una viSayoM ke sAhitya ko khUba samRddha kiyaa| jainAcAryoM kI gaNita, jJAna-vijJAna tathA cikitsA saMbaMdhI kaI khojeM bhAratIya manISA ko camatkRta kara dene vAlI haiN| itane vizAla sAhitya bhaMDAra meM se bahuta kucha sAhitya prakAzita hokara sAmane A cukA hai kiMtu bahuta sArA Aja bhI apane saMpAdana tathA prakAzana kI pratIkSA meM hastalikhita rUpa meM deza ke aneka zAstra-bhaMDAroM meM bharA par3A hai| mahatvapUrNa sabhI graMthoM kI vizAla sUcI isa laghu paricayAtmaka pustikA meM denA saMbhava nahIM hai| phira bhI kucha mahatvapUrNa graMthoM ke nAma prastuta haiN| jaina dharma tathA darzana ko par3hane tathA usake hArda ko samajhane kI dRSTi se akasara loga kucha pramukha graMthoM tathA kitAboM ke nAma mA~gate haiN| maiM yahA~ mAtra kucha hI pramukha va sarala graMthoM kA nAma de rahA hU~ jinheM pUrI taraha par3hane para jaina dharma-darzana kI mUla va sAmAnya jAnakArI sabhI varga ke vyaktiyoM ko ho sakatI hai| ina graMthoM ko pUrA par3hane ke bAda pAThaka kA praveza jaina darzana meM ho jAegA tathA vaha Age aura adhika bar3e graMtha par3hane kI yogyatA ko svataH nirmita kara paaegaa| pramukha AraMbhika mUla zAstra (1) tatvArthasUtra- AcArya umAsvAmikRta (prathama zatI), saMpAdaka- paM0 phUlacaMdra siddhAMtazAstrI, prakAzaka- zrI gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna, nariyA, vaaraannsii| yaha graMtha aura bhI aneka saMsthAnoM se zreSTha vidvAnoM ke saMpAdana sahita prakAzita hai| ___ (2) ratnakaraMDazrAvakAcAra- samaMtabhadrAcArya kRta (tRtIya zatI), prakAzakavIrasevA maMdira, dariyAgaMja, naI dillI (3) dravyasaMgraha- nemicaMdra siddhAMtideva muni kRta, prakAzaka- paramazruta prabhAvaka maMDala prakAzana, agAsa (guja0) | jaina dharma-eka jhalaka /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) parIkSAmukhasUtra- AcArya mANikyanaMdi, prakAzaka- ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura-15 isakI prameyaratnamAlA, prameyakamalamArtaMDa Adi AcArya praNIta aneka vRhaTTIkA bhI aneka saMsthAnoM meM prakAzita haiN| (5) AlApapaddhati- AcArya devasena, prakAzaka- vIrasevA maMdira, dariyAgaMja naI dillI (6) nyAyadIpikA- dharmabhUSaNayati, prakAzaka- vIrasevA maMdira dariyAgaMja, naI dillI (7)samaNasuttaM- (saMkalita) kSu0 jineMdra varNI (bIsavIM zatI), prakAzakasarvasevA saMgha, rAjaghATa, vArANasI Adhunika pramukha graMtha (1) jaina dharma- paM0 kailAzacaMdra zAstrI, prakAzaka- zrI digaMbara jaina saMgha mathurA tathA AcArya zAMti 'chANI' smRti graMthamAlA, prathama tala, 247 dillI roDa, meraTha (u0 pr0)| fona : 0121-2528704, 2533707 (2) jaina darzana- DaoN0 maheMdra kumAra nyAyAcArya, prakAzaka- gaNeza prasAda varNI di0 jaina saMsthAna, nariyA, vArANasI-5 (3)jaina dharma aura darzana- muni pramANasAgara jI, prakAzaka- rAjapAla eMDa saMsa, kazmIrI geTa, dillI (4) bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna- DaoN0 hIrAlAla jaina, prakAzaka- madhya pradeza zAsana sAhitya pariSada, bhopAla (5)jaina darzana manana aura mImAMsA- AcArya mahAprajJa, prakAzaka- Adarza sAhitya saMgha, curu (rAja.) (6) jaina dharma kA sarala paricaya- paM0 balabhadra jaina, prakAzaka- kuMdakuMda bhAratI 18-bI, spezala iMsTITyUzanala eriyA, naI dillI-67 (7) jainadharma-sAra-saMdeza- DaoN0 kAzInAtha upAdhyAya, prakAzakarAdhAsvAmI satsaMga vyAsa, DerA bAbA jaimala siMha, paMjAba-143204 koza sAhitya jaina darzana tathA saMskRti ke zabdoM, siddhAMtoM tathA vyAkhyAoM ko samajhAne ke lie atyaMta vaijJAnika rIti se taiyAra 'jaineMdra siddhAMta koza' bahuta upayogI graMtha hai| isake racayitA kSu0 jineMdra varNI jI haiN| isa mahAna koza meM akArAdi krama se saMpUrNa jainAgama ko vyavasthita DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| isakA prakAzana bhAratIya jJAnapITha, naI dillI meM pA~ca bhAgoM meM huA hai| jaina dharma-eka jhalaka
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi hama bhArata kI isa prAcIna saMskRti ke hArda ko samajhanA cAhate haiM aura hamArA vizvAsa isa bAta para hai ki bhAratIya saMskRti ko samajhane ke lie durAgraha se haTakara hameM jaina dharma-darzana tathA saMskRti kA adhyayana karanA cAhie to usakI zurUAta hama uparokta graMthoM ko par3hakara kara sakate haiN| 00 siMdhu ghATI aura jaina dharma Rgveda meM RSabhadeva kA ullekha eka mahApuruSa ke rUpa meM milatA hai| Rgveda vedoM kA sabase prAcIna graMtha hai jisakI racanA adhikAMza vidvAnoM ke anusAra lagabhaga IsA pUrva 3000 mAnI jAtI hai| siMdhu ghATI kI sabhyatA vaidika sabhyatA se purAnI hai| siMdhu ghATI ke nivAsiyoM kI bolacAla kI bhASA saMbhavataH prAkRta thI aura usI bhASA meM vahA~ jaina dharma kA pracAra thaa| aisA mAnane para Rgveda dvArA jainoM ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA ullekha kiyA jAnA asaMgata nahIM lgtaa| (jainadharma-sAra saMdeza pustaka ke cayanita aMza) -pro0(DaoN0) kAzInAtha upAdhyAya, adhyakSa-darzana vibhAga, havAI vizvavidyAlaya amerikA, pR0 25 jaina dharma-eka jhalaka /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma kA pramukha maMtra evaM prArthanA yadyapi jaina dharma meM aneka utkRSTa maMtra aura prArthanAe~ haiM, kiMtu eka mukhya maMtra aisA hai jise jaina samAja kA baccA-baccA yAda rakhatA hai aura japatA hai, usakA nAma hai- 'NamokAra mhaamNtr'| ise hiMdI meM namaskAra mahAmaMtra kahate haiN| yaha namaskAra maMtra bacce ke janma hone ke sAtha hI sarvaprathama usake kAna meM sunAyA jAtA hai| isa maMtra se hI haz2AroM maMtroM kI utpatti huii| prAkRta bhASA ke AryA chaMda meM nibaddha jaina dharma kA yaha namaskAra mahAmaMtra pUre vizva ke itihAsa meM eka aisA maMtra; eka aisI prArthanA, vaMdanA yA stuti hai jisakA saMbaMdha kisI vyakti kI pUjA se nahIM, apitu guNoM kI pUjA se hai| vyakti meM vidyamAna guNoM kI stuti ke rUpa meM isa NamokAra maMtra ko digaMbara, zvetAMbara yahA~ taka ki jaina dharma meM sneha rakhane vAle anya sabhI jainetara baMdhu bhI atyaMta zraddhApUrvaka bolate haiN| sarvaprathama hama yahA~ isa maMtra kA uccAraNa kareMge, phira isake artha ko smjheNge| zuddha maMtra hai Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM Namo uvajjhAyANaM Namo loe savva-sAhUNaM Namo arihaMtANaM arthAt loka ke sabhI arihaMtoM ko nmskaar| samasta iMdriyoM para vijaya prApta karane vAle tathA jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya, aMtarAya- ina cAra (ghAtiyA) karmoM kA nAza karake saMpUrNa jJAna ko prApta karane vAle arihaMta hote haiN| aba jisane bhI isa zuddhatA aura paramAtma pada ko prApta kiyA ho, cAhe ve jisa nAma se bhI hoM unako merA nmskaar| Namo siddhANaM arthAt loka ke sabhI siddhoM ko nmskaar| jo samasta AThoM karmoM kA nAza karake, anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta vIrya aura anaMta sukha ko prApta, zarIrarahita nirAkAra siddhadazA ko prApta kara cuke haiM, aise loka ke Upara agrabhAga meM sthita sabhI siddhoM ko, cAhe vo jo bhI hoM unako merA nmskaar| Namo AiriyANaM arthAt loka ke sabhI AcAryoM ko nmskaar| samyak darzana, jJAna tathA cAritra rUpa ratnatraya kI prakarSatA ke kAraNa jo sAdhu saMgha ke nAyaka haiM tathA samasta muni saMgha - jaina dharma-eka jhalaka
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura AryikA saMgha ko saMyamAcaraNa ke patha para niraMtara Age bar3hAne meM preraka haiM, ve AcArya kahalAte haiN| aise una sabhI AcAryoM ko, jo zuddhAcaraNapUrvaka dharmavRddhi tathA tapasyA meM saMlagna haiM, unheM maiM namaskAra karatA huuN| Namo uvajjhAyANaM arthAt loka ke sabhI upAdhyAyoM ko merA namaskAra / samyak darzana, jJAna, cAritra kI prakarSatA se jo sAdhu Agama ke jJAtA haiM tathA saMgha meM sabhI saMyamiyoM ko AgamazAstra par3hAne kA kArya karate haiM, ve upAdhyAya kahalAte haiN| ina arhatAoM se saMpanna aise jJAnI muniyoM ko, ve cAhe jisa nAma se hoM, maiM namaskAra karatA huuN| Namo loe savva-sAhUNaM arthAt loka ke sabhI sAdhuoM ko merA namaskAra / jJAna, darzana aura cAritra kA pAlana karane vAle, aTThAIsa mUlaguNoM ke dhArI, jagat ke sabhI prapaMcoM se mukta AtmakalyANa meM saMlagna aise rAga-dveSa se rahita vItarAgI puruSa sAdhu kahalAte haiN| aisA pAlana karane vAle loka ke sabhI sAdhuoM ko unakA nAma cAhe kucha bhI ho, maiM aMtarmana se namaskAra karatA huuN| isa prakAra yaha paMca namaskAra maMtra sArvabhaumika tathA sArvakAlika hai| isameM kisI vyakti kI ArAdhanA karake use saMkucita nahIM kiyA gayA hai balki guNoM kI ArAdhanA karake use vyApakatA pradAna kI gaI hai| isa NamokAra maMtra kA ullekha pahalI zatAbdI ke AcArya puSpadaMta bhUtabalI dvArA racita SaTkhaMDAgama nAmaka zaurasenI prAkRta AgamazAstra meM hameM sarvaprathama milatA hai| bhuvanezvara (oDizA) ke nikaTa udayagiri khaMDagiri meM IsA pUrva tRtIya zatI meM kaliMga samrATa khAravela dvArA hAthIguMphA zilAlekha meM bhI isa maMtra ke AraMbhika aMzoM kA ullekha hai / isa sarva siddhidAyaka mahAmaMtra kI vizeSatA hai ki isako zraddhApUrvaka par3hane va jApa karane se samasta pApoM evaM burAiyoM kA nAza svataH ho jAtA hai; mana tanAvamukta ho jAtA hai; sabhI kaSTa evaM vighna dUra ho jAte haiN| yaha paMca namaskAra maMtra sAre pApoM kA nAza karane vAlA hai| isa maMtra ko sabhI maMgaloM meM prathama maMgala kahA jAtA hai, isalie isa maMtra ke Age isakA mahAtmya kahA jAtA haieso paMca NamokkAro, svvpaavppnnaasnno| maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM hodi maMgalaM // prArthanA jaina dharma meM bhakti evaM stotra sAhitya bhI bahuta vizAla hai| prAcIna kAla meM prArthanAe~ prAkRta, saMskRta, apabhraMza tathA vibhinna loka bhASAoM meM kI jAtI thIM / apabhraMza bhASA meM bhI bhagavAna kI stutiyA~ kI gaI haiN| purAnI hiMdI aura alaga-alaga pradeza kI bhASAoM meM stuti, bhakti tathA prArthanA pUre deza meM par3hI jAtI rahI hai| Adhunika hiMdI meM jaina dharma - eka jhalaka 15
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja aneka prArthanAe~, bhajana, AratI bahuta prasiddha haiN| inameM se paM0 jugalakizora mukhtAra kRta 'merI bhAvanA' nAma se prasiddha eka sarvavyApaka tathA prasiddha prArthanA yahA~ prastuta hai| ise smaraNa karake tathA isake artha ko samajhakara koI bhI manuSya isase utpanna AnaMda ko prApta kara sakatA hai| yaha eka sacce zraddhAlu bhakta kI bhAvanA hai merI bhAvanA jisane rAga dveSa kAmAdika jIte saba jaga jAna liyA, saba jIvoM ko mokSamArga kA nispRha ho upadeza diyaa| buddha, vIra, jina, hari, hara, brahmA yA usako svAdhIna kaho, bhakti-bhAva se prerita ho yaha citta usI meM lIna rho|| viSayoM kI AzA nahiM jinake sAmya-bhAva dhana rakhate haiM, nija-para ke hita-sAdhana meM jo niza-dina tatpara rahate haiN| svArtha tyAga kI kaThina tapasyA binA kheda jo karate haiM, aise jJAnI sAdhu jagat ke duHkha-samUha ko harate haiN|| rahe sadA satsaMga unhIM kA dhyAna unhIM kA nitya rahe, unhIM jaisI caryA meM yaha citta sadA anurakta rhe| nahIM satAU~ kisI jIva ko jhUTha kabhI nahiM kahA karU~, paradhana vanitA para na lubhAU~ saMtoSAmRta piyA kruuN|| ahaMkAra kA bhAva na rakkhU nahIM kisI para krodha karU~, dekha dUsaroM kI bar3hatI ko kabhI na IrSyA-bhAva dhruuN| rahe bhAvanA aisI merI sarala-sarala vyavahAra karU~, bane jahA~ taka isa jIvana meM auroM kA upakAra kruuN|| maitrI bhAva jagat meM merA saba jIvoM se nitya rahe, dIna-duHkhI jIvoM para mere ura se karuNAsrota bhe| durjana, krUra-kumArgaratoM para kSobha nahIM mujhako Ave, sAmya bhAva rakkhU maiM una para aisI pariNati ho jaave|| guNIjanoM ko dekha hRdaya meM mere prema umar3a Ave, bane jahA~ taka unakI sevA karake yaha mana sukha paave| hoU~ nahIM kRtaghna kabhI maiM droha na mere ura Ave, guNa-grahaNa kA bhAva rahe nita dRSTi na doSoM para jaave|| koI burA kaho yA acchA lakSmI Ave yA jAve, lAkhoM varSoM taka jIU~ yA mRtyu Aja hI A jaave| athavA koI kaisA hI bhaya yA lAlaca dene Ave, to bhI nyAya mArga se merA kabhI na paga Digane paave|| | jaina dharma-eka jhalaka /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ hokara sukha meM magna na phUleM duHkha meM kabhI na ghabarAveM, parvata-nadI zamazAna-bhayAnaka aTavI se nahiM bhaya khaaveN| rahe aDola akaMpa niraMtara yaha mana dRr3hatara bana jAve, iSTa viyoga aniSTa yoga meM sahanazIlatA dikhlaave|| sukhI raheM saba jIva jagat ke koI kabhI na ghabarAve, baira-pApa abhimAna chor3a jaga nitya nae maMgala gaave| ghara-ghara carcA rahe dharma kI duSkRta duSkara ho jAve, jJAna-carita unnata kara apanA manuja janma-phala saba paaveN|| Iti bhIti vyApe nahiM jaga meM vRSTi samaya para huA kare, dharmaniSTha hokara rAjA bhI nyAya prajA kA kiyA kre| roga, marI, durbhikSa na phaile prajA zAMti se jiyA kare, parama ahiMsA dharma jagat meM phaila sarvahita kiyA kre|| phaile prema paraspara jaga meM moha dUra para rahA kare, apriya-kaTuka-kaThora zabda nahiM koI mukha se kahA kre| banakara saba 'yuga-vIra' hRdaya se dezonnati rata rahA kareM, vastu-svarUpa-vicAra khuzI se saba duHkha saMkaTa sahA kreN|| Atma-kIrtana sahajAnaMdI zuddha svabhAvI, avinAzI maiM aatmsvruup| jJAnAnaMdI pUrNa nirAkula, sadA prakAzita merA ruup|| sva-para prakAzI jJAna hamArA, cidAnaMda dhana prANa hmaaraa| svayaM jyoti sukhadhAma hamArA, rahe aTala yaha dhyAna hmaaraa|| dekha mare se maiM nahi maratA, ajara amara hU~ aatmsvruup| deva hamAre zrI arahaMta, guru hamAre nigraMtha sNt|| nija kI zaraNA lekara hama bhI, prakaTa kara paramAtama ruup| sapta tatva kA nirNaya kara le, sva-para bheda vijJAna su kara le|| nija svabhAva dRSTi meM dhara le, rAga-dveSa saba hI parihara leN| basa abheda meM tanmaya hoveM, bhUleM saba hI bheda viruup|| AtmacitaMna hU~ svataMtra nizcala niSkAma, jJAtA dRSTA aatmraam|| ttek|| maiM vaha hU~ jo hai bhagavAna, jo maiM hU~ vaha hai bhgvaan| aMtara yahI UparI jAna, ve virAga yahA~ rAga vitaan|| 1 / / mama svarUpa hai siddha samAna, amita zakti sukhajJAna nidhaan| jaina dharma-eka jhalaka
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiMtu AzavAza khoyA jJAna, banA bhikhArI nipaTa ajaan||2|| sukha-dukha dAtA koI na Ana, moha rAga ruSa duHkha kI khaan| nija ko nija para ko para jAna, phira duHkha kA nahIM leza nidaan||3|| jina ziva Izvara brahmA rAma, viSNu buddha hari jinake nAma / rAga tyAga pahu~ce nija dhAma, AkulatA kA phira kyA kaam||4|| hotA svayaM jagat pariNAma, maiM jaga kA karatA kyA kaam| dUra haTo parakRta pariNAma, 'sahajAnaMda' rahU~ abhiraam||5|| 00 DaoN0 pariparNAnaMda varmA ke vicAra "merA vizvAsa hai ki binA hiMdU bane jainI zreSTha jainI bana sakatA hai, para binA jaina-AcAra-saMhitA ko apanAe maiM acchA hiMdU nahIM bana sktaa| hamane jaina dharma se usakA adhyAtmavAda lekara apane vizAla dharma ko vizAlatama banA liyA hai| jainiyoM ne isase karmakAMDa lekara apane ko kucha Age bar3hAyA- aisA maiM nahIM maantaa|" -vardhamAna mahAvIra smRti graMtha-2002, __jaina mitra maMDala, dillI se prakAzita | jaina dharma-eka jhalaka /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaDdravya evaM vizva-vyavasthA jaina dharma ke anusAra vizva ko kisI ne nahIM banAyA aura na hI koI isakA saMhAra (vinAza) karane meM samartha hai| yaha sRSTi hamezA se hai aura hamezA rhegii| Izvara hI saba kucha calA rahA hai -jaisI avaijJAnika bAtoM para jaina dharma vizvAsa nahIM karatA hai| jaina dharma ke anusAra isa vizva kA nirmANa chaha dravyoM se milakara svataH hI huA hai| pratyeka dravya svAdhIna hai| dravya avinAzI hai| usakI sirfa avasthA (paryAya) badalatI hai| svayaM parivartita hokara dUsare dravya rUpa nahIM hotA; tathA dRSTi se vaha nitya hai| jaina dharma meM dravya mImAMsA bahuta sUkSma hai| isakA gaharAI se adhyayana karane para kaI nae rahasyoM kA udghATana hotA hai| AcArya kuMdakuMda kA paMcAstikAya tathA AcArya nemicaMdra muni kA dravyasaMgraha Adi nAmaka aise pramukha graMtha haiM jinameM chaha dravyoM ke bAre meM acchI jAnakArI mila jAtI hai| yahA~ hama chaha dravyoM se yukta vizva ke bAre meM sAmAnya jAnakArI leNge| dravya kA lakSaNa 'sat dravyalakSaNam' kahakara sat (sattA) ko dravya kA lakSaNa mAnA gayA hai| sattA kA artha hotA hai- 'astitva' / dravya kA sAmAnya lakSaNa sat isalie kiyA gayA ki jitane bhI dravya tathA unake bheda-prabheda haiM, unake vizeSa lakSaNa alaga-alaga ho sakate haiN| isalie unameM eka aisA lakSaNa bane jo sabhI dravyoM meM samAna rUpa se rahe hI rhe| isalie 'astitva' ko dravya kA sAmAnya lakSaNa banAyA jisakA isa jagat meM koI astitva hI nahIM hai, vaha dravya ho hI nahIM sktaa| 'sat' kyA hai? 'sat' arthAt sattA, isakA artha astitva hai jo hama batA cuke haiM kiMtu isa 'sat' kI bhI to koI paribhASA honI caahie| 'sat' kI eka vaijJAnika paribhASA AcArya umAsvAmI ne tatvArtha sUtra meM prastuta kI- 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat', arthAt 'sat' utpAda, vyaya aura dhrauvyatA se yukta hotA hai| ___ isa bAta ko hameM eka udAharaNa se samajhanA hogaa| jaise sonA (svarNa) eka dravya hai| usakA hAra bhI banatA hai| aMgUThI bhI banatI hai| eka sunAra ne sone ke hAra ko galAkara usI sone se aMgUThI banA dii| yahA~ 'hAra' kA vyaya huA arthAt nAza huA aura a~gUThI kA utpAda huA arthAt utpatti huI aura ina donoM kI avasthAoM meM sonA-sonA hI rahA arthAt vaha dhauvya rhaa| yahA~ svarNa ke svarNatva kA nAza hokara vaha cA~dI yA pItala dravya rUpa nahIM huA, balki vaha svayaM nitya avinAzI yathAvat vidyamAna rhaa| / jaina dharma-eka jhalaka /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra vizva kA pratyeka dravya svataMtra hai| jo (svarUpataH) mUlarUpa meM kabhI naSTa nahIM hotaa| basa usakI avasthA yA paryAya badalatI rahatI hai| dravya ke bheda pramukha rUpa se saMpUrNa sRSTi meM do prakAra ke dravya pAe jAte haiM(1 ) jIva (2) ajIva (jar3a) ajIva dravya ke pA~ca bheda haiM(1) pudgala (2) dharma (3) adharma (4) AkAza (5) kAla isa prakAra eka jIva tathA pA~ca ajIva dravya milAkara kahA gayA'SaDddravyAtmako lokaH ' / arthAt yaha saMpUrNa sRSTi (loka) yA vizva inhIM chaha dravyoM se banA hai| ina chaha dravyoM ke alAvA sAtavA~ koI dravya isa vizva meM nahIM hai| inake atirikta yadi kisI bhI dravya kA ullekha kiyA jAegA to usakA aMtarbhAva ina chaha dravyoM meM se kisI eka meM avazya ho jaaegaa| jIvadravya jo jJAna darzana svabhAva vAlA cetanA se yukta hai, vaha jIva hai| per3a-paudhoM se lekara sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrota (kAna) ina pA~ca iMdriyoM vAle manuSyoM taka sabhI jIva haiN| jaina dharma meM isa loka meM rahane vAle choTe-bar3e sabhI jIvoM ke jitanI sUkSmatA se bheda-prabheda batAe gae haiM aura unakI vaijJAnika vyAkhyAe~ prastuta kI gaI haiM, utanI zAyada hI kisI anya dharma meM kI gaI hoN| jIva-vijJAna kI sabhI zAkhAoM ke bar3e-bar3e vaijJAnika bhI karor3oM varSa prAcIna jaina dharma kI ina jIva saMbaMdhI avadhAraNAoM ko par3hakara Azcaryacakita haiN| jo khoja ve unnIsavIM aura bIsavIM sadI meM kara pAe; yA ikkIsavIM sadI meM kara pAe~ge usakI jAnakArI jainAcAyoM ko AraMbha se hI thI / prasiddha bhAratIya vaijJAnika jagadIzacaMdra basu ne bIsavIM zatI ke AraMbha meM khoja kI ki per3apaudhoM Adi sabhI vanaspatiyoM meM jIvana hai| kiMtu jainoM ko yaha sunakara Azcarya nahIM huA kyoMki vaha hamezA se hI vanaspati ko sajIva mAnate Ae haiM aura ina kAyika jIvoM kI hiMsA se bacane kA prayAsa karate Ae haiN| isalie saMpUrNa vanaspati to ekeMdriya jIva hai hI, pAnI, vAyu, Aga aura pRthvI bhI ekeMdriya jIva haiM - isalie yaha jaina dharma ke lie koI nayA anusaMdhAna nahIM hai| jIva ke bheda sabase pahale 'saMsArI aura mukta kahakara jIva ke do bheda kie gae haiN| phira punaH samajhAne kI dRSTi se saMsArI jIvoM ke iMdriyoM kI saMkhyA ke AdhAra para jainAcAryoM ne do pramukha bheda kie (i) trasa (ii) sthAvara 20 jaina dharma - eka jhalaka
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ (i) trasa- do iMdriya se lekara pA~ca iMdriya taka ke sabhI jIvoM ko trasa jIva mAnA gayA hai; jaise-dvi-iMdriya jIva unheM kahate haiM jinake pAsa sparzana aura rasanA ye do iMdriyA~ haiN| ve jIva haiM- cAvala jaise anAja meM rahane vAle jIva, sajIva zaMkha ityaadi| sparzana, rasanA aura ghrANa -ye tIna iMdriyA~ jinake rahatI haiM, ve tri-iMdriya jIva kahalAte haiN| tri-iMdriya jIva ye haiM- cIMTI, khaTamala, bicchu| sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu -ye cAra iMdriyA~ jisa jIva kI hotI haiM, unheM caturiMdriya jIva kahate haiM; jaise- bhauMrA, makkhI aadi| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu tathA karNa, ye pA~coM iMdriyA~ jinake hotI haiM, ve paMceMdriya jIva kahalAte haiM; jaise- manuSya jAti tathA gAya, baila, hAthI, siMha, hariNa ityAdi tiryaMca jiiv| (ii) sthAvara- isameM sthAvara kAyika ve jIva haiM jinake pAsa mAtra 'sparza' nAmaka kI eka iMdriya hI hai| ve pA~ca prakAra ke haiM- pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vnsptikaayik| yahA~ kAyika kA artha zarIra hai| isa prakAra yahA~ taka jIvadravya kA saMkSipta vivecana kiyA gyaa| 2. pudgala dravya jo sparza, rasa, gaMdha, varNa se yukta ho, use pudgala (Matter) kahate haiN| pudgala dravya kI vistRta vivecanA kI jAe to Adhunika paramANu vijJAna ke aneka rahasyAtmaka tathyoM kA udghATana hotA hai| vartamAna meM Adhunika vijJAna tathA jaina darzana meM paramANu vijJAna para kaI mahatvapUrNa tulanAtmaka anusaMdhAna kArya hue haiM tathA kaI cala rahe haiN| 3.dharma dravya yahA~ dharma zabda se tAtparya jaina, bauddha, hiMdU, IsAI dharma se nahIM hai balki yaha eka dravya hai| yaha eka vyApaka tathA adRzya rUpa se pUre loka meM rahatA hai| yaha dravya svayaM gamana karate hue jIvoM aura pudgaloM kI gati meM sahAyatA karatA hai| jisa prakAra machalI svayaM calatI hai| kiMtu pAnI use udAsIna preraka ke rUpa meM calane meM sahAyatA pradAna karatA hai| usI prakAra dharma dravya hamAre Asa-pAsa adRzya rUpa se pUre loka meM vidyamAna haiM aura usI ke upakAra se hama sabhI gati (gamana) kI kriyA kara pAte haiN| 4.adharma dravya jisa prakAra dharma dravya gamana meM sahAyaka hai usI prakAra adharma dravya hamAre Thaharane (sthiti) meM sahAyaka hotA hai| yaha bhI eka, vyApaka va adRzya rUpa se sabhI jagaha vidyamAna hai| yaha bhI udAsIna preraka kI taraha hai| svayaM Thahare athavA ruke hue jIva tathA pudgaloM kI sthiti (Thaharane) meM sahAyaka hai| yaha adharma dravya na ho, to sabhI calate hI raheM, rukane jaisI kriyA hI na ho| ataH hamArA ThaharAva adharma dravya kA upakAra hai| / jaina dharma-eka jhalaka /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. AkAza dravya jo zeSa sabhI dravyoM ko rahane ke lie jagaha detA hai, vaha AkAza dravya kahalAtA hai| yaha loka tathA aloka donoM jagaha eka akhaMDa rUpa se vidyamAna hai| 6. kAla dravya jaina dharma meM kAla ko bhI nizcaya kAlANu ke rUpa meM dravya mAnA gayA hai| yaha vartanA arthAt parivartana meM sahAyaka hai / vartanA hI isakA lakSaNa hai| isake upakAra se hI hama bhUta, vartamAna aura bhaviSya kAla kI bheda-rekhA khIMca pAte haiN| saikeMDa, minaTa, ghaMTA, dina, saptAha, pakSa, mAha, varSa ityAdi kAla gaNanA kA vyavahAra bhI kAla dravya ke kAraNa mAnA jAtA hai| isa prakAra ina chaha dravyoM se milakara isa saMpUrNa brahmAMDa, sRSTi yA vizva kI racanA svataH hI huI hai| jaina dharma isa bAta para vizvAsa nahIM karatA ki isa sRSTi kI racanA kisI ne kI hai| koI bhI vyakti yA bhagavAna na hI sRSTi kI racanA karane kA kArya karatA hai, na hI usakA pAlanahAra hai aura na hI ise naSTa karane kI sAmarthya hI kisI IzvarAdi ke pAsa hai| yaha saba kucha prAkRtika hai / inakA pariNAma svataH hotA hai| isa taraha jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ina chaha dravyoM meM se aMtima kAla dravya ko chor3akara zeSa pA~ca dravya astikAya arthAt bahupradezI kahalAte haiN| jaina dharma ke pravartaka pramANa upalabdha haiM jo batAte haiM ki bahuta pahale se hI, prathama zatAbdI IsA pUrva se hI aise loga the jo RSabhadeva prathama tIrthaMkara kI upAsanA karate the| isameM kisI prakAra kA saMzaya nahIM ki vardhamAna tathA pArzvanAtha ke pUrva se hI jaina dharma pracalita thaa| yajurveda meM RSabha, ajitanAtha evaM ariSTanemi tIna tIrthaMkaroM ke nAma ullikhita haiN| bhAgavad purANa isa vicAra kA samarthana karatA hai ki RSabhadeva jaina dharma ke pravartaka the| 22 -DaoN. sarvapallI rAdhAkRSNana, pUrva rASTrapati iMDiyana philosaphI : prathamakhaMDa - pR0 287, jaina dharma - eka jhalaka
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnatraya aura mokSamArga saMsAra meM saMsAra se mukti ke lie aneka taraha ke upAya lagabhaga sabhI dharma batalAte haiN| sabhI Astika darzanoM kI mAnyatA hai ki yaha saMsAra hI duHkha kA kAraNa hai aura isa janma-maraNa ke cakkara se mukta hokara hI parama sukhI huA jA sakatA hai| isake lie koI kahatA hai zraddhA aura bhakti ke mAdhyama se hI mukti milatI hai| koI kahatA hai ki binA jJAna prApta kie mukti nahIM mila sktii| isase bhinna koI yaha mAnatA hai ki kaThora tapa-AcaraNa karane se hI mokSa milatA hai| isa taraha mokSa-prApti ke lie bhinna-bhinna prakAra ke mata sAmane Ate haiN| dUsare pada meM jaina dharma eka nayA ciMtana detA hai| vaha kahatA hai ki sirfa zraddhA, sirpha samyak zraddhA, sirpha jJAna yA AcaraNa se mokSa nahIM miltaa| kisI ko sirfa zraddhA ho tathA usakA jJAna aura AcaraNa sahI na ho to vaha mokSa kA adhikArI nahIM hai| isI taraha jJAna to ho magara zraddhA aura AcaraNa na ho to vaha mokSa nahIM prApta kara sktaa| mAtra AcaraNa ho, zraddhA aura jJAna kA abhAva ho to vo bhI saphala nahIM hogaa| balki ye tInoM jaba sahI (samyak) rUpa meM jIvana meM utareMge tabhI jIvana kI sArthakatA hogI aura mokSa prApta hogaa| sahI zraddhA, jJAna aura AcaraNa ina tInoM ke yoga se hI mokSamArga banatA hai| eka prasiddha sUtra hai jise AcArya umAsvAmI ne apane graMtha tatvArthasUtra meM sabase pahale likhA hai 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' yahA~ samyak sacce ke artha meM hai| darzana kA artha zraddhA hai| zraddhA, jJAna, cAritra hoM to sacce hoM, sahI hoN| galata zraddhA, viparIta jJAna aura mithyA cAritra saMsAra meM bhaTakA dete haiM, isalie sAvadhAnI bhI rakhanI Avazyaka hai| jisa prakAra asvastha hone para sahI vaidya ke prati saccI zraddhA, sahI davA kA jJAna tathA usa davA kA sahI vidhi se sevana karane se hI roga dUra hotA hai usI prakAra samyaka darzana, jJAna tathA cAritra ina tInoM ko jIvana meM utArane se bhava-roga dUra hotA hai aura mokSa sukha milatA hai| samyagdarzana vItarAga deva, vItarAgatA ke upadezaka zAstra aura vItarAgI sAdhu ina tInoM para hI itanI dRr3ha zraddhA rakhanA vyavahAra se samyagdarzana kahalAtA hai| tatvoM ke prati saccA zraddhAna, AtmA ke prati AsthA tathA sva-para kA zraddhAna bhI samyagdarzana kahA jAtA hai| jaina dharma-eka jhalaka
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana se yukta samyagdRSTi manuSya kA jIvana alaga taraha kA hotA hai| vaha anya saMsArI jIvoM kI taraha padArthoM meM Asakti nahIM rkhtaa| vaha saMsAra meM rahate hue bhI saMsAra se bhinna rahatA hai, jaise kIcar3a meM khilane vAlA kamala usameM rahakara bhI usase bhinna rahatA hai| samyak jJAna padArtha ko jaisA vaha hai vaisA hI jAnanA samyak jJAna hai| samyagdarzana ke sAtha hI samyak jJAna bhI hotA hai| pratyakSa aura parokSa ye isake do bheda haiN| jo jJAna iMdriyoM ke adhIna hai vaha jJAna parokSa jJAna hai; jaise- matijJAna aura zrutajJAna tathA jo jJAna iMdriyoM kI sahAyatA ke binA sIdhe AtmA se jAnA jAtA hai use pratyakSa jJAna kahate haiM; jaiseavadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna pramANa aura naya ke mAdhyama se sahI jAnakArI hotI hai| samyak jJAna ko pramANa kahate haiM aura pramANa ke eka aMza ko naya kahate haiN| samyak cAritra sAdhanA kA tIsarA sopAna samyak cAritra hai arthAt sahI AcaraNa sabhI rAga-dveSa bhAvoM ko chor3akara sAmya bhAva se eka mAtra apanI zuddhAtmA meM rahanA nizcaya cAritra hai aura isakI prApti ke lie vrata, upavAsa tathA dhyAna yoga karanA vyavahAra cAritra hai| sabhI AcAragata niyamoM kA pAlana karanA aura dharmAnusAra AcaraNa karanA bhI vyavahAra se samyak cAritra kahA jAtA hai| isa prakAra ina tInoM kI prApti se hI jIva mukta ho pAtA hai| cU~ki ye anamola haiM isalie inheM ratna kahA jAtA hai aura tIna haiM isalie 'ratmantraya' ke rUpa meM ve vikhyAta haiN| 00 adhUrI icchA "saMskRta-sAhitya kA itihAsa tathA vividha graMthoM ke lekhana kArya ke samaya | mujhe jaina dharma, darzana, sAhitya aura isake itihAsa ke gahana adhyayana kA saubhAgya prApta huaa| ina sabake adhyayana se jaina dharma ke prati merA kAfI lagAva rahA aura prabhAvita rahA huuN| mere dvArA likhita anya graMthoM kI taraha jaina dharma-darzana aura sAhitya ke itihAsa tathA vivecana se saMbaMdhita svataMtra graMtha likhane kI prabala bhAvanA | rahI, mana meM isakI pUrI rUparekhA bhI rahI kiMtu anyAnya-lekhana meM vyastatA ke calate yaha icchA adhUrI hI rhii|" - padma bhUSaNa paM0 baladeva upAdhyAya, prAkRta vidyA : varSa 13, aMka 4, pR0 32 jaina dharma eka jhalaka 24
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapta tatva aura mukti kI vidhi jisa prakAra rogI manuSya ko roga se mukti pAne ke lie roga aura roga ke kAraNa para vicAra karanA z2arUrI hai, usI prakAra saMsAra rUpI roga se mukti ke lie saMsAra aura usake kAraNoM para vicAra karanA Avazyaka hai| saMsAra hI duHkha kA kAraNa hai isalie jainAcAryoM ne kahA ki yaha jAnanA bahuta z2arUrI hai ki 1. duHkha kise mila rahA hai? 2. duHkha kisase mila rahA hai? 3. duHkha kA kAraNa kyA hai? 4. duHkha bar3hatA kaise hai? 5. duHkha ko rokA kaise jAe? 6. duHkha dUra kaise ho? 7. duHkha se mukta avasthA kaisI hai? ina praznoM kA uttara jaina darzana meM sAta tatvoM ke mAdhyama se diyA gayA hai| tatvArthasUtra ke prathama adhyAya meM hI sAta tatvoM kA varNana hai 'jiivaajiivaastrvbNdhsNvrnirjraamokssaasttvm| ye sAta tatva manuSya kI AdhyAtmika unnati ke kAraNa haiN| ina sAta tatvoM para saccA zraddhAna kie binA manuSya mokSamArga kI pahalI sIr3hI para bhI nahIM car3ha sktaa| kahA gayA hai 'tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' arthAt tatvoM ke prati saccA zraddhAna hI samyagdarzana hai| ye sAta tatva nimna prakAra se haiM (1) jIva- jJAna darzana svabhAvI tathA cetanA se yukta tatva jIva kahalAtA hai| yaha saMsArI aura mukta ke bheda se do prakAra ke hote haiN| yahI jIva saMsAra meM bhaTakakara duHkhI ho rahA hai| (2)ajIva-jisameM jJAna, darzana aura cetanA na pAI jAe, aise tatva ajIva hote haiN| inhIM ajIvoM ke saMsarga se jIva duHkha pAtA hai| (3) Asrava-AtmA meM karmoM kA AnA hI Asrava tatva kahalAtA hai| hamAre Asa-pAsa phaile sUkSma pudgala-paramANu hamAre bhAvoM ke nimitta pAkara karma rUpa hokara hamArI AtmA meM Ate rahate haiN| inake isI Ane ko Asrava kahate haiN| jaise nadI meM nAva le jAne para yadi usameM cheda ho to pAnI aMdara AtA hai; yahI AnA Asrava hai| isameM mana, vANI aura zarIra kI kriyA kAraNa hotI hai| yadi mana, vANI aura zarIra kriyA karate haiM to AtmA meM zubha karma Ate haiM aura yadi mana, vANI aura zarIra zubha kriyA jaina dharma-eka jhalaka
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ karate haiM to AtmA meM zubha karma Ate haiN| yadi azubha kriyA karate haiM to azubha karma Ate haiN| inheM hI zubha Asrava tathA azubha Asrava kahate haiN| ( 4 ) baMdha- Asrava ke bAda karma AtmA meM hI Thahara jAte haiM, unakA yaha ThaharanA (ikaTThA honA) baMdha hai, jaise nAva meM pAnI ekatrita ho jAtA hai| isI baMdha se duHkha bar3hatA hai| ataH yaha bhI duHkha kA kAraNa hai| (5) saMvara - AtmA meM karmoM kA AnA ruka jAe aisA upAya karanA saMvara tatva hai; jaise- nAva meM pAnI na Ae, ataH cheda ko baMda kara denA / ataH Asrava ko rokanA hI saMvara hai| yaha duHkha rokane kA pahalA upAya hai| ( 6 ) nirjarA - AtmA meM jo karma Thahara (ikaTThe ho gae the, tapasyA ke dvArA unakA kramazaH kSaya karanA hI nirjarA hai jaise cheda baMda karane ke bAda nAva meM jo pAnI ThaharA huA hai, usako ulIcakara bAhara pheNknaa| yaha duHkha dUra karane kA upAya hai| (7) mokSa - jaba sAre hI karmoM kA nAza ho jAe aura AtmA svaccha, zuddha va nirmala ho jAe taba vaha saMpUrNa karmoM se mukta ho jAtI hai, ise hI mokSa kahate haiN| eka bAra pUrNa karmoM kI samApti ke bAda jIva mokSa prApta kara letA hai taba punaH kabhI saMsAra meM punaH janma nahIM letaa| avatAra bhI dhAraNa nahIM karatA / janma-maraNa se sadA ke lie chuTakArA mila jAtA hai| isalie saccI mukti (mokSa) yahI hai| ina sAta tatvoM meM jaina darzana kA sAra nihita hai| saMpUrNa zAstroM kA jJAna hone para bhI yadi ina sAta tatvoM kA zraddhAna aura jJAna inakA AcAra nahIM hai to mukti asaMbhava hai| - - ye sAta tatva manuSya ko mukta hone ke lie rAstA dikhalAte haiN| ina sAta tatvoM para saccA zraddhAna karane se hI mokSamArga kI zurUAta hotI hai jaina darzana meM mokSa prApti ke lie yaha prakriyA bahuta vaijJAnika hai| yahA~ Atma zuddhi ko bala diyA gayA hai| koI bhI taMtra-maMtra, gaMDA- tAbIja, niruddezya kAmanA sahita kaThora tapasyA tathA aura koI dUsarA vyakti bhI hameM saccA mokSa sukha nahIM de sktaa| jo jIva svayaM samyagdarzana tathA samyagjJAna pUrvaka saMyama, sAdhanA, tapazcaraNAdi karatA hai, AtmAnubhUti rUpa cAritra ko prApta karatA hai tathA sabhI karmoM ko svayaM hI naSTa karatA hai vo hI saccA avinAzI mokSa sukha prApta karatA hai| yaha saba jIva ke svayaM ke puruSArtha se hI saMbhava hai| aisA nahIM hotA ki japa-tapa Adi koI aura kare tathA yadi vo yA maiM cAhU~ to usakA phala mujhe mila jaae| kisI camatkAra se bhI vyakti ko mokSa nahIM miltaa| hama jAnate haiM ki pUrI duniyA meM ve dharma jyAdA lubhAvane tathA janatA ke priya bana jAte haiM jo camatkAra tathA saste sAdhanoM se mukti kI siddhi (mokSa prApti) batalAte haiM; kiMtu jaina dharma asatya ke AdhAra para pracAra-prasAra yA apane dharma ke anuyAyiyoM kI jaina dharma eka jhalaka 26
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA bar3hAne ke pakSa meM kabhI nahIM rhaa| usakA vizvAsa hai vastu kA jaisA svabhAva hai, yathArtha satya hai hama use vaisA hI batalAe~ge, aba koI isa bAta ko mAne to usakA svAgata hai, aura na mAne to na maane| sirpha apanI saMkhyA bar3hAne ke lie hama satya kA rAstA nahIM chor3a skte| isalie jina vIroM ko Atma-puruSArtha ke siddhAMta para vizvAsa huA, unhoMne hI jaina dharma apnaayaa| camatkAra priya logoM ko yaha mArga kaThina dikhAI diyaa| zAyada yahI kAraNa bhI hai ki jaina dharma ke anuyAyiyoM kI saMkhyA kama hai| 00 jaina darzana Astika hai ___ "darzanAntareSu jainadarzanaM nAstikamiti pratipAditamasti, tasya ca kAraNaM vedAnAM prAmANyasvIkArAbhAva ev| kintvetadviSaye 'nAstika' zabdo na yujyte| yato hi 'asti nAsti diSTaM matiH' (pA0 sU0 4/4/30) ityanusAraM nAsti diSTamiti matirasti yasya sa nAstika ityevArthaM zabdo'yaM kathayati, tadanusAraM ca paralokasattAM svIkurvANA AstikA anye ca nAstikA iti vaktuM yujyte| jainadarzanaM tadviSaye nAsti maunbhaak| ato nAsti nAstikaM jainadarzanamityeva saadhiiyH|" -DaoN0 maMDana mizra, kulapati (zrI mahAvIra parinirvANa smRti graMtha khaMDa 3, pR01, san 1975) jaina dharma jaina dharma mAnava ko Izvaratva kI ora le jAtA hai aura samyagdarzana, samyagjJAna va samyagcAritra ke jarie puruSArtha se use paramAtma pada prApta karA detA hai| (vardhamAna mahAvIra smRti graMtha-2002, dillI) -DaoN0 muhammada hAphija jaina dharma-eka jhalaka
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata : saMyama sAdhanA kA zubhAraMbha jaina saMskRti meM vratoM kI avadhAraNA apanA eka viziSTa sthAna rakhatI hai| yahA~ para vrata ko mukhya rUpa se do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| eka hai 'aNuvrata' aura dUsarA hai 'mhaavrt'| aNuvrata kA artha hai- mahAvrata kA AMzika rUpa se pAlana yA ekadeza paaln| cU~ki gRhastha jIvana meM pUrNa rUpa se mahAvratoM kA pAlana saMbhava nahIM hai, ataH unhIM mahAvratoM kI bAtoM kA jitanI zakti ho, utanA pAlana karake gRhastha jIvana meM sAdhanA kI jA sakatI hai| ye pA~ca mahAvrata haiM (1) ahiMsA (2) satya (3) acaurya (4) brahmacarya (5) aparigraha pA~ca pApa vyakti apane jIvana meM pA~ca prakAra ke pApa pramukha rUpa se karatA hai- (1) hiMsA, (2) jhUTha, (3) corI, (4) kuzIla tathA (5) prigrh| inhIM pA~ca pApoM ke nivRtti svarUpa pA~ca vratoM kI carcA kI gaI hai| jaba gRhastha ina pA~ca pApoM ko yathAzakti chor3atA hai taba vaha pA~coM aNuvratoM kA pAlana karatA hai aura jaba vItarAgI sAdhu inhIM pA~ca pApoM ko pUrNa rUpa se chor3ate haiM taba ve mahAvratI kahalAte haiN| zrAvaka jaba hama gRhastha avasthA meM rahate haiM aura aNuvratoM kA pAlana karate haiM taba 'zrAvaka' kahalAte haiN| zrAvaka zabda tIna akSaroM ke yoga se banA hai- 'zra', 'va', aura 'ka'; isameM 'zra' zraddhA kA, 'va' viveka kA tathA 'ka' kartavya kA pratIka hai| arthAt jo zraddhAlu aura vivekI hone ke sAtha-sAtha kartavyaniSTha ho, vaha 'zrAvaka' kahalAtA hai| zrAvaka ko aNuvratI, dezavratI, sAgAra tathA upAsaka Adi saMjJAoM dvArA bhI pukArA jAtA hai| pA~ca aNuvrata (1) ahiMsANuvrata-hiMsA ke sthUla tyAga ko ahiMsANuvrata kahate haiN| apane fAyade ke lie kisI bhI jIva kA, cAhe vaha manuSya ho athavA pazu; mana, vacana aura kAya se dila duHkhAnA hiMsA hai tathA pramAda ke kAraNa kisI ke jIvana ko chIna lenA mahAhiMsA hai| zAstroM meM sthUla rUpa se cAra prakAra kI hiMsA kA varNana hai (i) AraMbhI hiMsA- ghara kI safAI ityAdi kArya karane para bacAne kI lAkha koziza karane para bhI jo choTe-choTe jIva mara jAte haiM, use AraMbhI hiMsA kahate haiN| (ii) udyogI hiMsA- AjIvikA arjita karane ke lie koI kRSi Adi ahiMsaka kArya karate samaya bahuta bacAne para bhI jo jIvoM kI hiMsA ho jAtI hai, vaha udyogI hiMsA hai| / jaina dharma-eka jhalaka
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ (iii) virodhI hiMsA - apane rASTra, dharma, parivAra yA svayaM para koI ghAtaka hamalA kare taba lAkha rokane kI koziza karane para bhI majabUrI meM jo Atma- duzmanoM ke prati AtmarakSA ke bhAva se hiMsA ho jAtI hai, vaha virodhI hiMsA kahalAtI hai| (iv) saMkalpI hiMsA uparokta tIna prakAra kI hiMsAe~ gRhastha jIvana meM ho hI jAtI haiM, ataH aNuvratI inase to baca nahIM sktaa| caturtha saMkalpI hiMsA hai jisakA artha hai ki pUrva niyojita rUpa se svArtha ke lie mana meM saMkalpapUrvaka kisI ko duHkha pahu~cAnA yA usake prANoM kA haraNa kara lenA / aNuvratI gRhastha ko kama se kama saMkalpI hiMsA kA pUrNa tyAga hotA hai| mAMsAhAra na karanA tathA sadaiva zuddha AhAra lenA bhI ahiMsANuvrata hai| - 'ahiMsA' jaina dharma kA prANa hai| kaI bAra jaina dharma aura ahiMsA dharma ko Apasa meM paryAyavAcI bhI kahA jAtA hai usakA kAraNa yaha hai ki ahiMsA kI jitanI sUkSma aura gaharI vyAkhyA jaina dharma meM hai utanI vizva ke kisI dharma meM nahIM hai| vizva ke lagabhaga sabhI dharma ahiMsA ko mAnate haiM aura usakI vyAkhyA apane-apane tarIke se karate haiN| 'ahiMsA paramo dharmaH ' vAkya mUlataH mahAbhArata kA hai kiMtu jaina dharma ne ise isa taraha apanAyA ki yaha isI kA nArA bana gayA hai| mujhe yahA~ yaha kahane se z2arA bhI saMkoca nahIM hai ki anya sabhI dharmoM kI ahiMsA kI vyAkhyA jahA~ samApta hotI hai, jaina dharma kI ahiMsA vahIM se prAraMbha hotI hai| sthUla hiMsA ko to sabhI dharma hiMsA mAnate hI haiM, kiMtu Azcarya taba hotA hai jaba jaina dharma anya dharmoM kI 'ahiMsA' meM bhI 'hiMsA' samajhA detA hai| udAharaNa ke taura para 'pyAra', 'muhabbata', 'izka' yA 'rAga' ko kauna-sA dharma hai jo 'ahiMsA' na kahe / ahiMsA ko samajhAte samaya inhIM tatvoM kI vyAkhyA kI jAtI hai| kiMtu jaina dharma kI yaha maulika khoja hai ki 'dveSa' kA kAraNa 'rAga' hI hai, isalie 'rAga' hiMsA kI pahalI sIr3hI hai| isIlie Apane dekhA hogA ki jaina apane bhagavAna ko 'vItarAgI' kahate haiM, na ki 'vItadveSI' rAga bhAva meM dharma mAnanA jaina dharma ke anusAra mithyAtva hai| suprasiddha jainAcArya amRtacaMdra jI ne 'puruSArthasiddhayupAya' nAmaka graMtha meM spaSTa likhA hai aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpattiH hiMseti jinAgamasya saMkSepaH // arthAt AtmA meM rAga-dveSAdi kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai aura unakI utpatti hI hiMsA hai, aisA jinAgama kA sAra hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki rAgI manuSya kabhI pUrNa ahiMsaka bana hI nahIM sakatA, usake lie vItarAgI bananA Avazyaka hai| jaina dharma eka jhalaka 29
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAvahArika dRSTi se ahiMsA ko kaI taraha se AcaraNa yogya samajhAyA gayA hai| isake lie hiMsA ko do rUpoM meM vibhAjita kiyA hai(i) bhAva hiMsA (ii) dravya hiMsA kisI ko jAna se mArane, satAne yA duHkha dene kA mana meM vicAra bhI karanA 'bhAva hiMsA' hai aura kisI ko jAna se mAra denA, satAnA yA daHkha pahu~cA denA, dravya hiMsA hai| ataH jaina dharma ke anusAra kisI bhI jIva ko duHkha pahu~cAne, use satAne tathA usake prANa haraNa kara lene kI bAta mana meM socanI taka nahIM caahie| mana meM vicAra mAtra lAne para sarvaprathama hamArI AtmA kaluSita hotI hai aura yaha sabase bar3I hiMsA hai| hama bhAva hiMsA se bacakara dravya hiMsA se svataH baca sakate haiN| ataH hameM na hiMsA karanI cAhie, na kisI aura se karavAnI cAhie aura na hI hiMsA kA samarthana karanA caahie| (2) satyANuvrata-jIvana meM satya kA mahatva bahuta hai| ataH ahiMsA ke lie satya kA pAlana bhI karanA caahie| cU~ki gRhastha jIvana meM jhUTha kA pUrNa tyAga saMbhava nahIM hai, ataH gRhastha aise jhUTha kA sarvathA tyAga karatA hai jisake kAraNa pratiSThA calI jAe, vaha aprAmANika bana jAe, vaha rAjadaMDa kA bhAgI bana jAe yA phira janatA kA ahita ho| jhUTha bayAna, nakalI hastAkSara, dviarthI saMvAda, cugalI, jhUThA Aropa tathA dUsaroM kI niMdA ityAdi karanA jhUTha ke aMtargata hI AtA hai| gRhastha ina sthUla jhUThoM kA sarvathA tyAgI hotA hai| gRhastha apanI ahiMsA bhAvanA kI rakSA ke lie jahA~ taka bana sake vahA~ taka hita-mita aura priya vacanoM kA hI prayoga kare, yahI satyANuvrata hai| (3)acauryANuvrata-jisa vastu para hamArA adhikAra nahIM hai usa parAI vastu ko kisI se binA pUche grahaNa kara lenA corI hai| jaba kisI kI koI cIz2a corI ho jAtI hai taba use bahuta mAnasika pIr3A hotI hai| isase ahiMsA bhAvanA kI rakSA nahIM ho sktii| ataH corI kA tyAga karanA hI caahie| vartamAna meM jo bhraSTAcAra vyApta hai, ghoTAloM se dAmana ra~ge hue haiM; rizvata kA bolabAlA hai, yaha saba acauryANavrata nahIM pAlane ke kAraNa hai| kaI bAra khuda corI na kara corI kA samarthana karate haiM, vidhi batalAte haiM aura dUsaroM ko corI ke lie utsAhita karate haiM, yaha saba doSapUrNa hai| isase khuda kI zAna nahIM bar3hatI balki zAMti bhaMga hotI hai| corI kA mAla kharIdanA-becanA, rAjakIya niyamoM kA ullaMghana karanA, galata nApanA yA taulanA, milAvaTa karanA -ye saba corI hai| acauryANuvrata kA pAlana karane vAlA ina sabase dUra rahatA hai| (4) brahmacaryANuvrata- maithuna sevana ke tyAga ko brahmacarya kahate haiN| gRhasthAvasthA meM pUrNa brahmacarya saMbhava nahIM hai| ataH vaha dharmAnusAra vivAha karake dharma, artha aura kAma puruSArtha kI pUrti kara sakatA hai| parastrI ko dekhakara mana meM vikAra na AnA, svapatnIsaMtoSavrata kA pAlana karanA tathA patnI bhI apane pati ke atirikta kahIM | jaina dharma-eka jhalaka
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana na lagAe, yahI brahmacaryANuvrata hai| kAma sevana saMbaMdhI salAha yA upadeza denA, dUsaroM ke vivAha se z2yAdA ciMtA karanA, kAma kI tIvra lAlasA karanA, gaMde va azlIla citra dekhanA, upanyAsa yA kathAe~ par3hanA, filmeM dekhanA ye saba brahmacaryANavrata meM doSa haiN| Aja ke sAmAjika pariveza meM yaunAcAra tathA azlIlatA kA jo khulA aura khokhalA rUpa sAmane A rahA hai tathA eDsa jaise jAnalevA roga phaila rahe haiM usa saMdarbha meM brahmacaryANuvrata bahuta prAsaMgika pratIta hotA hai| (5) parigraha-parimANa-aNuvrata-Asakti yA mUrchA ko parigraha kahate haiN| manuSya adhika se adhika vastue~ ekatrita karanA cAhatA hai| usakI koI sImA nahIM hai| z2arUrata se adhika vastuoM ko ekatrita karanA tathA usameM Asakti rakhanA parigraha hai| yadi gaharAI se dekhA jAe to zeSa sabhI pApoM kI jar3a bhI yahI hai| adhika dhana-saMpatti ekatrita karane ke lie hiMsA, jhUTha, corI tathA kuzIla kA sahArA lenA par3atA hai| saba kucha ekatrita karane ke bAda bhI, bejAna vastuoM, sukha-suvidhAoM ke bhaMDAra se ghirA vyakti aMtatogatvA khuda ko tanahA hI pAtA hai| tanAva, ciMtA aura bImAriyoM kI jar3a parigraha hai| cU~ki gRhastha pUrNa rUpa se aparigrahI to ho nahIM sakatA, kiMtu AvazyakatA se adhika bhI ekatrita nahIM kre| adhika saMgraha nahIM karanA cAhie; dAna dene ke lie bhI saMgraha nahIM honA caahie| sImita saMsAdhanoM meM rahane se apanI AvazyakatA kI pUrti to ho hI jAtI hai dUsaroM kA adhikAra bhI nahIM chintaa| samAja meM samAnatA kA vAtAvaraNa banA rahatA hai jisase aparAdha nahIM bddh'te| ataH dhana-dhAnyAdi vastuoM kI sImA nizcita karanA tathA unameM bhI kama Asakti rakhanA hI aparigrahANuvrata hai| vartamAna jIvana meM eka bahuta bar3I viDaMbanA hai ki hama dhArmika to ho jAte haiM kiMtu naitika nahIM ho pAte haiN| kyA naitikatA ke binA dhArmikatA pUrNa hai? merI to mAnyatA hai ki eka sAmAjika gRhastha manuSya ke lie jisa prakAra vastra pahananA z2arUrI hai usI prakAra naitika AcaraNa bhI z2arUrI hai| dhArmikatA AbhUSaNa hai| naitikatA ke binA dhArmikatA vaisI hI hai jaise vastroM ke binA aabhuussnn| aNuvratoM meM dhArmikatA ke sAthasAtha pUrNa naitika banane kA bhI upadeza hai| isI kAraNa Aja ke sAmAjika paridRzya meM aNuvrata ve choTe-choTe vrata haiM jinakA pAlana karake rASTra, samAja, parivAra tathA svayaM vyakti sukhI ho sakatA hai| 00 jaina dharma-eka jhalaka
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 jaina darzana kI rIr3ha : anekAMta aura syAdvAda jaina dharma tathA darzana meM kaI siddhAMta haiM jo bahuta hI mahatvapUrNa tathA upayogI haiM kiMtu una sabhI siddhAMtoM meM 'anekAMta, syAdvAda evaM nayavAda' ye tIna aise siddhAMta haiM jinameM zeSa sabhI siddhAMtoM kA aMtarbhAva lagabhaga ho hI jAtA hai| isalie inheM samajhanA bahuta z2arUrI hai ye siddhAMta bhagavAna mahAvIra ke pUrva se hI jaina paraMparA meM prasiddha the| bhagavAna mahAvIra ne ina siddhAMtoM ko punasthApita kiyA aura ina siddhAMtoM kA upayoga Atma-kalyANa ke sAtha-sAtha janakalyANa meM bhI kiyaa| anekAMta 'anekAMta' vastu ko dekhane kA eka aisA tatvadarzana hai jisane vartamAna meM sabhI ko AkarSita kiyA hai| anekAMta dRSTi kI AvazyakatA Aja pUre vizva ko hai| yadi anekAMta kI zAstrIya paribhASA kI bAta kareM to usakI paribhASA hai ki 'eka hI vastu meM vastupane ko prakaTa karane vAlI tathA paraspara do virodhI pratIta hone vAlI zaktiyoM kA eka sAtha prakAzita honA anekAMta kahalAtA hai|' kahane kA tAtparya yaha hai ki kisI bhI vastu meM mAtra eka dharma hI nahIM hotA hai| usameM anekAMta meM 'aneka' eka' arthAt bahuta yA anaMta anaMta dharma hote haiN| anaMta dharmoM se yukta vastu hI 'anekAMtAtmaka' kahalAtI hai| aura 'aMta' ye do zabda haiN| aneka kA artha spaSTa hai 'na 'aMta' kA artha hotA hai 'dhrm'| | kisI bhI ghaTanA, paristhiti, vastu yA jIvana kA mAtra eka pahalU nahIM hotA hai varan aneka pahalU hote haiM aura una aneka pahaluoM kI upekSA karate hue kisI eka pahalU se ghaTanA, paristhiti, vastu yA jIvana ko dekhanA athavA usakI vyAkhyA karanA ekAMtavAda hai| jaba taka hama hara dRSTi se kisI vastu kI vyAkhyA nahIM kareMge taba taka usa vastu ke sacce svarUpa ko nahIM samajha skte| ise eka udAharaNa se samajhA jA sakatA hai| eka vyakti hai; vaha bhAI bhI hai; pitA bhI hai, pati bhI hai, putra bhI hai dAmAda bhI hai sAlA bhI hai| aba prazna ki eka vyakti meM itane dharma kaise haiM? ise apekSA se samajheMge to suvidhA rhegii| vaha vyakti apane bhAI kI apekSA bhAI hai, beTe kI apekSA pitA hai, patnI kI apekSA pati hai, mAtA-pitA kI apekSA putra hai, sAsa-sasura kI apekSA dAmAda hai tathA jIjA kI apekSA sAlA hai| apekSA lagA deMge to saba ThIka hai koI vivAda nahIM hai| aba yahA~ hara vyakti use sirfa apane se saMbaMdhI rizte kA hI nAma de aura anya se jhagar3e to usakA koI aucitya nahIM jaina dharma eka jhalaka 32
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| patnI kahe ki yaha sirfa merA pati hai aura kisI kA kucha nahIM hai to yaha ekAMtavAda ho jAegA aura vivAda janma leNge| yahA~ sabhI use apanI apekSA rizte ko to svIkAreM kiMtu anya kI apekSA usameM jo bhrAtA, pitA, dAmAda ityAdi ke dharma vidyamAna haiM use nakAre nahIM, usakA bhI astitva svIkAreM tabhI vaha dRSTi anekAMta khlaaegii| bahuAyAmI padArtha ko jAnane ke lie bahu-AyAmI dRSTi to rakhanI hI pdd'egii| vizvazAMti ke lie saha-astitva kA siddhAMta binA anekAMta darzana ke nahIM apanAyA jA sktaa| Aja parivAra meM, samAja meM rASTra aura vizva meM jitane bhI lar3AI-jhagar3e cala rahe haiM, ve vastu kI sahI samajha ke abhAva meM cala rahe haiN| inameM se pratyeka hara ghaTanA ko mAtra apanI dRSTi se dekhatA hai tathA use hI aMtima aura pUrNa satya mAnatA hai| saMgharSa yahIM se AraMbha hotA hai| jisa dina hama dUsare kI dRSTi kI yathArthatA aura mahatva ko samajhane lageMge aura usakA sammAna karane lageMge usI dina se hama 'samyak dRSTi' ko pA leMge aura saMgharSo kI koI saMbhAvanA hI nahIM rhegii| kiMtu aisA mAnane aura samajhane ke bAda bhI hamAre AcaraNa meM anekAMta nahIM A pAne ke kAraNa hI samasyAe~ yathAvat banI huI haiN| syAdvAda anaMta dharmAtmaka hone se vastu anekAMta svabhAva vAlI kahalAtI hai| prazna yaha hai ki isa anaMta dharmAtmakatA ko abhivyakti kaise dI jAe? isake lie jainAcAryoM ne eka kathana paddhati bhI vikasita kI, jisakA nAma hai- syAdvAda ataH anekAMta kI kathana zailI ko syAdvAda kahA jAtA hai| syAdvAda bolane kI eka vaijJAnika kalA hai / prAyaH anekAMta aura syAdvAda ko paryAyavAcI mAna liyA jAtA hai kiMtu aisA nahIM hai| ina donoM meM vAcya (jisake bAre meM kahA jAe) aura vAcaka (jo kahane vAlA hai) kA saMbaMdha hai| syAdvAda pada do zabdoM se milakara banA hai- syAt aura vAda yahA~ 'syAt' kA artha hai 'kathacit' arthAt kisI apekSA se, tathA 'vAda' kA artha hai 'vacana' arthAt kisI apekSA ko batalAkara kahA gayA vacana / syAdvAda kA eka nAma sApekSavAda bhI hai| vaijJAnika AinTIna kA sApekSatAvAda kA siddhAMta anekAMta syAdvAda siddhAMta ke bahuta nikaTa hai| syAdvAda saptabhaMgI ke mAdhyama se apanI bAta kahatA hai vaha saptabhaMgI nimna prakAra haiM (1) syAt asti (3) syAt asti nAsti (5) syAt asti avaktavya (7) syAt asti nAsti avaktavya jaina dharma eka jhalaka - (2) syAt nAsti (4) syAt avaktavya (6) syAt nAsti avaktavya 33
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ 'syAt asti' kA artha hai ki sva dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se vastu hai aura 'syAt nAsti kA artha hai ki paradravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se vastu nahIM hai| ye donoM sthitiyA~ eka hI samaya meM alaga-alaga bhI ho sakatI haiM aura eka sAtha bhI; ataH tIsarA bhaMga bhI banA 'syAt asti nAsti' / aba sabhI dharmoM ko eka samaya meM eka sAtha binA krama ke bolane ko kahoge to kahanA par3egA 'syAt avaktavya' arthAt yaha eka aisI apekSA hai jahA~ vANI bhI mauna dhAraNa kara letI hai| ataH kisI apekSA se avaktavyatA bhI banatI hai| ye cAra bhaMga mukhya ho gae, aba zeSa tIna bhaMga 'syAt asti avaktavya', 'syAt nAsti avaktavya' tathA tInoM ko milAkara 'syAt asti nAsti avaktavya' banate haiN| eka hI samaya meM vastu apane dravya, kSetra, kAla tathA bhAva kI apekSA se hai bhI aura usI samaya meM dUsare dravya, kSetra, kAla tathA bhAva kI apekSA se vaha nahIM bhI hai sva kI apekSA asti aura para kI apekSA nAsti aura sabako eka hI samaya meM akrama se kaha sakane meM asamarthatA kI apekSA avaktavyatA - ye saba dharma vastu meM eka hI samaya meM vidyamAna haiN| ina sAta ke alAvA AThavA~ nahIM banA skte| AThavA~ bhaMga banAe~ge to usameM punarukti doSa avazya aaegaa| isalie bhaMga sAta hI haiN| daraasala hama kisI bhI vastu ke bAre meM sAta navIna kathana hI kara sakate haiN| ye sAta bhaMga yA sAta prakAra kI vacana vidhi jaina darzana kI maulika khoja hai| nayavAda vastu ke anaMta dharmoM meM se jaba kisI dharma ko hI samajhAnA ho taba nayavAda kA sahArA liyA jAtA hai| jJAtA kA abhiprAya naya kahalAtA hai| hama loga jaba bhI kucha kahate haiM taba hamArA koI na koI Azaya hotA hai| cAra loga yadi eka hI vAkya boleM to bhI jarUrI nahIM ki unake Azaya bhI samAna hoM, ataH aise samaya meM vaktA ke Azaya ko samajhanA, zrotA ke Azaya (abhiprAya) ko samajhanA - yaha sArA kAma 'naya' siddhAMta sa~bhAlatA hai| isake bhI kaI bheda-prabheda haiN| - ina tIna siddhAMtoM ko gaharAI se samajhe binA jaina dharma ke marma ko samajha pAnA bahuta kaThina hai| yahA~ ina siddhAMtoM ko gaharAI se samajhane ke lie jaina darzana viSayaka prAkRta evaM saMskRta sAhitya dekhanA caahie| AcArya samaMtabhadra kI 'AptamImAMsA', siddhasena divAkara kA 'saMmatti tarka' vimaladAsa kI 'saptabhaMgI taraMgiNI, devasena kI "AlApapaddhati' tathA mAillathavala kA 'navacakra Adi ina viSayoM ko gaharAI se samajhAne vAle graMtha haiN| 34 00 jaina dharma eka jhalaka
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 svarga evaM naraka kA rahasya vizva prasiddha vyAkaraNa ke AcArya pANinI ne kahA hai ki jo loka aura paraloka ko nahIM mAnatA, vaha nAstika hai| vizva ke sabhI Astika dharma loka tathA paraloka para vizvAsa rakhate haiN| cArvAka darzana hI eka aisA darzana hai jo paraloka ko nahIM maantaa| sabhI dharmoM tathA darzanoM meM svarga evaM naraka kI avadhAraNA meM bhI aMtara hai| jaina dharma bhI loka evaM paraloka ina donoM kI svIkRti detA hai| yahA~ bhI puNya evaM pApa kA phala svarga evaM naraka ke rUpa meM prApta hotA hai| isa dRSTi se jaina dharma-darzana vizuddha Astika dharma-darzana hai| kiMtu dArzanika jagat meM kaI loga jaina dharma jaise Astika dharma-darzana ko nAstika kaha dete haiM, jo sarvathA galata hai| isa viSaya para solahaveM adhyAya meM vimarza kiyA gayA hai| prAyaH sabhI dharmoM meM karma siddhAMta kA pratipAdana hai aura jaba karma siddhAMta kI svIkRti hai taba svAbhAvika rUpa meM karmoM ke anusAra pratyeka jIva ko usake phalabhoga ke lie loka-paraloka, gatiyoM, punarjanma tathA svarga-naraka kI mAnyatAoM kI svIkRti hai| jaina AgamoM aura usake paravartI sAhitya meM Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka ina tInoM lokoM kA tathA inameM rahane vAle jIvoM ke saMbaMdha meM vistRta aura sUkSmatama pratipAdana kiyA gayA hai| IsA kI prathama zatI meM hue prathama sUtrakAra AcArya umAsvAmI ne apane tatvArthasUtra (mokSazAstra) nAmaka dasa adhyAya vAle saMskRta sUtragraMtha meM uparyukta sA tatvoM ke aMtargata tIna loka saMbaMdhI saMpUrNa, bahuta hI spaSTa aura kramabaddha adhyayana prastuta kiyA hai jo tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se sabhI ke lie atyaMta mahatvapUrNa hai| jaina dharma eka nivRtti pradhAna dharma hai, ataH yahA~ jIvana kA aMtima aura pradhAna lakSya sabhI karmoM se mukta hokara zAzvata sukha rUpa mukti prApta karanA hai| ise hI nirvANa prApti yA mokSa prApti kahate haiM jahA~ anya dharmoM meM naraka se pratyeka jIva bacanA cAhatA hai aura svarga prApti kI kAmanA karatA hai, vahIM jaina dharma meM naraka, svarga aura isa madhyaloka meM hI paribhramaNa karate rahanA duHkha mAnA hai| ise bhavabhramaNa yA saMsAra bhramaNa bhI kahate haiN| yaha bhava-bhramaNa karmabaddha avasthA kA dyotaka hai aura saMpUrNa karmoM se mukta hone para hI jIva kA bhava-bhramaNa chUTatA hai tathA mokSa prApta hotA hai| isa taraha cAhe naraka yA svarga athavA yaha madhyaloka, ina sabako saMsAra saMjJA prApta hai ataH jaina dharma jahA~ adhama gatiyoM se bacane kI bAta kahatA hai, vahA~ mokSa jaise zAzvata sukha prApti ke 35 jaina dharma eka jhalaka
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSya ke samakSa svarga kI kAmanA se bhI rahita hokara apane lakSya ke lie prayatnazIla bane rahane ko bhI kahatA hai| puNya bhI svarga yA anya zubha gati rUpa saMsAra hI pradAna karAne vAlA hai; ataH AtmokarSa kI bahuta U~cAI para pahuMcane para puNya bhI bAdhaka tatva hone se vaha bhI eka sthiti meM tyAjya mAnA jAtA hai| isalie AcArya kuMdakuMda jaise mahAna AdhyAtmika jainAcArya ne pApa ko lohe kI ber3I tathA puNya ko sone kI ber3I kahA hai aura yaha hI kaha diyA ki ber3I cAhe sone kI ho yA lohe kI, Akhira hai to ber3I hii| ataH donoM kA kArya bhI bA~dhane (saMsAra paribhramaNa) kA hI hogaa| vyAvahArika dRSTi se pApa kI apekSA puNya ke mArga para calakara yadi aMtima lakSya mokSa kI ora unmukha raheM to nizcita hI hama zAzvata sukha ko prApta kara sakate haiN| tIna loka kA jaina dharma kI dRSTi se saMkSepa meM varNana isa prakAra haimadhyaloka madhyaloka meM jisa pRthvI para hama saba rahate haiM usI pRthvI kA nAma citrA pRthvI hai| usakI moTAI eka haz2Ara yojana hai| sumerU parvata kI jar3a eka haz2Ara yojana isa pRthvI se bhItara hai| isa sumerU kA isa jar3a se nIce sAta rAjU pramANa adholoka prAraMbha hotA hai aura kramazaH eka ke nIce eka karake naraka kI sAta pRthviyA~ sthita haiN| adholoka (naraka) adholoka kI ina sAta naraka bhUmiyoM meM pahalI bhUmi ratnoM jaisI prabhA se yukta hone ke kAraNa ratnaprabhA pRthvI kahalAtI hai| dUsarI zarkarA (kakaMDa) se sadRza hone se zarkarAprabhA pRthvI hai| tIsarI bAlukA (reta) kI pramukhatA se bAlukAprabhA hai| cauthI paMka (kIcar3a) kI adhikatA hone se paMkaprabhA hai| pA~cavIM dhUma (dhue~) kI adhikatA hone se dhUmaprabhA hai, chaThI tama (aMdhakAra) kI vizeSatA se tamaprabhA hai aura sAtavIM mahAtama (ghanAMdhakAra) kI pracuratA se mahAtamaprabhA hai| ina pRthviyoM meM eka-dUsare ke bIca meM asaMkhya yojanoM kA aMtara hai| inameM rahane vAle jIva nArakI kahalAte haiN| tatvArthasUtra meM kahA hai ki ye nArakI kramazaH azubhatara lezyA, pariNAma, deha, vedanA aura vikriyA vAle hote haiM tathA ye paraspara meM eka-dUsare ko duHkha utpanna karate haiN| ina nArakiyoM kI utkRSTa sthiti (Ayu) kramazaH eka sAgara, tIna sAgara, daza sAgara, satraha sAgara, bAIsa sAgara tathA taiMtIsa sAgara hotI hai| narakoM meM bhayAnaka duHkha hone para bhI asamaya meM mRtyu nahIM hotii| ye tIsare naraka taka ke nArakI jIva atyaMta saMkliSTa pariNAmoM ke dhAraka aMbAvarISa jAti ke asurakUmAra devoM ke dvArA utpanna duHkha se yukta hote haiN| arthAt ye asurakumAra una nArakiyoM ko pUrva zatrutA (baira) kA smaraNa dilAkara Apasa meM lar3Ate haiM aura unheM duHkhI dekhakara harSita | jaina dharma-eka jhalaka
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote haiN| isa taraha ye nArakI apane pUrva karmavaza dAruNa duHkha apanI pUrI umra bhara sahane ke lie bAdhya rahate haiN| jIva pApodaya se hI narakagati meM janma grahaNa karatA hai| nArakI jIva maraNakara naraka aura devagati meM janma grahaNa nahIM karate kiMtu manuSya aura tiryaMca gati meM hI janma lete haiN| Urdhvaloka (svarga) sumerU parvata kI cUlikA se eka bAla (keza) mAtra aMtara se Urdhvaloka prAraMbha hokara loka zikhara paryaMta 1,00,400 (eka lAkha cAra sau) yojana kama sAta rAjU pramANa hai| inameM mukhya rUpa se vaimAnika devoM kA nivAsa hai, ataH ise devaloka, svargaloka Adi kahate haiN| Urdhvaloka ke do bhAga haiM-kalpa aura klpaatiit| jina svargoM meM iMdra, sAmAnika, trAyastriMza, pAriSad, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSika -ye dasa kalpanAoM se yukta deva pada hote haiM, unheM kalpa kahate haiM tathA ina kalpoM meM utpanna deva kalpotpanna kahalAte haiM aura solahaveM kalpa se Upara ina kalpanAoM se rahita arthAt kalpoM se Upara ke ahamiMdra deva kalpAtIta vimAnavAsI kahalAte haiN| yahA~ devoM meM kisI prakAra kA bheda nahIM hotaa| ve sabhI ahamiMdra kahalAte haiN| kalpotpanna deva hI kisI nimitta se manuSya loka meM AvAgamana kA kArya karate haiM, kalpAtIta deva apanA sthAna chor3akara kahIM nahIM jaate| vastutaH devoM ke cAra nikAya (samUha) mAne gae haiM- bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka aura vaimaanik| inameM bhavanavAsI devoM ke dasa bheda haiM- asura, nAga, vidyuta, suparNa, agni, vAta, stanita, udadhi, dvIpakumAra aura dik kumaar| dUsare vyaMtara nikAya ke devoM ke ATha bheda haiM- kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pishaac| tIsare jyotiSka devoM ke pA~ca bheda haiM- sUrya, caMdramA, graha, nakSatra aura prakIrNaka taare| caturtha vaimAnika deva pUrvokta do hI prakAra ke haiM- kalpotpanna aura klpaatiit| ye vaimAnika deva jina solaha kalpoM (svargoM) meM rahate haiM, ve haiM- saudharma, IzAna, sanatakumAra, mAheMdra, brahma, brahmottara, lAMtava, kApiSTha, zukra, mahAzukra, zatAra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyut| ina solaha svargoM se Upara kalpAtIta haiN| solaha svargoM meM iMdra, sAmAnika, trAyastriMza, pAriSad, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSaka; ina dasa kI kalpanA hotI hai kiMtu kalpAtItoM meM yaha kalpanA nahIM hai, isalie vahA~ sabhI ahamiMdra kahalAte haiN| jaina dharma-eka jhalaka
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina solaha svargoM meM do-do meM saMyukta rAjya haiN| isa kAraNa saudharma IzAna Adi do-do svargoM kA eka-eka yugala hai| Adi ke do tathA aMta ke do, isa prakAra cAra yugaloM meM ATha iMdra haiM aura madhya ke cAra yugaloM meM cAra hI iMdra haiN| ataeva iMdroM kI apekSA svargoM ke bAraha bheda haiN| uparyukta solaha svargoM meM aneka vimAna haiN| apane-apane aMtima iMdraka vimAna saMbaMdhI dhvajadaMDa ke agrabhAga taka una-una svargoM kA aMta samajhanA caahie| kalpAtIta bhUmi kA jo aMta hai vahI loka kA aMta kahalAtA hai| loka ke aMta se bAraha yojana nIce sarvArthasiddhi vimAna hai| sarvArthasiddhi vimAna ke dhvajadaMDa se 29 yojana 425 dhanuSa Upara siddhaloka (mokSa) hai| yahA~ mukta jIva avasthita haiN| usake bAda loka kA aMta AtA hai| isa prakAra jaina dharma viSayaka sAhitya meM upalabdha svarga-naraka saMbaMdhI vivecana yahA~ sAmAnya rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| vizeSa vivecana tatvArthasUtra evaM usake TIkAgraMtha tathA tiloyapaNNatti Adi anyAnya karaNAnuyoga viSayaka graMthoM meM dekhA jA sakatA hai| 00 jaina dharma kI prAcInatA "bauddha dharma kI apekSA jaina dharma adhika, bahuta adhika prAcIna hai, balki yaha utanA hI purAnA hai, jitanA vaidika dhrm| jaina anuzruti ke anusAra manu caudaha hue haiN| aMtima manu nAbhirAya the| unhIM ke putra RSabhadeva hue, jinhoMne ahiMsA aura anekAMtavAda Adi kA pravartana kiyaa| bharata RSabhadeva ke hI putra the, jinake nAma para hamAre deza kA nAma bhArata pdd'aa|" -rASTrakavi rAmadhArI siMha 'dinakara' saMskRti ke cAra adhyAya, pR0 101 / jaina dharma-eka jhalaka
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 AtmAnubhUti kA mArga : dazalakSaNa dharma bhAratIya saMskRti meM parvoM kA bahuta mahatva hai| parva kA nAma sunate hI nae vasva, pakavAna, miThAI ityAdi kI kalpanA mana ko khuza kara detI hai| paryuSaNa parva Ane para bahuta utsAha rahatA hai| kiMtu yaha utsAha khAnA-pInA chor3ane ke prati rahatA hai| ina dinoM choTe se choTe bacce taka vrata, upavAsa, saMyama tathA svAdhyAya ityAdi meM dattacitta ho jAte haiN| sabhI prAtaH devadarzana karake dazalakSaNa pUjana par3hate haiM, usake bAda hI ekAsanapUrvaka dina meM eka bAra anna grahaNa karate haiN| kitane hI dasa dinoM taka annajala taka grahaNa nahIM karate aura tapasyApUrvaka apane karmoM kI nirjarA (dakSa) karate haiN| dazalakSaNa paryuSaNa mahAparva para dharmAtmA baMdhu AtmA ke daza dharmoM kI vizeSa ArAdhanA karate haiN| uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcana aura brahmacarya ye AtmA ke svAbhAvika dharma haiM kiMtu azubha karmoM ke udaya se jIva inake viparIta pariNamana karane lagatA hai aura nae azubha karma bA~dha letA hai jisakA phala duHkhoM ke rUpa meM prApta hotA hai| na sirfa jaina paraMparA meM apitu manusmRti meM bhI kSamA dhRti ityAdi daza dharmoM kA kucha prakArAMtara se ullekha hai| 2 uttama kSamAdi dharmoM kI ArAdhanA bhale hI jaina dharma ke anuyAyI hI karate hoM lekina AtmA ke ina svAbhAvika dharmoM kI ArAdhanA una sabhI ko karane yogya hai jo Astika haiM aura jo AtmA ke astitva ko svIkArate haiN| vaise to daza dina dazoM dharmoM kI ArAdhanA kA vidhAna hai kiMtu pramukhatA kI dRSTi se kramazaH eka-eka dina eka dharma kI pradhAnatA se ciMtana kiyA jAtA hai| aba AtmA ke ina dazalakSaNoM kA krama se mahatva samajheMge (1) uttama kSamA- AtmA kSamA svabhAvI hai| uttama zabda samyagdarzana kA sUcaka hai jo zeSa sabhI dharmoM meM samAna rUpa se lagatA hai| kSamA manuSya kI AtmA kA svAbhAvika dharma hai, usake vibhAva rUpa pariNamana se hI jIva krodhI ho jAtA hai| krodha AtmA kA svabhAva nahIM ho sakatA / ataH krodha ko chor3anA yA kama karanA kSamA hai| (2) uttama mArdava - mRdutA arthAt komalatA kA nAma mArdava hai| mAna kaSAya ke kAraNa jIva akar3a jAtA hai| usameM komalatA kA abhAva ho jAtA hai| isake kAraNa vaha dUsaroM ko choTA aura svayaM ko bar3A mAnatA hai| mAna ke lie chala-kapaTa karatA hai tathA mAna bhaMga hone para krodhita hotA hai isa kAraNa vaha dharmArAdhanA nahIM kara pAtA, ataH mAna ke abhAva rUpI mArdava bhI AtmA kA dharma hai| jaina dharma eka jhalaka 39
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) uttama Arjava- RjutA arthAt saralatA kA nAma Arjava hai| Arjava dharma virodhI mAyA kaSAya hai| mAyAcArI kabhI paramAtma pada nahIM pA sakatA, ataH mAyA abhAva Avazyaka hai| sarala manuSya hI AtmAnubhUti kara sakatA hai| (4) uttama zauca- zucitA arthAt pavitratA kA nAma zauca hai| lobha-kaSAya ke abhAva meM zauca dharma utpanna hotA hai| lobhI lobha ke kAraNa pApa karatA hai, ataH lobha Atma-kalyANa meM bAdhaka hai| (5) uttama satya- Atma-kalyANa ke icchuka ko cAhie ki vaha AtmA ke satya dharma kI rakSA kre| jo vastu jaisI hai, use vaisA hI mAnanA satya hai| satya viparIta mithyAtva samasta saMsAra meM bhramaNa kA kAraNa banatA hai| (6) uttama saMyama-saMyamana ko saMyama kahate haiN| pA~ca vratoM kA pAlana karanA, pA~ca samitiyoM kA pAlana karanA, krodhAdi kaSAyoM kA nigraha karanA pA~ca iMdriyoM ke viSaya ko jItanA saMyama hai| (7) uttama tapa- samasta rAgAdi parabhAvoM kI icchA ke tyAga dvArA svarUpa meM ramaNa karanA tapa hai| aMtaraMga tapa aura bahiraMga tapa ye donoM milAkara bAraha prakAra ke tapa hote haiN| (8) uttama tyAga-nija zuddhAtmA ke grahaNapUrvaka bAhya aura AbhyaMtara parigraha (vastu saMgraha) se nivRtti tyAga hai| (9) uttama AkiMcanya- parigraha ke abhAva meM AkiMcanya dharma prakaTa hotA hai, ise aparigraha bhI kahA jAtA hai| aparigraha kA artha hai z2yAdA ikaTThA karane kI bhAvanA kA tyaag| zAstroM meM kula caubIsa prakAra kA parigraha mAnA gayA hai| usakA tyAga ho tabhI AkiMcanya dharma hotA hai| (10) uttama brahmacarya- anagAra dharmAmRta meM kahA hai- yA brahmaNi svAtmani zuddhabuddhe caryA paradravyamucapravRtti : tad brahmacaryam' -para dravyoM se rahita zuddhabuddha apanI AtmA meM jo caryA arthAt lInatA hotI hai, use brahmacarya kahate haiN| sAdhuoM ke sarvathA strI saMsarga kA tyAga tathA gRhasthoM ke lie svapatnI saMtoSavrata hI vyavahAra se brahmacarya dharma hai| isa prakAra dazoM dina AtmA ke ina dazadharmoM kI bhAvapUrvaka ArAdhanA karane vAlA zIghra hI AtmA kI anubhUti ko prApta karatA hai aura nirAkala mokSa pada kI prApti zIghra hI kara letA hai| ye dazadharma AtmA ko zuddha banAte haiN| 00 / jaina dharma-eka jhalaka
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jIvana kA utkarSa : bAraha bhAvanAe~ jaina dharma meM bhAvanAoM kA bahuta mahatva hai / mAnava mana sadA kAla se bhAvanAe~ karatA calA A rahA hai| kahate haiM yadi hamArI bhAvanAe~ zuddha hoM to hama saba kucha pA sakate haiN| hama bhagavAna kA pUjana karate haiM, bhakti karate haiM kiMtu yadi vahA~ bhAvoM kA saMyoga na ho to pUjana-bhakti niSphala calI jAtI hai / bhAva- zUnya kriyA kahIM bhI phaladAyI nahIM hotii| jIvana kI choTI-choTI kriyAoM para bhI bhAvanAoM kA gaharA asara hotA hai| " prabhu kI bhakti yA AtmA kI bhakti binA bhAvanAoM ke kAryakArI nahIM ho pAtI hai, isalie prAcIna kAla se hI RSi-muniyoM ne bhAva kriyA para z2ora diyaa| jaina paraMparA meM bhAvanA kA prayoga anuprekSA zabda se kiyA hai| saMvega aura vairAgya kI abhivRddhi meM ina bAraha prakAra kI vizeSa bhAvanAoM kA atyadhika mahatva hai| inhIM bAraha bhAvanAoM ko dvAdazAnuprekSA kahA jAtA hai anuprekSA kA artha hai- bAra-bAra ciMtavana tathA manana krnaa| tatvArthasUtra graMtha meM nimna prakAra se bAraha anuprekSAe~ dhyAna va manana karane yogya batalAI hai anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvazucyAstravasaMvaranirjarAloka bodhidurlabhadharmasvAkhyAtattvAnucintanamanuprekSA / arthAt anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma kA ciMtavana karanA anuprekSA hai| (1 ) anitya- " zarIra, iMdriya, viSaya aura bhogopabhoga ye jitane haiM, saba jala ke bulabule ke samAna anavasthita svabhAva vAle aura samApta hone vAle haiN| moha ke kAraNa maiM vyartha hI inheM nitya mAnakara inameM Asakta huuN| AtmA ke jJAna, darzana, cidAnaMda svarUpa ko chor3akara saMsAra meM kucha bhI nitya nahIM hai, ataH usa brahma svarUpI AtmA kA hI ciMtavana mujhe karanA cAhie" - isa prakAra kI bAra - bAra bhAvanA karanA anitya anuprekSA hai| aisA ciMtavana karate rahane se prApta vastu ke viyoga meM duHkha nahIM hotaa| ( 2 ) azaraNa - " duniyA meM loga janma, jarA, mRtyu aura vyAdhiyoM se ghire hue haiM / yahA~ manuSya kI koI zaraNa nahIM hai| bhojana zarIra kI cAhe jitanI sahAyatA kare kiMtu duHkhoM ke prApta hone para usakA koI upayoga nahIM hotaa| dhana ko cAhe jitanA ikaTThA karUM kiMtu maraNa se vaha bhI baccA nahIM pAtA isa jagat meM mitra, patnI, putra, pati jinheM hama apanA zaraNabhUta samajhate haiM, aMta meM duHkha hI dete haiN| tatvataH jagat meM dharma, jJAna-svabhAvI AtmA aura sabhI karmoM se mukta paramAtmA ke alAvA merI saccI zaraNa jaina dharma eka jhalaka 41
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI nahIM hai|" isa prakAra kA ciMtavana karanA azaraNAnuprekSA hai| aisA vicAra karane se parAvalaMbana tathA saMsAra se, mamatA se chUTakara dharma meM AsthA utpanna hotI hai| (3) saMsAra - "svarga, naraka aura manuSya loka isa prakAra ina tIna bhAgoM meM prabhAjita yaha saMsAra hai, jinheM triloka kahate haiN| aneka bAra janma-maraNa karatA huA tInoM lokoM meM, caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakA hU~ kiMtu kabhI AtmA kA anubhava nahIM kiyaa| AtmA ke anubhava binA isa duHkha rUpI saMsAra se koI pAra nahIM lagA sktaa|" isa prakAra kI bhAvanA saMsArAnuprekSA hai| isase saMsAra kA saccA svarUpa patA lagane se vyakti usameM Asakta nahIM hotaa| ( 4 ) ekatva- "maiM akelA hI janmatA hU~ aura akelA hI maratA huuN| svajana yA mitrajana aisA koI nahIM jo mere duHkhoM ko hara ske| koI bhAI ho cAhe mitra, saba zmazAna taka hI sAthI haiN| eka dharma hI merA sAtha de sakatA hai| Atma-dharma mere sAtha jaaegaa|" aisI bhAvanA ekatvAnuprekSA hai eka bhAvanA se na svajanoM meM z2yAdA prIti aura na parajanoM se dveSa hotA hai| eka saccA akelApana milatA hai, jo nirAzA nahIM detA balki paramAtma milana kI AzA utpanna karatA hai| (5) anyatva - "zarIra jar3a hai, maiM cetana hai, zarIra anitya hai, maiM nitya haiM, saMsAra meM paribhramaNa karate hue maiMne haz2AroM zarIra dhAraNa kie, paraMtu meM jahA~ kA tahA~ huuN|" isa prakAra zarIra evaM bAhya padArthoM se apane ko bhinna ciMtavana karanA anyatvAnuprekSA hai| aisA ciMtavana karane se zarIra meM spRhA nahIM hotI, kiMtu yaha prANI tatvajJAna kI bhAvanA karatA huA vairAgya meM apane ko juTAtA hai, jisase mokSa sukha kI prApti hotI hai| (6) azuci - "yaha zarIra atyaMta apavitra hai, rogoM kI khAna hai, yaha zukrazoNita Adi sAta dhAtuoM aura mala-mUtra Adi se bharA huA hai| isakA kitanA bhI snAna ho, tela, ubaTana, itra ityAdi kA prayoga kareM, isakI svAbhAvika azucitA dUra nahIM ho sktii|" aisI bhAvanA karane se zarIra se vairAgya hotA hai aura jIva zarIra meM Asakta na hokara zuddha AtmA kI tarafa bar3hatA hai| (7) Asrava "iMdriya, kaSAya, anaMta Adi ihaloka aura paraloka donoM meM duHkhadAyI haiN| inake kAraNa AtmA meM karmoM kA Asrava hotA hai|" isa prakAra kA citavana karanA AsravAnuprekSA hai| isase AtmA ke kSamAdi dharmoM meM pravRtti bar3hatI hai aura krodha, mAna, mAyA, lobha, iMdriya bhoga Adi ghaTate haiN| ( 8 ) saMvara- " saMvara kA artha hai- karmoM ke Ane ko rokanA / iMdriya saMyama, mana vacana kAya kA saMyama tathA kaSAyoM kA abhAva karane se karma AtmA meM nahIM Ate haiN|" - aisI bhAvanA saMvarAnuprekSA hai| isase AtmA meM karmoM kI gaMdagI nahIM bar3hatI hai| 42 jaina dharma eka jhalaka
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9)nirjarA- "phala dekara ba~dhe hue karmoM kA jhara jAnA nirjarA hai| tapasyA se pUrvasaMcita karmoM kI nirjarA jaldI ho jAtI hai tathA nae karma nahIM bNdhte|" -isa prakAra kI bhAvanA nirjarAnprekSA hai| aisA vicAra karake jIva tapasyA kI pravRtti karatA hai| (10) loka- "loka ke svabhAva kA citavana karanA ki yadyapi loka anAdinidhana aura akRtrima hai to bhI isameM sthita prANI nAnA duHkha uThA rahe haiN| aisA citavana karane se tatvajJAna kI vizuddhi hotI hai| yaha lokAnprekSA hai| (11) bodhidurlabha- "caurAsI lAkha yoniyoM meM yaha manuSya yoni milanA, manuSya yoni milane para bhArata jaisA deza milanA, deza milane para ucca kula, gotra milanA, isake bhI bAda dharma saMskAra milanA, tatvodeza milanA uttarottara mahAna durlabha hai| bahuta puNya ke pratApa se yaha saba prApta hotA hai, ataH isakA Atma-kalyANa meM upayoga karanA caahie|" aisI bhAvanA se bodhi ko prApta karake bhI yaha jIva pramAdI nahIM hotaa| (12) dharma- "bhagavAna ne jisa dharma kA upadeza diyA hai, usakA lakSaNa ahiMsA hai, usakI puSTi satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha, vinaya, kSamA, viveka Adi dharmoM va guNoM se hotI hai| jo prANI ise dhAraNa nahIM karatA use saMsAra meM bhaTakanA par3atA hai|" isa prakAra ciMtana karanA dharmAnuprekSA hai| isase dharma ke prati anurAga bar3hatA hai| isa prakAra ina bAraha bhAvanAoM ke anuzIlana se dharma kI sAdhanA karane vAle sAdhakoM kI dharma meM sthiratA bar3hatI hai| virakti kA bhAva vikasita hotA hai| ina bAraha bhAvanAoM ko lekara kaviyoM ne aneka padyamaya dohe, kavitAe~ va gIta likhe haiM jo janajana ke kaMTha meM base haiN| unameM se yaha anitya bhAvanA kA dohA bahuta prasiddha hai rAjA rANA chatrapati hAthina ke asvaar| maranA sabako eka dina apanI apanI baar| dAma binA nirdhana duHkhI, tRSNAvaza dhnvaan| kahU~ na sukha saMsAra meM, saba jaga dekhyo chaan|| 00 jaina dharma-eka jhalaka
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13 jIvana kA sUtra : karma vijJAna karmoM kA khela bahuta hI vicitra hai| hamAre pUrva saMcita karmoM ke kAraNa hI hameM jIvana meM anukUlatAe~ aura pratikUlatAe~ dekhane ko milatI haiN| koI janma se hI sone kI thAlI meM khAnA khAtA hai to kisI ko do vakta kI roTI kA jugAr3a karane meM z2iMdagI laga jAtI hai| koI janma se hI tIvra buddhi vAlA hotA hai to koI lAkha koziza kare to bhI jJAna kI bAta usake palle nahIM pdd'tii| bhAratIya saMskRti meM yaha saba pUrvakRta pApapuNya kA phala mAnA jAtA hai| bhArata kI yaha vizeSatA hai ki darzana yahA~ ke janamAnasa meM sthApita hai| 'jaisI karanI vaisI bharanI', 'boyA bIja babUla kA to Ama kahA~ se hoya', 'karma pradhAna vizva kari rAkhA' ityAdi sUktiyA~, dohe hama janma se apane dAdA-dAdI ke mukha se sunate Ae haiM aura ve koI bahuta bar3e dArzanika nahIM the| jaina dharma ne manuSya ke sukha tathA duHkha ke kAraNoM kI khoja kI aura pAyA ki manuSya apane sukha aura duHkha kA kAraNa svayaM hai| koI dUsarA use sukhI yA duHkhI kara hI nahIM sktaa| niHsaMdeha yadi koI hamArA burA kara rahA hai to ye usake svayaM ke bure karma haiM kiMtu yadi vaha isa kArya meM saphala ho rahA hai taba yaha hamAre bure karmoM kA udaya hai| karmoM ke prakAra jaina darzana ne karmoM ko mukhya rUpa se ATha bhAgoM meM vibhAjita karake samajhAyA hai| usake anusAra karma kI mUla rUpa se ATha prakRtiyA~ haiM, jo prANiyoM ko anukUla aura pratikUla phala pradAna karatI haiN| ye ATha prakRtiyA~ haiM (1)jJAnAvaraNI karma (2) darzanAvaraNI karma (3)vedanIya karma (4) mohanIya karma (5)Ayu karma (6) nAma karma (7)gotra karma (8)aMtarAya karma inameM vedanIya, Ayu, nAma tathA gotra karma aghAtiyA (svayaM naSTa hone vAle) haiM tathA zeSa ghAtiyA (naSTa kie jAne vAle) karma haiN| jaina dharma ke anusAra karma eka ajIva tatva hai| hamAre AsapAsa ke vAtAvaraNa meM pudgala paramANuoM kA ghanA jAla hai| ve itane sUkSma hote haiM ki hameM dikhalAI nahIM dete, una hI sUkSma pudgala paramANuoM meM kucha pudgala paramANuoM kI yogyatA karmoM ke rUpa meM badala jAne kI hotI hai| hamArI AtmA meM jo ki vAstavika rUpa se to nitAMta zuddha hai, zubha yA azubha bhAva akasara utpanna hote hI rahate haiN| hamArI AtmA meM ye bhAva rAga aura dveSa ke kAraNa utpanna hote haiN| jaise hI vizuddha AtmA ke zubha yA azubha rUpa bhAva utpanna hote haiM, vaise hI karma rUpa hone yogya pudgala paramANu AtmA ke ina bhAvoM kA / jaina dharma-eka jhalaka
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimitta pAkara AtmA se cipaka jAte haiM aura nizcita samaya ke lie vahA~ Thahara jAte haiN| phalataH AtmA azuddha ho jAtI hai aura karmabaddha kahA jAne lagatA hai| vastutaH AtmA kA svabhAva to Urdhvagamanatva (Upara jAne vAlA) hai kiMtu karmoM ke kAraNa vaha bojhila ho jAtI hai aura isa saMsAra meM hI bhaTakatA rahatI hai| sukha duHkha kA kartA kauna? karma kabhI zuddha nahIM hote| ve AtmA ko sukhI yA duHkhI kara dete haiN| karmoM kI isa vicitra kahAnI meM jAnane lAyaka bAta yaha hai ki yaha zrRMkhalA anAdi kAla se AtmA ke sAtha cala rahI hai| hama pahale zubha yA azubha khuda hI bhAva karate haiM aura karma bA~dhate haiM phira jaba ye karma apanA samaya pUrA karake udaya meM Ate haiM taba hameM svayaM hI sukhI-duHkhI kara dete haiN| aba yahA~ yaha bAta kahA~ se AI ki kisI dUsare ne hameM sukhI yA duHkhI kara diyaa| hA~; dUsare duHkha yA sukha meM nimitta z2arUra banate haiM kiMtu adhyAtma jagat meM nimitta ko kartA vyavahAra kI bhASA meM hI kahA jAtA hai, vAstava meM vaha kartA hotA nahIM hai| jaise patthara se Thokara lage aura hama gira jAe~ to patthara nimitta hotA hai kiMtu girane aura duHkha pAne ke kartA hama svayaM hote haiN| vahA~ patthara ke doSa dene vAloM ko ajJAnI hI kahA jaaegaa| gaharAI se dekheM to karma bhI hamAre sukha-duHkha rUpa pariNAma ke nimitta hI haiM; asalI kartA aura bhoktA to hamArA cetana svabhAvI AtmA hI hotA hai| hamArI AtmA meM zubha bhAva, acche bhAva utpanna hoMge to zubha karma ba~dhege aura jaba ve udaya meM Ae~ge to hameM yaza, saphalatA, unnati, aizvarya, saMpadA aura ve saba jo hamAre sukhoM ke anukUla hoM, deMge aura jaba hama azubha bhAva; jaise- kisI dUsare kA burA socanA ityAdi kareMge to azubha karma baMdhege aura jaba ve udaya meM Ae~ge to hameM anAyAsa duHkha, viphalatA, apayaza, nirdhanatA ityAdi pratikUla vAtAvaraNa pradAna kreNge| isI AdhAra para bhagavAna mahAvIra ne AtmA ke puruSArtha para bala diyA aura kahA ki 'appA kattA vikattA ya, suhANa ya duhANa ya' arthAt AtmA apane sukhaduHkha kA kartA, bhoktA svayaM hI hai| kisI dUsare meM yaha tAkata nahIM hai ki AtmA ko sukhI yA duHkhI banA de| hamAre dvArA bA~dhe gae karma ar3atAlIsa minaTa se kucha kama samaya arthAt kama se kama eka aMtarmuhUrta meM yA adhika se adhika agale janmoM meM kabhI bhI udaya meM Akara hameM phala de sakate haiN| isalie vartamAna meM bhoga rahe duHkhoM yA sukhoM kA sAkSAt kAraNa khojanA ki yaha kina karmoM kA phala hai, bahuta muzkila hai| isa tathya kI saccAI mAtra sarvajJa paramAtmA ko jJAta hotI hai, jo parama vItarAgatA kI avasthA meM haiN| karmoM kA prabhAva-ina karmoM kA apanA alaga-alaga prabhAva hai| jJAnAvaraNI karma hamArI jJAna-zakti para pardA lagAkara baiTha jAtA hai| isake kAraNa hameM samyak jJAna kI upalabdhi nahIM hotI hai| darzanAvaraNI karma AtmA ke jaina dharma-eka jhalaka
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaM ko sAkSAtkAra karane kI zakti para AvaraNa DAla detA hai| vedanIya karma ke kAraNa jIva sukha-duHkha kA vedana karatA hai| mohanIya karma AtmA ko mohI banAkara rakhatA hai| Ayukarma hameM zarIra meM kaba taka Tike rahanA hai, yaha nizcita karatA hai| nAmakarma ke kAraNa hamArA zarIra banatA hai; hamAre suMdara - asuMdara hone kA kAraNa yahI karma hai| gotra karma ke kAraNa hamArA janma U~ce yA nIce gotra meM hotA hai| aMtarAya karma kA kAma hai hara kAma meM bAdhA phuNcaanaa| ina sabhI karmoM ke bheda-prabheda bahuta haiM aura unakI apanI alaga paribhASAe~ haiN| hama dekheM to pAe~ge ki hamArA jIvana aura usameM hone vAlI ghaTanAe~ inhIM karmoM kI abhivyakti haiN| jIva vijJAna ke vaijJAnika yaha mAnate haiM ki hamAre DI0 ena0e0, jInsa meM garbhAvasthA meM hI yaha nizcita hotA hai ki hama kyA baneMge ? hamArA rUpa, laMbAI, kaisI hogI ? buddhi kaisI hogI ? svabhAva kaisA hogA ityAdi? ye sArI bAteM karmoM kI satyatA ko pramANita karatI pratIta hotI haiN| bhagavAna mahAvIra ne yaha batAyA ki AtmA tapa, saMyama aura svasanmukha zuddhAtmA ke puruSArtha dvArA sattA meM par3e pApa karmoM ko baMdha avasthA meM hI udaya meM Ane se pahale puNya karmoM meM badala sakatA hai aura adhika puruSArtha kare to ina sabhI zubha-azubha karmoM kA nAza karake paramAtma pada ko prApta kara sakatA hai| ve puNya ko sone kI tathA pApa ko lohe kI ber3I mAnate the| unakA mAnanA thA ki yadi pakSI ko sone ke piMjare meM bhI rakhA jAe taba bhI parataMtratA kA hI anubhava karatA hai aura svataMtra honA cAhatA hai| baMdhana duHkha detA hai cAhe vaha jaisA bhI ho| jaina dharma ke karmoM kI sUkSmatA samajhAte hue saikar3oM vizAla Agama graMtha likhe gae haiN| ve graMtha itane kaThina haiM ki usa viSaya ko samajhanesamajhAne vAle Aja durlabha ho gae haiN| ataH hama sabhI ko apane bhAvoM kA dhyAna rakhanA cAhie aura use zubha-azubha se haTAkara sAmya bhAva meM lAne kA prayAsa karanA cAhie tabhI hama sukhI ho sakate haiN| 00 46 jaina dharma eka jhalaka
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 manuSya kA bhAva jagat aura guNasthAna saMsAra do taraha kA hotA hai| eka dravya saMsAra aura dUsarA bhAva sNsaar| dravya saMsAra to vaha hai jo hameM vibhinna yoniyoM yA gatiyoM ke rUpa meM bAhara dikhalAI detA hai aura bhAva saMsAra vaha hai jo hamAre bhItara basA hai| dravya saMsAra meM hama bhale hI kisI bhI gati meM hoM kiMtu bhAva saMsAra kI apekSA hamAre pariNAma (bhAva) hara kSaNa badalate rahate haiN| hama aMtaronmukhI hokara apane bhAvoM yA vicAroM ke khela to samajha hI sakate haiM, hA~, dUsare ke bhAva samajhanA bahuta kaThina hai hamAre kriyA pariNAma aura abhiprAya meM jo AMtarika bhinnatA rahatI hai, usakI kalpanA karate hue kavi 'yugala' jI ne deva-zAstra-guru pUjana meM likhA hai 3 ciMtana kucha saMbhASaNa kucha kriyA kucha kI kucha hotI hai| sthiratA nija meM prabhu pAU~, jo aMtara kA kAluSa dhotI hai| pA~ca bhAva jaina darzana meM jIva (AtmA) ke mukhya rUpa se pA~ca bhAva svIkAra kie gae haiN| ina pA~coM bhAvoM ko jIva kA svatatva bhI kahA jAtA hai, kyoMki ye AtmA ko chor3akara anya kisI dravya meM nahIM rahate haiN| ye pA~ca bhAva haiM (1 ) audAyika- jo bhAva karmoM ke udaya se utpanna hote haiM, unheM audayika bhAva kahate haiN| ( 2 ) aupazamika- jo bhAva karmoM ke upazama (anudaya) arthAt jame rahane se hote haiM, unheM aupazamika bhAva kahate haiN| (3) kSAyika- jo bhAva karmoM ke kSaya (vinAza) se utpanna hote haiM, unheM kSAyika bhAva kahate haiN| (4) kSAyopazamika jo bhAva karmoM ke kSaya (vinAza) tathA upazama (anudaya) ina donoM se utpanna hotA hai, vaha kSAyopazamika yA mizra bhAva kahalAtA hai| (5) pArimANika bAhya nimitta ( kAraNoM) ke binA dravya ke svAbhAvika pariNamana se jo bhAva prakaTa hotA hai, vaha pArimANika bhAva hai| isameM karmoM kA udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama kAraNa nahIM banatA hai| AtmA ina bhAvoM arthAt guNoM se yukta hotA hai, ataH AtmA ko guNanAma se bhI kahA jAtA hai aura usakI avasthA tathA sthAna ko guNasthAna kahA jAtA hai| jaina darzana meM manuSya kI manobhUmi tathA AtmabhUmi para utpanna hone vAlI vibhinna haz2AroM-lAkhoM manobhAvanAoM tathA bhAvoM kI khoja kI gaI aura pAyA gayA ki jisa jaina dharma eka jhalaka 47 -
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra vyakti kA zArIrika, bauddhika yA mAnasika vikAsa hotA hai vaise hI AdhyAtmika vikAsa bhI hotA hai| vaise to Atmika vikAsa kI tAratamyatA ko mApanA Ter3hI khIra hai kiMtu jainAcAryoM ne gahana zodha karake tathA svayaM anubhUtipUrvaka isa gaharAI ko samajhA hai aura use karaNAnuyoga viSayaka graMthoM meM caudaha guNasthAna nAma se vyAkhyApita kiyA hai| guNasthAna moha aura mana, vacana, kAya kI pravRtti ke dvArA AtmA meM hone vAle vibhinna bhAvoM tathA pariNAmoM kI tAratamyatA rUpa avasthA ko gaNasthAna kahA jAtA hai| jIva ke pariNAma sadA eka se nahIM rhte| moha ke kAraNa tathA mana, vacana aura zarIra kI pravRtti ke kAraNa AMtarika pariNAmoM (bhAvoM) meM pratikSaNa utAra-car3hAva calatA rahatA hai| guNasthAna kA kAma hai isa utAra-car3hAva kA bodha kraanaa| sAdhaka vyakti abhI kisa stara taka pahu~cA hai use aura kitanA calanA hai; kyA sAvadhAnI rakhanI hai? ityAdi bAtoM ko batAne vAlA guNasthAna usa grAfa kI taraha hai jisameM utAra-car3hAva spaSTa dikhAI de jAte haiN| caudaha sopAna guNasthAna caudaha prakAra ke mAne gae haiN| ye AdhyAtmika sIr3hI haiN| inake caudaha sopAnoM ko hama nimna prakAra se samajheMge (1) mithyAtva- yaha pahalA guNasthAna hai| yaha AtmA kI sabase adhika nimna avasthA hai| yahA~ para rahane vAlA jIva mithyAdRSTi kahalAtA hai| ye ajJAna meM jIte haiM, inheM acche-bure kA jJAna nahIM hotaa| bhogoM meM Asakta hote haiN| zarIra aura AtmA ko eka mAnate haiM athavA AtmA ko mAnate hI nahIM haiN| mithyAtva avasthA meM jIva ajJAnavaza rAga-dveSa se yukta manuSyoM ko deva mAna letA hai; pApa kA upadeza dene vAle pustakoM ko zAstra mAna letA hai tathA pAkhaMDI ko bhI saccA sAdhu mAnakara ina tInoM kI pUjA karatA hai| isa dazA meM aMnata saMsAra ko bA~dhane vAlI krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra kaSAyoM kI pradhAnatA rahatI hai| yaha bahirAtmA kahalAtA hai| (2) sAsAdana- sAsAdana guNasthAna jIva ke mithyAtva dazA ke Upara jAte samaya nahIM AtA, balki Upara se girakara AtA hai| caturtha guNasthAna meM samyaktva kA svAda cakhane ke bAda kisI kAraNa vahA~ se girA to isa guNasthAna meM kucha samaya ke lie AtA hai| phira punaH mitthAtva (1) meM calA jAtA hai| (3) mizra- mizra guNasthAna kA artha hai- samyaktva aura mithyAtva kI milIjulI avsthaa| isa avasthA meM jIva na to pUrA samyagdRSTi rahatA hai aura na hI pUrA mithyaadRsstti| yaha duvidhA vAlI sthiti rahatI hai| isa jagaha viveka zakti pUrNa vikasita | jaina dharma-eka jhalaka
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hotii| yahA~ se mithyAtva (1) meM bhI calA jAtA hai aura samyaktva (4) meM bhI calA jAtA hai| yaha saba svapuruSArtha para nirbhara hai| isa avasthA meM mRtyu nahIM hotii| (4) avirata samyaktva - yaha caturtha guNasthAna bahuta mahattvapUrNa hai| mokSamArga yahIM se prAraMbha hotA hai| mithyAtva kA nAzakara jIva samyaktva prApta karatA hai / bheda vijJAna yahIM se prAraMbha hotA hai| samyagdRSTi prApta jIva saMsAra meM rahakara bhI usI prakAra usase bhinna rahatA hai jisa prakAra kamala kA phUla kIcar3a meM rahakara bhI kIcar3a se pRthak rahatA hai| yadyapi yaha cAritramoha nAmaka karma ke udaya ke kAraNa bahuta vratoM kA pAlana nahIM kara pAtA hai, isalie 'avirata' zabda jur3A hai kiMtu sadAcAra kA pAlaka yaha bhI hotA hai| zAstroM meM samyagdRSTi ko ekadeza jineMdra bhI kahA gayA hai| (5) saMyatAsaMyata- yaha pA~cavI avasthA hai| isa avasthA meM sthita jIva ko zrAvaka kahate haiN| yadyapi vaha vratoM kA pAlana karatA hai kiMtu AMzika rUpa se ataH ise aNuvratI bhI kahate haiN| mahAvratoM kA choTA rUpa aNuvrata hai| isa dazA meM na pUrNa saMyama aura na hI asaMyama rahatA hai| gRhastha avasthA yahIM taka hai| ( 6 ) pramattavirata - isa avasthA kA jIva vratoM kA pUrNa pAlana kara mahAvratI ho jAtA hai| aba vaha ghara meM nahIM raha sktaa| mahAvrata hote hue bhI isa avasthA meM leza mAtra pramAda bhI rahatA hai jisase sAdhanA pUrI nahIM ho pAtI hai| yahA~ se girakara mithyAtva sthAna meM bhI jA sakate haiN| (7) apramatta virata yahA~ se Atma dhyAna prAraMbha hotA hai muni sabhI pramAdoM se rahita mahAvratoM kA pUrNa pAlana karatA hai| AtmA kI anubhUti bhI sahI rUpa se vahIM se prAraMbha hotI hai| kiMtu yatkiMcit AtmA kA anubhava caturtha samyaktva guNasthAna meM bhI ho sakatA hai; aisA kaI loga mAnate haiN| kabhI-kabhI pramattavirata (6) kA prabhAva hone se ye pramatta bhI ho jAte haiN| para punaH apramatta bhI ho jAte haiN| chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM muni jhUlate rahate haiN| (8) apUrvakaraNa - yaha AThavA~ sopAna hai| yahA~ pUrva kI taraha jhUlanA baMda ho jAtA hai aura caritrabala bar3ha jAtA hai| yahA~ se karmoM ko dabAne vAlI upazama zreNI aura karmoM kA kSaya karane vAlI kSapaka zreNI meM se kisI eka kI zurUAta hotI hai| yadi moha karma ko dabAkara muni Age bar3hatA hai to Age girane kA Dara hai, yadi moha karma ko samApta kara Age bar3hatA hai to phira girane kA Dara samApta ho jAtA hai| isa avasthA meM sAdhaka Atmika AnaMda meM nimagna ho jAtA hai| ( 9 ) anivRttikaraNa - yahA~ sabhI sUkSma icchAe~, cAritramoha ke aMga naSTa ho jAte haiN| pariNAmoM (bhAvoM) meM nivRtti arthAt bheda hone ke kAraNa ise nivRttikaraNa kahate haiN| jaina dharma eka jhalaka 49
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) sUkSmasAmparAya- yahA~ sUkSma lobha raha jAtA hai; yahA~ se use dabAkara athavA kSayakara Age bar3hate haiN| (11) upazAMta moha- AThaveM guNasthAna meM jinhoMne moha ko dabAyA thA, yahA~ ve hI jAte haiN| yahA~ se pahale ke guNasthAnoM meM girane kA Dara banA rahatA hai| (12)kSINa moha-jinhoMne AThaveM apUrvakaraNa meM moha kA kSaya kiyA thA; ve gyArahaveM guNasthAna meM na jAkara sIdhe yahA~ A jAte haiN| yahA~ se aba girane kA Dara nahIM rhtaa| yahA~ dasaveM se sIdhe A sakate haiN| yahA~ pUrNa vItarAgatA A jAtI hai| aMtima samaya meM sabhI ghAtiyA karma samApta ho jAte haiN| (13) sayoga kevalI- yaha utkRSTa dazA hai| yahA~ jIva paramAtmA bana jAtA hai| isa sthAna para use pUrNa jJAna hone se sarvajJatA aura arihaMta dazA prApta ho jAtI hai| yahA~ mana-vacana-kAya kA yoga hone se sayoga kevalI kahalAte haiN| tIrthaMkaroM kI divya dhvani isI avasthA meM khiratI hai aura unake upadeza hote haiN| (14) ayoga kevalI- yaha guNasthAnoM meM sarvokRSTa dazA hai| yahA~ aMtima samaya meM AThoM karmoM kA nAza hone se zarIra nahIM rhtaa| nirAkAra paramAtma dazA meM pahu~cakara jIva loka ke agrabhAga meM siddhazilA para anaMta kAla ke lie anaMta jJAna tathA darzana, anaMta sukha tathA anaMta zakti vAle guNoM se saMpanna ho jAtA hai| yaha jIva kI sabase utkRSTa tathA AnaMdapUrNa avasthA hai| isa prakAra AdhyAtmika vikAsa karake jIva pUrNa sukhI ho jAtA hai tathA punaH janma-maraNa ke duHkhoM vAle saMsAra meM nahIM aataa| jIva ke Atmagata bhAvoM kA yaha suMdara vaijJAnika citraNa jaina darzana kI maulika dena hai| 00 / jaina dharma-eka jhalaka
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma ke pramukha parva-utsava pratyeka dharma kI taraha jaina dharma meM bhI apane tyohAra evaM parva manAe jAte haiN| inake Ayojana hetu janasAmAnya meM kAphI utsAha rahatA hai| pratyeka parva kA saMbaMdha kinhIM na kinhIM vizeSa dhArmika kriyAoM athavA kathAoM se avazya rahatA hai| jaina dharma hamezA ahiMsaka jIvana tathA naitika AcaraNa sikhAtA hai, isalie jaina dharma meM koI bhI parva manAyA jAe, usakA hiMsA yA anaitikatA se dUra-dUra taka lenA-denA nahIM hotaa| dharma ke nAma para bekasUra prANiyoM kI bali, zarAba, mAMsa-juA Adi kA sevana jaina dharma ko kabhI svIkRta nahIM rahA apitu usane hamezA aise adharma kA niSedha kiyA hai| jaina dhArmika parva do prakAra ke hote haiM (1) sAmayika parva (2) zAzvata parva (1)sAmayika parva inheM tAtkAlika parva bhI kahA jAtA hai| yaha bhI do prakAra ke hote haiM(i) mahAn vyaktiyoM se saMbaMdhita (ii) ghaTanA vizeSa se saMbaMdhita (i) mahAna vyaktiyoM se saMbaMdhita parva- tIrthaMkaroM kI jayaMtiyoM tathA unake nirvANa divasa sAkSAt tIrthaMkaroM se saMbaMdhita haiN| jaise mahAvIra jayaMtI ke dina bhagavAna mahAvIra kA janma huA thA aura dIpAvalI ke dina bhagavAna mahAvIra kA nirvANa huA thaa| isI prakAra RSabhadeva jayaMtI, pArzvanAtha jayaMtI evaM anya sabhI tIrthaMkaroM kI jayaMtiyA~ unakI janma-tArIkhoM para bahuta harSollAsapUrvaka manAI jAtI haiN| maMdira meM unakI vizeSa pUjA-abhiSeka, nagara meM julUsa ityAdi kA Ayojana vizeSa rUpa se hotA hai| (ii) ghaTanAoM se saMbaMdhita parva- rakSAbaMdhana, akSaya tRtIyA Adi ve parva haiM jinakA saMbaMdha paurANika ghaTanAoM se hai| (2) zAzvata parva-traikAlika tathA zAzvata parva na to kisI mahAna vyakti se saMbaMdhita haiM aura na hI paurANika ghaTanAoM se| inakA saMbaMdha AdhyAtmika bhAvoM se hotA hai| dazalakSaNa mahAparva, aSTAhnika mahAparva Adi aise hI parva haiM jinakA saMbaMdha AtmA ke dazadharmoM se hai| cU~ki AtmA anAdi-anaMta zAzvata tatva hai, ataH AtmA se saMbaMdhita hone ke kAraNa ye parva bhI zAzvata kahe jAte haiN| sabhI jaina paryoM meM vizeSa dhArmika ArAdhanAe~ hotI haiN| RSabhadeva jayaMtI jaina dharma ke Adi prarvataka tIrthaMkara RSabhadeva kA janma caitravadI navamI ko huA jaina dharma-eka jhalaka
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaa| isa dina pUrA deza unheM yAda karatA hai| tIrthaMkara RSabhadeva kI mAnyatA veda-purANoM meM bhI hai, ataH vaidika dharma ke anuyAyI bhI unakA smaraNa zraddhApUrvaka karate haiN| mahAvIra jayaMtI caitra zuklA jayaMtI trayodazI ke dina bhagavAna mahAvIra kA janma huA thaa| yaha unakA aMtima janma thA aura isI janma meM unhoMne nirvANa prApta kiyaa| ataH unakA janmotsava saMpUrNa bhAratavarSa z2ora-zora se manAtA hai| bhagavAna mahAvIra aMtima tIrthaMkara the isalie vartamAna meM unhIM kA zAsana mAnA jAtA hai| bhArata sarakAra mahAvIra jayaMtI ke dina sarakArI avakAza bhI rakhatI hai tAki sabhI bhagavAna mahAvIra kI zikSAoM ko apanAne ke lie unheM yAda kara skeN| __isa prakAra zeSa bAIsa tIrthaMkaroM kI janma jayaMtiyA~ bhI parva ke rUpa meM manAI jAtI haiN| dIpAvalI kArtika kRSNA amAvasyA ko prAtaH bhagavAna mahAvIra kA nirvANa huA thA tathA zAma ko unake pramukha ziSya gautama gaNadhara ko kevalajJAna kI prApti huI thii| isI upalakSya meM jaina dharmAnuyAyI prAtaHkAla bhagavAna mahAvIra ke sammukha nirvANa laDDa car3hAte haiM tathA zAma ko gharoM meM jJAna ke pratIka dIpaka jalAkara pUjana-pATha karate haiN| rakSAbaMdhana parva zrAvaNa zuklA pUrNimA ke dina viSNukumAra munirAja ne mahAna tapasvI saMta akaMpanAcArya Adi sAta sau muniyoM kI vipatti se rakSA kI thii| tabhI se rakSAbaMdhana parva jaina dharma kA eka pramukha parva bana gyaa| isa dina rakSA kI AkAMkSA se bahaneM bhAiyoM ko rakSAsUtra-rAkhI to bA~dhatI hI haiM sAtha hI sabhI sAdharmI bhAI-bahana jina maMdira meM jAkara maMdira kI rAkhI bhI bA~dhate haiN| dharma kI rakSA, tIrthaM kI rakSA tathA sAdharmI kI rakSA kA vacana bhI rakhate haiN| zruta paMcamI jyeSTha zuklA paMcamI ke dina jaina paraMparA ke prAcIna Agama SaTkhaMDAgama kI racanA AcArya dharasena ke ziSya puSpadaMta aura bhUtabalI ne giranAra parvata para pUrNa kI thii| isI dina jinavANI kI pUjana bhI huI thii| usI dina se zruta paMcamI kA parva jaina samAja meM vizeSa rUpa se manAyA jAtA hai| isa dina zAstra bhaMDAroM se zAstra bAhara nikAle jAte haiM, unakI sAfa-safAI hotI hai tathA una para nae vastra yA kavara lagAe jAte haiN| unake pUjana kA vizeSa Ayojana hotA hai| akSaya tRtIyA vaizAkha zuklA tRtIyA ke dina tIrthaMkara RSabhadeva ne upavAsa ke bAda prathama pAraNA kara ikSu rasa kA pAna kiyA thaa| rAjA zreyAMsa ne unheM ikSu rasa se AhAra karAyA | jaina dharma-eka jhalaka
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaa| yaha parva AkhA tIja ke rUpa meM bhI vikhyAta hai| jaina dharmAnuyAyI varSa bhara ke vratoM kA udyApana isa dina karate haiN| isa dina ikSu rasa grahaNa karane kI bhI paraMparA hai| dazalakSaNa mahAparva dazalakSaNaparyuSaNa mahAparva jaina dharmAnuyAyiyoM ke sarvAdhika prasiddha va pavitra dina mAne jAte haiN| ye parva varSa meM tIna bAra Ate haiM (1) bhAdrapada sudI paMcamI se caturdazI taka (2) mAgha sudI paMcamI se caturdazI taka (3) caitra sudI paMcamI se caturdazI taka lagAtAra dasa dinoM taka calane vAle ina vrata-paryoM meM maMdiroM meM vizeSa anuSThAna hote haiN| ina daza dinoM meM AtmA ke dazadharmoM, uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga AkiMcanya aura uttama brahmacarya dharma kI ArAdhanA kI jAtI hai| loga anazana, Unodara Adi vrata-upavAsa karake ina daza dinoM meM viziSTa pUjAe~ karate haiN| aMtima dina anaMta caturdazI ko baccoM se lekara bar3e taka sabhI upavAsa rakhate haiN| kSamAvANI parva ___dazalakSaNa mahAparva samApti ke eka dina bAda Asauja kRSNA ekam ko kSamAvANI parva manAyA jAtA hai| yaha apane ApameM anUThA parva hai| isa dina sabhI loga apane purAne gile-zikave bhUlakara eka-dUsare se apanI bhUloM ke lie hRdaya se kSamA-yAcanA karate haiN| kSamAvANI kArDa bhejakara tathA fona dvArA dUra baiThe bhAiyoM se bhI kSamA-yAcanA karate haiN| vizvazAMti kI sthApanA ke lie jaina dharma ne yaha eka anUThI pahala kI hai| aSTAhnikA mahAparva ____ yaha parva bhI varSa meM tIna bAra AtA hai| kArtika, phAlguna aura ASAr3ha mAsa ke aMtima ATha dina taka yaha parva bhI bahuta utsAhapUrvaka vrata-upavAsa karake manAyA jAtA hai| ina dinoM naMdIzvara dvIpa para bane hue 52 akRtrima jina caityAlayoM kI vaMdanA karane ke lie jAte haiN| ataH jaina anuyAyI zrAvaka loga parokSa rUpa se naMdIzvara dvIpa para bane akRtrima jina caityAlayoM kI pUjA naMdIzvara vidhAna ke mAdhyama se karate haiN| kaI sthAnoM para ina dinoM siddhacakra mahAmaMDala vidhAna kA bhI Ayojana hotA hai, jisameM siddha bhagavAna ke guNoM kI ArAdhanA hotI hai| SoDazakAraNa parva yaha parva bhAdrapada, mAgha tathA caitravadI ko tIsa dinoM kA hotA hai| tIrthaMkara pada kI prApti ke lie darzanavizuddhi Adi solaha bhAvanAoM ko kAraNa mAnA jAtA hai, ataH inheM solahakAraNa bhAvanA kahate haiN| ina dinoM meM bhI zrAvaka vizeSa rUpa se bhakti-pUjana tathA vrata-upavAsa karate haiN| __ jaina dharma-eka jhalaka
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnatraya parva yaha AdhyAtmika parva bhI varSa meM tIna bAra AtA hai| bhAdrapada, mAgha aura caitrasUdI 13 se 15 taka yaha parva calatA hai| jaina darzana meM samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyagcAritra ko mokSamArga kahA gayA hai| inheM hI ratnatraya kahate haiN| ina tIna dinoM meM inhIM tIna ratnoM kI vizeSa pUjAe~ hotI haiN| loga vrata-upavAsa bhI karate haiN| aSTamI-caturdazI pratyeka mAha kI aSTamI-caturdazI svataH hI jaina dharma ke lie eka vrata anuSThAna parva hai| jo loga bAkI ke dinoM meM vrata-upavAsa, pUjana, pATha Adi nahIM kara pAte haiM, ve ina dinoM meM kara lete haiN| ina do tithiyoM meM z2amIkaMda tathA harita padArthoM kA vizeSa rUpa se tyAga kiyA jAtA hai| ina paryoM ke alAvA bhI jaina dharma meM aneka parva haiM, jo tithi krama se Ate haiM tathA jinakA saMbaMdha Atmadharma se hai| ina parvo kI aneka paurANika kathAe~ bhI haiM, jo ina parvo ko manAne ke lAbha ko batAtI haiM tathA preraNA detI haiN| vizeSa tathA vistRta jAnakArI ke lie jaina pUjana, vrata, kathA saMgraha kI prakAzita pustakoM kA adhyayana kiyA jA sakatA hai| 00 anekAMta anekAMta, merI dRSTi meM, satya ko eka sthira jar3a tathya na mAnakara sApekSa tarala gatizIla vastu mAnatA hai| jJAna ke kramika vikAsa ke lie yahI ekamAtra gatizIla mArga hai| -pro0 DaoN0 dayAnaMda bhArgava, rASTrapati puraskAra prApta saMskRta tathA darzana ke prakAMDa manISI / jaina dharma-eka jhalaka
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16 jaina dharma kI AstikatA bhAratIya darzana kI eka paraMparA aisI bhI hai jo darzana ko Astika aura nAstika darzana ke rUpa meM vibhAjita karatI AI hai| bhagavAna buddha ke darzana tathA cArvAka darzana ke sAtha bhagavAna mahAvIra ke darzana ko bhI isI zreNI meM rakhakara eka hI tarAjU meM unheM bhI taula diyA gayA hai| kiMtu nAstikatA kA jo AdhAra vahA~ banAyA gayA hai, usa AdhAra para bhagavAna mahAvIra kA darzana nAstika siddha nahIM hotA hai| mukhya rUpa se jo AdhAra nAstikatA kA banAyA gayA hai, vaha Izvara ko nahIM mAnanA, loka-paraloka ko nahIM mAnanA, AtmA yA punarjanma ko nahIM mAnanA aura vedoM kI niMdA Adi ko banAyA gayA hai| yadi Izvara kI mAnyatA kI bAta leM to jaina darzana meM Izvara kI svIkRti paramAtmA ke rUpa meM hai| anaMtAnaMta Izvara siddha bhagavAna ke rUpa meM lokAgra meM base hue haiM jo nirAkara, zAzvata, anaMta jJAna, darzana, sukha aura vIrya se pUrNa aura svAnubhUti meM rame hue haiN| ve sabhI karmoM, baMdhanoM se rahita parama zuddhopayoga meM ramane vAle pUrNabrahma haiN| unakI pUjA bhI hotI hai, maMdiroM meM siddhacakra vidhAna jaisI mahApUjAe~ loga una guNoM kI prApti ke lie karate haiN| siddhAvasthA se pUrva kI avasthA meM cAra ghAtiyA karmoM kA tapasyA ke dvArA nAza kara arahaMta bhagavAna pada para sthita Izvara kI, tIrthaMkaroM kI pUjA prakarSa rUpa se jaina maMdiroM meM calatI hai| hA~, yaha bAta z2arUra hai ki jaina darzana Izvara ko sRSTi kA kartA-dhartA nahIM mAnatA, paraMtu yaha to usakI Izvara ke svarUpa ke saMdarbha meM anya dArzanikoM kI taraha apanI maulika vyAkhyA hai| Izvara hai, yaha sabhI Astika mAnate haiM, lekina vaha kaisA hai? isa bAre meM alaga-alaga darzana alaga-alaga vyAkhyAe~ karate haiN| jainadarzana bhI usameM se eka hai| nirIzvara sAMkhya aura pUrvamImAMsaka Adi aneka darzana vaidika Astika darzana kahalAne ke bAda bhI Izvara ke bAre meM apanI alaga mAnyatAe~ rakhate hI haiN| bhAratIya aura pAzcAtya paraMparA donoM meM hI ekezvaravAda, bahu-IzvaravAda, Izvara kA vyApakatva-avyApakatva, saguNatva-nirguNatva, sAkAratva-nirAkAratva Adi aneka mAnyatAe~ prasiddha hI haiN| lekina Izvara ko mAnanA aura usakI pUjA karanA isa bAta ko lekara jaina darzana do rAya nahIM rkhtaa| ataH isa AdhAra para mahAvIra ke darzana ko nAstika kahanA galata hai| saMskRta vaiyAkaraNa pANinI ke anusAra jo loka-paraloka ko nahIM mAnatA, vaha nAstika hai| ataH isa AdhAra para bhI mahAvIra ke darzana ko nAstika kahanA galata hai kyoMki loka-paraloka kI vyAkhyA bhagavAna mahAvIra ne bahuta kI hai aura jainAcAryoM ne tiloyapaNNatti (trilokaprajJapti) tathA tatvArthasUtra jaise graMthoM meM / jaina dharma-eka jhalaka /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarga-naraka kI saghana vyAkhyA kI hai| AtmA aura punarjanma Adi kI svIkRti ke binA to jaina darzana cala hI nahIM sktaa| mahApuruSoM ke bhava-bhavAMtara kI kathAe~ tathA punarjanma ke AdhAra para hI karma-karmaphala kA siddhAMta jaina darzana svIkAra karatA hai| AtmA kI svIkRti kI bAta to bhagavAna mahAvIra se z2yAdA koI nahIM kara sktaa| ve AtmA kI tIna avasthAe~ batalAte haiM- bahirAtmA, aMtarAtmA tathA prmaatmaa| yadi jaina darzana se AtmA zabda ko nikAla deM to vaha uddezyahIna ho jAegA aura phira zAyada hI isa darzana meM kucha zeSa raha jaae| 'vedaniMdako nAstikaH' jaise AgrahapUrNa lakSaNa ke anusAra bhI bhagavAna mahAvIra ko nAstika nahIM kahA jA sktaa| jainAgamoM ko dekheM to mahAvIra ne kahIM bhI vedoM kI niMdA nahIM kI hai| parama vItarAgI bhagavAna jo rAga-dveSa se pUrNataH mukta the, ve kisI kI niMdA kaise kara sakate the? vaidika yajJAdi meM pazubali Adi kI jo vikRtiyA~ thIM, ve unheM ucita nahIM lgiiN| dharma-adharma kA bhedajJAna karavAnA to hara jJAnI vyakti kA kartavya hai| vaidika paraMparA ko bhagavAna mahAvIra kA RNI honA cAhie ki unhoMne hiMsA jaise mahApApa se bacAkara yajJAdi ko pavitra banA diyA, jo Aja taka cala rahA hai| _ 'veda' zabda kA artha 'jJAna' hotA hai aura jJAna-darzana ko AtmA kA lakSaNa mAnane vAle kevalajJAnI bhagavAna mahAvIra jJAna kI niMdA yA niSedha kaise kara sakate haiM? veda meM pratipAdita darzana yA mAnyatA se yadi koI vaimatya rakhatA hai to yaha nAstikatA kA AdhAra isalie nahIM ho sakatA kyoMki vaidika darzanoM kI hI aneka mAnyatAe~ eka-sI nahIM haiM, pratyuta paraspara virodhI haiM aura yadi kinhIM kAraNoM se aisA hai to avaidika darzana kahe jAne vAle jaina darzana ne aisA kauna-sA gunAha kiyA hai jisa kAraNa kucha ciMtaka use nAstika kahane kA dArzanika aparAdha isa Adhunika svataMtra ciMtana ke vikasita yuga meM bhI karate jA rahe haiN| Adhunika yuga ke prakhyAta bhautikazAstrI sTIphana haoNkinsa ne bhI ghoSaNA kI hai ki isa brahmAMDa ko Izvara ne nahIM bnaayaa| ___ataH Izvara ke sacce svarUpa kI vyAkhyAna karanA jaina dharma kI apanI maulika vizeSatA hai| Izvara ko kartA-dhartA mAnanA hI Izvara ko mAnanA hai| yaha to doSapUrNa lakSaNa huaa| aneka bar3e dArzanikoM ne yaha mAnA hai ki jaina dharma-darzana Astika hai| ataH darzana ke kSetra meM unhoMne vibhAjana karane ke lie vaidika aura avaidika kA bheda kiyA hai jisameM jaina, buddha aura cArvAka ko avaidika mAnA hai aura zeSa ko vaidik| yaha vibhAjana nAstika-Astika kI apekSA adhika samIcIna hai| vaidika purANoM meM caubIsa tIrthaMkaroM ko viSNu kA avatAra mAnA hai| isa dRSTi se bhI dekheM to vicAra karanA cAhie ki bhagavAna viSNu ke avatAroM dvArA pratipAdita jaina darzana nAstika kaise ho sakatA hai? 00 jaina dharma-eka jhalaka
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ marane kI kalA : aMta thalA so saba thalA ___ janma aura mRtyu ye jIvana kI do sabase bar3I saccAiyA~ haiN| janma se pahale kyA thA? mRtyu ke bAda kyA hogA? ina saba viSayoM para alaga-alaga dharmoM kI rAya alagaalaga ho sakatI hai kyoMki yaha viSaya anumAna aura zraddhA kA hai| kiMtu yaha bAta ki 'janma hotA hai aura jisakA janma hotA hai usakI mRtyu bhI avazya hotI hai|' isa viSaya para duniyA ke kisI dharma, saMpradAya yA vijJAna meM matabheda nahIM hai| yaha itanA adhika pratyakSa va anubhUta tathya hai ki isako jhuThalAne kI zakti kisI meM bhI nahIM hai| _ 'mRtyu' jaise saca ko jaina dharma ne bahuta gaMbhIratA se liyA hai| isa viSaya para jainAcAryoM ne atyaMta vaijJAnika ciMtana kiyA hai| vicAra kiyA gayA ki yadi eka na eka dina mRtyu honI hI hai to kyoM na sakArAtmaka ho? jisa prakAra hama janma ko maMgala mAnate haiM usI prakAra maraNa ko bhI maMgala banA deN| jaba prazna ubharA ki maraNa ko kisa prakAra maMgala mAneM? taba jaina dharma meM tyAga aura saMyama ke caramotkarSa svarUpa sallekhanA ko janma diyaa| sallekhanA ko saMthArA, samAdhimaraNa, mRtyu-mahotsava Adi nAmoM se bhI jAnA jAtA hai| jIne kI kalA sikhAne vAle to duniyA meM bahuta haiM, para marane kI kalA bhI sikhAnA jaina dharma kI eka viziSTatA hai| yaha sallekhanA gRhastha tathA sAdhu donoM le sakate haiN| sallekhanA kyA hai? svataH maraNakAla nikaTa hone para sabhI prakAra kI nirAzA, hatAzA, ciMtA, kaSAya tathA viSaya Adi tyAgakara samatA-dhyAnapUrvaka deha ko chor3anA hI samAdhimaraNa yA sallekhanA kahalAtA hai| AcArya samaMtabhadra ne sallekhanA kA lakSaNa batAyA hai upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca nissprtikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sllekhnaamaaryaaH|| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra-122) bhAvArtha yaha hai ki yadi mRtyudAyaka aisI vipatti A jAe, aisA akAla par3a jAe, aisA bur3hApA A jAe aura aisA roga ho jAe jisako TAlanA saMbhava na ho aura mRtyu avazyaMbhAvI ho taba Atma dharma kI rakSA ke lie saMyamapUrvaka zarIra kA tyAga karane ko sallekhanA kahate haiN| yaha sAdhaka kI aMtaHkriyA hai| vaha mRtyu kA samaya svataH naz2adIka Ane para mana se sabhI bhoga padArthoM kA tyAga kara detA hai| Asakti kama hone se dhIre-dhIre vaha bhojana ko kama karatA jAtA hai| apanA mana NamokAra maMtra, samAdhimaraNapATha tathA dhyAna meM lagAtA hai| sabhI se kRta aparAdhoM kI kSamA-yAcanA bhI jaina dharma-eka jhalaka / ALL
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai| yaha to nizcita hai ki bojhila AtmA kabhI sukhI nahIM raha sktii| ataH vaha prayAsa karatA hai ki mRtyu se pahale jaba taka bAta mere hAtha meM hai, maiM apanI AtmA ko zuddha banA luuN| isalie vaha prAyazcita (pratikramaNa) bhI karatA hai, aura pUrA samaya hone para zAMta bhAva se usakI Ayu svataH samApta ho jAtI hai| yaha mRtyu para vijaya hai| isa bIca yadi roga haTa jAe, vipatti Tala jAe aura aisA lage ki abhI to Ayu bahuta bacI hai taba sallekhanA se vApasa Akara use saMyamapUrvaka zeSa jIvana jIne kI AjJA bhI jainAgamoM meM dI gaI hai| hamane kaI taraha se logoM ko marate dekhA hai| jIvana bhara khUba khAyA-piyA, aMta samaya meM khAne ko hAya-taubA kie rahate haiM, koI aMtima samaya taka dUsaroM ko gAlI detA rahA, badale kI Aga meM jhulasatA rahA, bar3abar3a karatA rahA, parivAra, makAna-dukAna kI ciMtA karatA rahA aura rotA rhaa| marate-marate bhI yaza-kIrti, sAMsArika bhogoM se Asakti nahIM chUTI aura mauta z2abaradastI unheM uThAkara le gii| vartamAna meM sallekhanA ke AdhyAtmika rahasya ko samajhanA AsAna nahIM hai aura isake saMbaMdha meM uThane vAle praznoM ke uttara bhI do dUnI cAra jaise nahIM die jA skte| isake lie kucha svAdhyAya karanA par3egA va kucha prayoga dekhane pdd'eNge| kaI loga nAsamajhI meM isa parama AdhyAtmika bhAva pariSkAra kI cikitsA ko 'AtmahatyA' jaise tuccha zabdoM kA prayoga kara dUSita karate haiN| sallekhanA yA saMthArA ke dvArA jo samatApUrvaka samAdhimaraNa hotA hai, usameM aura AtmahatyA meM z2amIna-AsamAna kI taraha kaI maulika aMtara haiM 1. AtmahatyA vaha vyakti karatA hai jo paristhitiyoM se utpIr3ita hai, udvigna hai tathA jisakI manokAmanAe~ pUrNa nahIM huI hoN| vaha saMgharSoM se ghabarAkara kue~ meM kUdakara, kahIM se girakara, viSa khAkara, phA~sI lagAkara apanA jIvana samApta kara letA hai jabaki sallekhanA vyakti dvArA kisI paristhiti se ghabarAkara yA nirAzA meM nahIM lI jAtI aura na hI marane ke lie koI nimitta khojA jAtA hai, balki saMyama kI ArAdhanA karate hue svAbhAvika mRtyu se na bhAgakara usakA saharSa svAgata karatA hai| ___2. AtmahatyA ke mUla meM bhaya aura kAmanAe~ rahatI haiM, vAsanAoM kI tIvratA tathA uttejanA rahatI hai jabaki sallekhanA meM kaSAya, icchA, vAsanA, bhaya ina sabhI cIz2oM kA abhAva rahatA hai| 3. AtmahatyA karate samaya vyakti kI mukhamudrA vikRta hotI hai, usa para tanAva hotA hai tathA bhaya kI rekhAe~ dikhAI detI haiN| sallekhanA meM sAdhaka kI mukhamudrA pUrNa zAMta hotI hai, usake cehare para kisI kisma kI AkulatA-vyAkulatA nahIM rhtii| 4. AtmahatyA karane vAle kI mRtyu Akasmika hotI hai tathA usakA snAyutaMtra tanAvayukta rahatA hai| sallekhanA karane vAlA marane kA prayAsa nahIM karatA kiMtu use | jaina dharma-eka jhalaka
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jijIviSA (jIne kI icchA) bhI vizeSa nahIM rahatI, vaha sirfa avazyaMbhAvI mRtyu ko svIkAratA hai tathA usakA snAyutaMtra tanAvamukta rahatA hai| 5. AtmahatyA luka-chipakara kI jAtI hai tathA binA AjJA lie kI jAtI hai| sallekhanA kA sthala sabhI ko jJAta hotA hai tathA isameM guru kI AjJA lI jAtI hai| 6. AtmahatyA anAyAsa hotI hai kramika nhiiN| aisA sunane meM nahIM AtA ki amuka vyakti AtmahatyA meM pichale eka yA do varSa yA mAha se lagA huA hai| sallekhanA kA eka vaijJAnika krama hai| loga 12 varSoM kI utkRSTa niyama sallekhanA bhI lete haiN| sAdhaka bahuta samaya se tathA bahuta samaya taka sallekhanA lie rahatA hai| jisane jIvana meM kabhI vrata, upavAsa, svAdhyAya Adi nahIM kiyA, vaha bhI jaldI sallekhanA nahIM le sktaa| isake alAvA bhI bahuta sAre aMtara ina donoM ke bIca meM haiN| mauta kA kyA bharosA? kisa kSaNa calI aae| Aja taka hamane aspatAloM meM, botaloM para car3he, davAiyoM ke naze meM palastaroM aura iMjekzanoM ke bIca rote, bilakhate marate bahuta logoM ko dekhA hai| ye aMta samaya taka jInA cAhate the| zarAbI, zabAbI tathA kabAbI logoM ko nAliyoM meM marate dekhA hai, ye bhI jInA cAhate the| hatyAoM, DakaitiyoM aura AtaMkavAda meM lipta logoM ko goliyoM se chalanI avasthA meM unakI dayAyAcaka nama A~khoM ko dekhA hai, yaha bhI jInA cAhate the| nirAzA, hatAzA, asaphalatAoM se ghabarAe, bhAvanAtmaka rUpa se kSata-vikSata logoM ko paMkhoM se laTakakara, TrenoM ke nIce kaTakara yA viSa khAkara AtmahatyA karate dekhA hai, yaha bhI jInA cAhate the lekina Darapoka the, jo nahIM jI paae| inakI kamaz2orI ne inheM mAra diyA thaa| vahIM dUsarI tarafa kaI tapasviyoM, maniyoM, AryikAoM, sAdhuoM-sAdhviyoM tathA zrAvakoM-zrAvikAoM ko marate vakta bhI samatA kI mudrA meM dekhA hai| do yA tIna mahInoM se eka samaya anna lenA, phira haftoM binA anna ke mAtra phala-jUsa para rahanA, kaI dinoM taka nirjala bhI rahanA, aisA sAdhanA karate 70-80 varSa taka ke logoM ko AnaMda kI mudrA meM Atmabhakti karate dekhA hai| sabake prati dayA, prema aura kSamA kI rekhAoM ko unake mukhamaMDala para pAyA hai| mujhe Azcarya hai loga kahate haiM ye mara rahe haiN| mujhe to lagatA hai vAstava meM ye hI eka-eka kSaNa jIvana kA jI rahe haiM vo bhI saMyama, sAdhanA aura dhrmpuurvk| unake mukha para mRtyu bhaya kI rekhA taka nahIM dikhAI detii| kalpanA kIjie! ye agara khAne-pIne laga bhI jAe~, duniyA ke prapaMcoM meM mana ramAe~, pradhAnamaMtrI pada taka kI vAMchA bhI kareM, tapasyA se vApasa Akara chala-kapaTa ke punaH itihAsa racane laga jAe~ to kyA inakI Ayu aura bar3ha jAegI? kyA ye bIsapaccIsa varSa aura jI leMge? nahIM! inheM patA hai| jaina dharma-eka jhalaka /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhIreNa vi maridavvaM NiddhIreNa vi avassa mridvvN| jadi dohiM vi maridavvaM varaM hi dhIrattaNeNa mridvvN|| sIleNa vi maridavvaM NissIleNa vi avassa mridvvN| jadi dohiM vi maridavvaM varaM hi sIlattaNeNa mridvvN|| (mUlAcAra 2/6465) arthAt jo dhairya tathA zIla vAlA hai vaha bhI maregA, jo aisA nahIM hai vaha bhI maregA phira kyoM na dhairya aura zIla (sacaritra) ke sAtha hI marA jaae| sallekhanA eka saMpradAyAtIta, bhASAtIta, dezAtIta nirvivAdita prakriyA hai| saMta vinobA bhAve ne yahI samAdhimaraNa svIkArA thaa| hama ise hI mRtyu-vijaya kahate haiM aura mRtyu ko eka mahotsava banA dete haiN| saiddhAMtika rUpa se jinAgama meM jisa sallekhanA yA mRtyumahotsava kI carcA hai vaha kisI bhI rUpa meM Adhunika icchAmRtyu, dayAmRtyu yA AtmahatyA kI taraha nahIM hai| jaina dharma kI dRSTi se icchAmRtyu, dayAmRtyu yA AtmahatyA mahAhiMsA hai tathA isase bar3A pApa aura koI nahIM hai| AcArya zivArya dvArA viracita bhagavatI ArAdhanA nAmaka prAkRta graMtha meM sallekhanA kA vistRta varNana prApta hotA hai| 00 jInA ho to pUrA jInA, maranA ho to pUrA mrnaa| bahuta kaThina hai isa jIvana meM, AdhA jInA AdhA mrnaa|| -AcArya mahAprajJa | jaina dharma-eka jhalaka /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina yoga kI samRddha paraMparA yoga bhArata kI vizva ko pramukha dena hai| yUnesko ne 2 akTUbara ko ahiMsA divasa ghoSita karane ke bAda 21 jUna ko vizva yoga divasa kI ghoSaNA karake bhArata ke zAzvata jIvana mUlyoM ko aMtarrASTrIya rUpa se svIkAra kiyA hai| ina donoM hI divasoM kA bhArata kI prAcInatama jaina saMskRti aura darzana se bahuta gaharA saMbaMdha hai| zramaNa jaina saMskRti kA mUla AdhAra hI ahiMsA aura yoga dhyAna sAdhanA hai| isa avasara para yaha jAnanA atyaMta Avazyaka hai ki jaina paraMparA meM yoga dhyAna kI kyA paraMparA, mAnyatA aura darzana hai? jaina yoga kI prAcInatA aura Adi yogI jaina yoga kA itihAsa bahuta prAcIna hai| prAgaitihAsika kAla ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva ne janatA ko sukhI hone ke lie yoga karanA sikhaayaa| mohanajodar3o aura har3appA meM jina yogI jina kI pratimA prApta huI hai, unakI pahacAna RSabhadeva ke rUpa meM kI gaI hai| muharoM para kAyotsarga mudrA meM yogI kA citra prApta huA hai| yaha kAyotsarga kI mudrA jaina yoga kI pramukha vizeSatA hai| itihAsa gavAha hai ki Aja taka prAcIna se prAcIna aura naI se naI jitanI bhI jaina pratimAe~ milatI haiM ve yogI mudrA meM hI milatI haiN| yA to ve khaDgAsana mudrA kI haiM yA phira ve padmAsana mudrA kI haiN| khaDgAsana meM hI kAyotsarga mudrA usakA eka viziSTa rUpa hai| nAsAgra dRSTi aura zukla dhyAna kI aMtima avasthA kA sAkSAt rUpa ina pratimAoM meM dekhane ko sahaja hI milatI hai| ina parama yogI vItarAgI saumya mudrA ke darzana kara pratyeka jIva parama zAMti kA anubhava karatA hai aura isI prakAra yogI banakara AtmAnubhUti ko prApta karanA cAhatA hai| jaina yoga kI avadhAraNA aMtima tIrthaMkara mahAvIra ne bhI RSabhadeva kI yoga sAdhanA paddhati ko Age bar3hAte hue saghana sAdhanA kii| unakA anukaraNa karate hue unhIM ke samAna Aja taka nagna digaMbara sAdhanA karake lAkhoM yogI AcArya aura sAdhu ho gae jinhoMne jaina yoga sAdhanA ke dvArA AtmAnubhUti ko prApta kiyaa| jaina sAdhanA paddhati meM yoga aura saMvara eka hI artha meM prayukta haiN| prathama zatAbdI ke AcArya adhyAtma yoga vidyA ke pratiSThApaka AcArya kuMdakuMda dakSiNa bhArata ke eka mahAna yogI the| unhoMne prAkRta bhASA meM eka sUtra diyA "AdA meM saMvaro jogo' arthAt yaha AtmA hI saMvara hai aura yoga hai| jaina tatva vidyA meM jo saMvara tatva hai, vaha hI Aja kI yoga zabdAvalI kA dyotaka hai| | jaina dharma-eka jhalaka
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kI vizeSatA bhagavAna mahAvIra ne dhyAna ke bAre meM eka naI bAta kahI ki dhyAna sirpha sakArAtmaka hI nahIM hotA, vaha nakArAtmaka bhI hotA hai| daraasala AtmA ko jaina paraMparA jJAna darzana svabhAvI mAnatI hai| jJAna AtmA kA AtmabhUta lakSaNa hai| kisI bhI sthiti meM AtmA aura jJAna alaga nahIM hote aura vaha jJAna hI dhyAna hai| cU~ki AtmA jJAna ke binA nahIM; ataH vaha dhyAna ke binA bhI nhiiN| par3hakara Azcarya hogA ki koI dhyAna mudrA meM na baiThA ho taba bhI dhyAna meM rahatA hai| mahAvIra kahate haiM ki manuSya hara pala dhyAna meM rahatA hai, dhyAna ke binA vaha raha nahIM sktaa| dhyAna do prakAra ke haiMnakArAtmaka aura skaaraatmk| ArtadhyAna aura raudradhyAna nakArAtmaka dhyAna haiM tathA dharma dhyAna aura zukladhyAna sakArAtmaka dhyAna haiN| manuSya prAyaH nakArAtmaka dhyAna meM rahatA hai isalie duHkhI hai| use yadi saccA sukha cAhie to use sakArAtmaka dhyAna kA abhyAsa karanA caahie| vaha cAhe to dharma dhyAna se zubha kI tarafa Age bar3ha sakatA hai aura zukla dhyAna ko prApta kara nirvikalpa dazA ko prApta kara sakatA hai| isa viSaya kI gaharI carcA jaina zAstroM meM milatI hai| vartamAna meM AcArya mahAprajJa dvArA pravartita prekSAdhyAna evaM jaina yoga deza meM tathA videzoM meM kAphI lokapriya ho rahA hai| jaina yoga ke vividha AyAma bhagavAna mahAvIra ne yoga vidyA ke mAdhyama se kaI sAdhanA ke kaI nae AyAma nirmita kie; jaise- bhAvanA yoga, anuprekSA, adhyAtma yoga, AhAra yoga, pratimA yoga, trigupti yoga, paMcasamiti yoga, SaDAvazyaka yoga, pariSaha yoga, tapoyoga, sAmAyika yoga, maMtra yoga, lezyA dhyAna, zubhopayoga, zuddhopayoga, sallekhanA aura samAdhi yoga aadi| eka sAdhAraNa gRhastha aura muni kI sAdhanA paddhati meM bhI bhagavAna ne bheda kie haiN| sAdhaka jaba ghara meM rahatA hai to usakI sAdhanA alaga prakAra kI hai aura jaba vaha gRha tyAgakara saMnyAsa le letA hai taba usakI sAdhanA adhika kaThora ho jAtI hai| Aja bhI jaina muniyoM kI sAdhanA aura dinacaryA ullekhanIya hai| jaina yoga sAhitya zAyada hI aisA koI jaina AdhyAtmika sAhitya ho jisameM yoga dhyAna kA viSaya na ho| jaina AcAryoM ne yoga evaM dhyAna viSayaka haz2AroM graMthoM kA praNayana prAkRta evaM saMskRta bhASA meM kiyA hai| unameM pramukha rUpa se AcArya kuMdakuMda ke adhyAtma yoga viSayaka paMca paramAgama, aSTapAhuDa, pUjyapAda svAmI kA iSTopadeza, sarvArthasiddhi, AcArya guNabhadra kA AtmAnuzAsana, AcArya zubhacaMdra kA jJAnArNava, AcArya haribhadra kA yoga biMdu, yogadRSTi samuccaya Adi darjanoM graMtha AcArya yogeMdudeva kI jaina dharma-eka jhalaka
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ amRtAzIti, jogasAru Adi, AcArya hemacaMdra kA yogadarzana Adi pramukha haiN| Adhunika yuga meM bhI AcArya vidyAsAgara jI, AcArya vidyAnaMda jI, AcArya tulasI, AcArya mahAprajJa, AcArya zivamuni, AcArya hIrA, AcArya deveMdra muni, AcArya AtmArAma Adi anekoM saMtoM dvArA tathA aneka jaina adhyetAoM dvArA jaina dhyAna yoga para kAfI mAtra meM zodhapUrNa sAhitya kA prakAzana huA hai tathA niraMtara ho rahA hai| bhAratIya yoga vidyA ko zramaNa saMskRti kA yogadAna itanA adhika hai ki usakI upekSA karake bhAratIya yoga vidyA ke prANa ko nahIM samajhA jA sktaa| ataH hameM pAThayakramoM meM yoga ko par3hAte samaya zramaNa saMskRti kI yoga vidyA se bhI avazya avagata karavAnA caahie| 00 jaina muni se lie gA~dhI jI ne tIna vrata "Becharji Swami was originally a Modh Bania, but had now become a Jain monk. He too was family adviser like Joshiji. He came to my help, and said: 'I shall get the boy solemnly to take the three vows, and then he can be allowed to go'. He administered the oath and I vowed not to touch wine, woman and meat. This done, my mother gave her permission." -M. K. Gandhi An autobiography My experiments with truth Pp.33 jaina dharma-eka jhalaka /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ | mata/abhimata / 1. "isa kRti kA ghara-ghara meM svAdhyAya honA caahie|' -AcArya AnaMda sAgara 'mauna priya' 2. "jaina dharma ke saMbaMdha meM jainoM ke hI samAnAMtara jainetaroM kI bhI jijJAsA sahaja hI rahatI hai, jisakA pUrti ke nimitta prastuta kRti atizaya upAdeya hai| yuvA lekhaka ne samIkSya pustaka meM niSkarSa ke rUpa meM siddha kiyA hai ki jaina dharma svataMtra va maulika dharma hai| isakI agravastu yA mukhya pratipAdya na to kahIM se AyAtita hai, na hI para pratyayanIta hai| pAradarzI zailI meM praNIta isa kRti se lekhaka ke gaMbhIra adhyayana kA vizada paricaya milatA hai|" -kapUracaMda pATanI, saMpAdaka jaina gajaTa 3. "Apane choTI-sI hI pustaka meM bahuta sAre tAtvika viSayoM ko saMjone kA prayAsa kiyA hai|" -DaoN0 zuganacaMda, DAyarekTara, ISJS, naI dillI/yU0 esa0 e0 4. "pustaka kI bhUmikA evaM prathama adhyAya jaina dharma kI prAcInatA se saMbaMdhita bhrAMtiyoM ko tor3akara logoM kI A~khoM ko khola dene meM pUrNatayA samartha hai|'' -DaoN0 zuddhAtma prakAza, prAcArya, vasuMdharA mahAvidyAlaya, jayapura 5. "jaina dharma kI vizeSatAoM kA patA claa| mana meM kaI prazna rahate the, unakA samAdhAna sahaja hI ho gyaa|" -DaoN0 maheza tripAThI, prAcArya, vArANasI 6. "ye kitAba jaina maz2ahaba kI khUbiyoM ko batAtI hai|'' -majahara abbAsa, majahara TeksaTAilsa, banArasa 7. "It is an excellent work. Your comparative study impressed me." - P.Jairajan, International School, Bangluru. (By SMS) 8. "itanI jAnakArI hameM kabhI nahIM milii| yaha pustaka pUre parivAra ne pddh'ii|" ___ -naMdakizora agravAla, gItA sAr3Ija, kAzI 9. "yaha pustaka choTI z2arUra hai; para eka ajanabI ke lie eka pUrI khurAka hai|" -DaoN0 AnaMdaprakAza, kolakAtA 10. "samAja meM isa prakAra kI pustaka prathama bAra upalabdha ho rahI hai| isa pustaka se jaina dharma se atirikta dharmAvalaMbI bhI jaina dharma ke siddhAMtoM se avagata hokara apane jIvana ko sukhamaya banA sakate haiN|" -DaoN0 zItalA prasAda zuklA, purANa vibhAga, lAla bahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha, naI dillI 11. "naI pIr3hI ke lie pustaka upayogI hai|" -DaoN0 amita, MS, gvAliyara - jaina dharma-eka jhalaka /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. "yaha pustaka hara ghara meM honI caahie|' -DaoN0 maheMdra, hemeMdra, vidizA (ma0 pra0 ) 13. "apane AlekhoM para jainetara pAThakoM se prApta sakArAtmaka pratikriyA se protsAhita hokara vidvAna yuvA lekhaka ne prastuta pustaka kA praNayana kiyA hai| yaha jaina evaM jainetara sabhI pAThakoM ko jaina dharma kA paricaya karAne meM sahAyaka hogii|' -zrI rAmAkAMta, saMpAdaka zodhAdarza (julAI 07 meM prakAzita) 14. "yaha yadyapi eka laghu kRti hai, kiMtu gAgara meM sAgara ko caritArtha karatI hai|' -AcArya rAjakumAra iTArasI 15. "Apane kAfI parizrama se yaha pustaka likhI hai, 'dhnyvaad'|' ___-zAMtilAla bainAr3A, AgarA 16. "prastuta kRti jaina dharma ke prAraMbhika jJAna hetu atyaMta upayogI hai| koI ajaina baMdhu bhI isakA adhyayana kara jaina dharma kA acchA jJAna prApta kara sakatA hai| isameM sarala bhASA-zailI meM aura vaha bhI atyaMta saMkSepa meM jaina dharma ke anekAneka viSayoM ko isa taraha samajhA diyA gayA hai, mAnoM gAgara meM sAgara bhara diyA ho| yaha kRti jaina dharma ke viSaya meM pAThaka ko aura adhika jijJAsu banA detI hai- yahI isakI saphalatA hai|" -DaoN0 vIrasAgara jaina, adhyakSa-jainadarzana vibhAga zrI lAla bahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha, naI dillI 17. "Apake dvArA likhI pustaka par3hI... nAma kI sArthakatA hai tathA Apa jina zAsana kI zAna isI taraha bar3hAte rheN|" -sajjanarAja mehatA, baMgaluru (I-mela dvArA) jaina dharma-eka jhalaka /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka paricaya DaoN0 anekAMta kumAra jaina pitA- pro0 (DaoN0) phUlacaMda jaina premI mAtA- zrImatI (DaoN0) munnIpuSpA jaina zikSA- ema0 e0 (jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharmadarzana), jainadarzanAcArya, bauddhadarzanAcArya (labdha svarNapadaka), pI eca0DI0 , NET/JRF prakAzana 1. dasa graMthoM kA lekhana aura saMpAdana 2. lagabhaga 70 zodhapatra, rASTrIya/aMtarrASTrIya zodha-patrikAoM meM hiMdI, saMskRta tathA aMgrez2I bhASA meM prkaashit| 3. vibhinna rASTrIya samAcAra-patroM, patrikAoM meM dharma-saMskRti tathA samasAmayika viSayoM para zatAdhika lekha, kavitAe~ aura kahAniyA~ prkaashit| 4. prAkRta bhASA kI prathama patriko 'pAgada-bhAsA' ke mukhya saMpAdaka tathA aneka patra patrikAoM ke saMpAdaka maMDala ke sdsy| puraskAra/upAdhiyA~/sammAna 1. maharSi vAdarAyaNa vyAsa yuvA rASTrapati puraskAra, 2. mahAvIra puraskAra, 3. zAstripariSada puraskAra, 4. vidvatpariSada puraskAra, 5. kuMdakuMda jJAnapITha puraskAra, 6. arhatvacana puraskAra, 7.jaina siddhAMta bhAskara, 8.yuvA vAcaspati aadi| anya yogadAna 1. deza/videza meM lagabhaga pacAsa rASTrIya/aMtarrASTrIya seminAroM meM zodhapatra prstut| 2. sabhA saMcAlana/prakhara vaktA/dUradarzana keMdra vArtA/skripTa lekhana/kAvya-kahAnI lekhn| 3. jaina dhyAna yoga ke prazikSaka tathA tanAva prabaMdhana Adi kAryazAlAoM ke vishessjny| 4. jApAna tathA tAivAna meM videza maMtrAlaya dvArA Ayojita sarvadharma aMtarrASTrIya sammelana meM bhArata se jaina dharma kA prtinidhitv| saMprati- adhyakSa-jainadarzana, zrIlAlabahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha (mAnava saMsAdhana vikAsa maMtrAlayAdhIna mAnita vizvavidyAlaya), kutubasAMsthAnika kSetra, naI dillI-110016 saMparka sUtra- jina phAuMDezana, A93/7A, naMdA hAspiTala ke pIche, chattarapura eksaTeMzana, naI dillI-110074, dUrabhASa- 9711397716, I-melaanekant76@gmail.com 66 / jaina dharma-eka jhalaka