________________
સરળ પાકાદમત સમીક્ષા
કોઈ પણ દ્રવ્ય એકાન્ત દૃષ્ટિથી નિસ્પેક્ષ ઉત્પન્ન થતું નથી, નાશ પામતું નથી, તેમ જ ધ્રુવ પણ નથી. આ રીતે કોઈ પણ વસ્તુનું અસ્તિત્વ પોતાના દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી છે, પણ પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાલ અને પરભાવની અપેક્ષાએ નથી. આ રીતે નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ, સત્ અને અસત્ આદિ અનેક ધર્મોનો એક વસ્તુમાં સાપેક્ષપણે સ્વીકાર કરવો તેને સ્યાદ્વાદ કહે છે.
વસ્તુનો સદસાદ પણ સ્યાદ્વાદ છે. વસ્તુ સત્ કહેવાય છે તે શાથી? તે પણ વિચારણીય છે. રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ આદિ પોતાના ગુણોથી, પોતાના ધર્મોથી, દરેક વસ્તુ સત્ હોઈ શકે છે. બીજાના ગુણોથી, બીજાના ધર્મોથી કોઈ વસ્તુ સત્ હોઈ શકતી નથી, તેથી તે અસત્ છે. ધનવાન પોતાના ધનથી હોઈ શકે છે, બીજાના ધનથી નહીં. બાપ હોય છે તે પોતાના પુત્રથી, બીજાના પુત્રથી નહીં. ઉપર ક્ક્ષા પ્રમાણે સત્ અને અસત્ પણ સમજી શકાય છે. લેખન કે વક્તૃત્વશક્તિ નહીં ધરાવનાર એમ કહે છે કે, હું લેખક નથી અથવા હું વક્તા નથી. આ શબ્દપ્રયોગમાં હું પણ કહેવાય છે અને તે યોગ્ય છે, કારણ કે હું પોતે સત્ અને મારામાં લેખન કે વકતૃત્વશક્તિ નહીં હોવાથી તે શક્તિરૂપ હું નથી. આવા પ્રકારનાં ઉદાહરણોથી સમજી શકાય છે કે સત્ પણ પોતાનામાં જે સત્ નથી તેની અપેક્ષાએ અસત્ ગણાય. આ પ્રમાણે અપેક્ષાદૃષ્ટિથી એક વસ્તુમાં સત્ અને અસત્ ઘટી શકે છે અને તે જ સ્યાદ્વાદ છે. આ સિદ્ધાંતના પ્રરૂપક શ્રમણ પ્રભુ શ્રી મહાવીર સ્વામી પોતે છે. ‘ઉત્તર હિંદુસ્તાનમાં જૈન ધર્મ’ લેખક ચિમનલાલ જેચંદ શાહ (એમ.એ.)ના પુસ્તકમાં પાના ૫૩મે નીચેનો ઉલ્લેખ છે ઃ
.
''
“સંજય બેલઠ્ઠીપુત્ત કહે છે કે ‘છે તે હું કહી શકતો નથી અને તે નથી એમ પણ હું કહી શકતો નથી’ ત્યારે મહાવીર એમ કહે છે કે “હું કહી શકું છું કે એક દૃષ્ટિએ વસ્તુ છે અને વિશેષમાં એ પણ કહી શકું છું કે અમુક દૃષ્ટિએ તે નથી.”
ટૂંકમાં સ્યાદ્વાદ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનનું અદ્વિતીય લક્ષણ છે. જૈન બુદ્ધિમત્તાનું આથી અધિક સુંદર, શુદ્ધ અને વિસ્તીર્ણ દષ્ટાંત બીજું કયું આપી શકાય? આ સિદ્ધાંતની શોધનું માન શ્રી મહાવીરને ઘટે છે.
દાસગુપ્તાના અભિપ્રાય પ્રમાણે “આ વિષય પરત્વે જૈન શાસ્ત્રોમાં સૌથી પહેલો ઉલ્લેખ શ્રી ભદ્રબાહુની સૂત્રકૃતાંગ નિર્યુક્તિ (ઇ.સ. પૂર્વે ૪૩૩-૩૫)ની ટીકામાં ઘણું કરીને મળી આવે છે. આ નિવેદન માટે તે વિદ્વાને સ્વ. ડૉ. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણનું પ્રમાણ સ્વીકાર્યું છે.”
જૈન દૃષ્ટિએ કોઈ વસ્તુ એકાન્ત નથી, કારણ કે વસ્તુમાત્ર અનેક ધર્માત્મક છે, અને અમુક અપેક્ષાએ તેમાં અમુક ધર્મો રહેલા છે. દાખલા તરીકે માટીની અપેક્ષાએ ઘડો નિત્ય છે. પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે, રંગની અપેક્ષાએ ભગવો છે. આ પ્રમાણે દરેક વસ્તુના ગુણધર્મ તે તે વસ્તુમાં અપેક્ષીને રહેલા છે.
