________________
સપ્તભંગી"
કોઈ પણ વસ્તુનું તેના એક ધર્મને લઈ ભાવકે અભાવે રૂપે વાસ્તવિક કથન તે ભંગ કહેવાય છે. એવા સપ્ત ભંગો સપ્ત ભંગીમાં હોય છે.
એવા ભંગો મૂળમાં બે અને બહુ તો ત્રણ ગણાય છે. બાકીના ભંગો પછી અરસપરસ મિશ્રણથી થાય છે. અને તે વધારેમાં વધારે સાત થાય છે અને આ જ સાત પ્રકારની વાક્યરચનાને સપ્તભંગી કહે છે. ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાઓ, દષ્ટિકોણો, મનોવૃત્તિઓવાળું જે એકતત્ત્વછે, તેનું જુદું જુદું મંતવ્ય જણાય છે તે સર્વના આધારભૂત સપ્તભંગીની રચના છે. બે વિરોધી દર્શનો હોય તેનો સમન્વય કરવા માટે તેના વિશેષભૂત ભાવાત્મક અને અભાવાત્મક બન્ને અંશોને લઈને તેને સંભવિત વાક્ય ભેગાં જે બતાવાય છે તેને સપ્તભંગી કહે છે. બાકી સપ્તભંગીનો આધાર નયવાદ છે. વાસ્તવિક રીતે કહીએ તો આ સપ્તભંગી અને નયોનો શુભ ઉદ્દેશ વિરોધી દર્શનો સાથે સમન્વય કરવાનો છે.
આત્મા ઉપર સપ્તભંગી
તે આત્મા નિત્ય છે, અનિત્ય છે, અવક્તવ્ય છે, નિત્ય તથા અનિત્ય છે, નિત્ય તથા અવક્તવ્ય છે, અનિત્ય તથા અવક્તવ્ય છે, અને નિત્ય અનિત્ય તથા અવક્તવ્ય છે.
' આત્મા ગમે તેટલી જુદી જુદી દશાઓ અનુભવે છે છતા એ તત્ત્વરૂપ નથી. તેમ ક્યારેય નવો, ઉત્પન્ન થતો નથી અને નથી તદ્દન નાશ પામતો, તેથી એ દ્રવ્યાર્થિક નયની દૃષ્ટિએ નિત્ય છે અને એ જ રીતે તે તત્ત્વ રૂપે અનાદિ અનંત હોવા છતાં નિમિત્તાનુસાર જુદી જુદી દશાઓ અનુભવે છે, તેથી પર્યાયાર્થિક નયની દૃષ્ટિએ અનિત્ય છે.
' એક એક દષ્ટિ લઈ તેનો વિચાર કરતાં તેને નિત્ય પણ કહી શકાય અને અનિત્ય પણ કહી શકાય (પણ તે બંને દૃષ્ટિએ યુગપતુ, એકે જે સાથે અક્રમે તેનું
૧. સન્મતિ પ્રકરણના “સાતા ભાગાના સ્વરૂપ' ઉપરથી સારરૂપે ઉદ્ધરિત
