________________
સરળ અકાદમત રમીક્ષા
knowledge is power જ્ઞાન એ જ વીર્ય છે, સામર્થ્ય છે, બળ, પરાક્રમ છે. આ બુદ્ધિવિકાસના કાળ (Intellectual age)માં આજ્ઞાન કરવાની અતિ અનિવાર્ય જરૂર છે, કારણ કે તે બુદ્ધિમત્તાનો ખજાનો છે અને સર્વસત્ય જ્ઞાનસમૂહ છે.
પરમત-સહિષ્ણુતા (Principal of tolerence) નો આ અદ્વિતીય અને અમૂલ્ય માર્ગ છે, તેનાથી સુગમ જગતમાં એવો બીજો કોઈ માર્ગ નથી. સર્વનામ, વિશેષણ, ક્રિયાપદ અને અવ્યયમાં જેમ સવિસ્તર વ્યાકરણ ગૂંથવામાં આવ્યું છે તેવી રીતે દુનિયાના સમગ્ર સત્યને આ સપ્ત નયોમાં ગૂંથવામાં આવ્યું છે. માટે મુમુક્ષુઓએ તેમ તત્ત્વજ્ઞાનાભ્યાસીઓએ તેનો ખાસ અભ્યાસ કરવા જેવો છે. ઉૐ શાંતિઃ ધર્મ ઉપર સત નય (સ્ફટ સમજ સાથે)
ધર્મની વ્યાખ્યા આત્યંતિક મોક્ષાનુકૂળ આધ્યાત્મિક વિકાસને ધર્મ કહે છે.
નૈગમનયમતેઃ આ નયWorldwide opinion એટલે વિશ્વવ્યાપી વિચાર સૂચવે છે. આ નયના મતે દુનિયાના તમામ ધર્મનો સમાવેશ થાય છે. દુનિયાના દરેક સંપ્રદાયો કોઈને કોઈ પ્રકારનો ધર્મ પાળતા હોય છે. ચરમાવર્તમાં (છેલ્લું પુદ્ગલ પરાવર્તન) પ્રવેશ કરેલ જીવને ધર્મ હોય; જેથી કોઈ પણ ધર્મને માનનારા જીવને એ અપેક્ષાએ ધર્મી કહેવામાં અડચણ નથી.
સંગ્રહ નયમતે : આ નય Existence of common opinion એટલે સામાન્ય સત્તાગ્રાહી છે અને તે પણ મહાવ્યાપક સામાન્ય છે. મહાવ્યાપક સામાન્ય જેમાંનો કોઈ પણ જાતનો વિશેષ, પરિમિતતા, ખંડ કે વિભાગ નથી એવું સત્તા સામાન્ય તેજ મહાવ્યાપક સામાન્ય છે. આ નય કેવળ વસ્તુને સામાન્ય ધર્મવાળી જ માને છે. આ નયને મતે આપણે સદાચાર લઈશું, કારણ કે ધર્મનું અંતિમ ધ્યેય જે મુક્તિ તેનું બીજ સદાચારમાં જ સમાઈ શકે છે.
વ્યવહાર નયમતેઃ આ નય Existence of special opinion એટલે આ નય વસ્તુને વિશેષ ધર્મવાળી જ માને છે, જેથી તે વ્યવહારસૂચક છે. આ નયના મતે આપણે ઇંદ્રિયનિગ્રહ લઈશું, જે મુક્તિમાર્ગનું અસાધારણ કારણ છે. '
ઋજુસૂત્ર નયમતેઃ આ નય Present opinion એટલે વર્તમાનગ્રાહી છે. તે ભૂત અને ભવિષ્યની દરકાર કરતો નથી, તેમ પારકા ભાવથી કાર્યસિદ્ધ થતી હોય તેમ માનતો નથી. આ નયના મતે શુદ્ધોપયોગ સમજવો. અર્થાત્ જેમના વિચારો સમ્યક જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રમાં પ્રવર્તતા હોય, તે જ આ કોટિમાં આવી શકે છે. સમ્યક્ જ્ઞાન એટલે જેમણે શરીર અને આત્માને જુદાં માન્યા છે. જે સોનું અને કથિર, વેદક અને નિંદક, સુખ અને દુઃખ સઘળાં સરખાં ગણે છે તે જ આવી કોટિના જીવ હોય છે. આ માટે પરમશ્રુત ઉમાસ્વાતિ મહારાજે તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં તે માટે નીચે પ્રમાણે
