________________
સપ્તરંગી
નિરૂપણ કરવું હોય તો શબ્દ દ્વારા એમ કરવું શક્ય જ નથી તેથી તે અપેક્ષાએ તેને અવક્તવ્ય કહી શકાય.
બન્ને દૃષ્ટિ સાથે લાગુ પાડી ક્રમથી નિરૂપણ કરવું હોય તો તેને તે અપેક્ષાએ નિત્ય તેમજ અનિત્ય એમ કહી શકાય
એક દ્રવ્યાર્થિક દૃષ્ટિ જુદી લઈને અને બન્ને દૃષ્ટિઓને અક્રમથી એક સાથે લઈને નિરૂપણ કરવું હોય તો નિત્ય તેમજ અવક્તવ્ય જ કહી શકાય.
એ જ રીતે પર્યાયાર્થિક દૃષ્ટિ જુદી જુદી લઈને અને બન્ને દૃષ્ટિઓ અક્રમથી સાથે લઈને વિચાર કરતાં અનિત્ય તથા અવક્તવ્ય જ કહી શકાય.
બન્ને દૃષ્ટિને ક્રમથી સાથે લઈને તેમજ અક્રમથી સાથે લઈને વિચાર કરતાં નિત્ય અનિત્ય અવક્તવ્ય જ કહી શકાય.
એક જ આત્માના વિષયમાં તે નિત્ય હોવા અને ન હોવા સંબંધી બન્ને વિધાનો પરસ્પર વિરોધી છતાં અસંદિગ્ધ છે કારણ કે તે દૃષ્ટિભેદ સાપેક્ષ હોઈ ખરી રીતે અવિરોધી જ છે.
મનુષ્ય ઉપર સમભંગી
(૧) અપેક્ષા વિશેષ મનુષ્ય છે, (૨) અમનુષ્ય છે, (૩) અવક્તવ્ય છે, (૪) મનુષ્ય તથા અમનુષ્ય છે, (૫) મનુષ્ય તથા અવક્તવ્ય છે, (૬) અમનુષ્ય તથા અવક્તવ્ય છે, (૭) મનુષ્ય તથા અમનુષ્ય અવક્તવ્ય છે.
નોટઃ- અપેક્ષાવિશેષે કહો કે સ્યાત્ કહો કે કથંચિત્ કહો તે બધું સરખું જ છે.
મનુષ્ય અને અમનુષ્યની સમજમાં સમજવું કે મનુષ્યપણું એટલે ચોક્કસ આકાર અને ગુણધર્મનું હોવું અને બીજા આકા૨ તથા ગુણધર્મનું ન હોવું, જેથી મનુષ્ય એ સ્વરૂપથી મનુષ્ય છે, પરરૂપથી નહીં. તેમજ સ્વરૂપથી અને પરરૂપથી તેનું અક્રમે એકસાથે નિરૂપણ કરવું હોય તો તેને અવક્તવ્ય જ કહી શકાય. આ રીતે મનુષ્ય, અમનુષ્ય અને અવક્તવ્ય એ ત્રણ મૂળ ભંગો થતાં જ બાકીના ભંગો બની જાય છે. ૐ શાંતિઃ
તત્ત્વાર્થ સૂત્રની દૃષ્ટિએ સમભંગી
અર્પિતાનર્પિતસિદ્ધે : (તત્ત્વાર્થ સૂત્રની બીજી વ્યાખ્યા)
પ્રત્યેક વસ્તુ અનેક પ્રકારે વ્યવહાર્ય છે, કેમ કે અર્પણા અને અનર્પણાથી અર્થાત્ વિવક્ષાને લીધે પ્રધાન, અપ્રધાન ભાવે વ્યવહારની સિદ્ધિ-ઉત્પત્તિ થાય છે.
ભાવોદ્ઘાટન
દરેક વસ્તુ અનેક ધર્માત્મક છે, પરંતુ એકસાથે સઘળા ધર્મો વિવક્ષિત હોતા નથી. તેથી ક્યારેક એક ધર્મ દ્વારા અને ક્યારેક તેના વિરુદ્ધ બીજા ધર્મો દ્વારા વસ્તુનો વ્યવહાર
