________________
(૧) સ્યાદ્વાદ વ્યક્તિ-વિશિષ્ટતા વર્ણવે છે.
अर्पितानर्पितसिद्धः।
- તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અર્થ - પ્રત્યેક વસ્તુ અનેક ધર્માત્મક છે; કેમકે અર્પિત (એટલે અર્પણા અર્થાત્ અપેક્ષાથી અને અનર્પિત એટલે કે અનર્પણા અર્થાત્ બીજી અપેક્ષાએ), વિરુદ્ધસ્વરૂપસિદ્ધ થાય છે.
આત્મા “સતુ છે એવી પ્રતીતિમાં જે સત્ત્વનું ભાન હોય છે, તે બધી રીતે ઘટિત થતું નથી અને જો એમ હોય તો આત્મા સ્વરૂપની માફક ઘટત્વ પણ ભાસમાન થાય. આથી તેનું જે વિશિષ્ટ સ્વરૂપ છે તે સિદ્ધ થાય નહીં. વિશિષ્ટ સ્વરૂપનો અર્થ જ એ છે કે તે સ્વરૂપથી સત્ અને પરરૂપથી સતુ નહીંઅસતુ. દરેક પદાર્થમાત્રને અસ્તિ અને નાસ્તિથી અવલોકીએ તો જ દરેક પદાર્થનું વ્યક્તિવિશિષ્ટપણે જણાય, તે વિના કદી પણ વ્યક્તિવિશિષ્ટપણે જણાય નહીં. અસ્તિનો અર્થ એ છે કે વસ્તુમાત્ર પોતાના સ્વરૂપથી સતુ છે, અને નાસ્તિનો અર્થ એ છે કે, વસ્તુમાત્ર પરરૂપે કરી અસત છે. આથી સમજવાનું એ છે કે, વસ્તુમાત્ર પોતાના રૂપે જ સત્ છે અને તેનામાં દુનિયાની તેના વિના-બીજી બધી ચીજોનું, નાસ્તિપણું છે. અર્થાત્ અસપણું છે. દાખલા તરીકે કોઈએ કહ્યું કે, “અ નામનો માણસ મહાન છે' હવે જો અસ્તિ-નાસ્તિથી અર્થાત્ સતુ અસતુથી તેને અવલોકવામાં ન આવે તો તેના જેવા બીજા ઘણા માણસો મહાન છે તેમનો તેમાં સમાવેશ થાય છે. જેથી અનામના માણસનું વ્યક્તિ વિશિષ્ટપણું સિદ્ધ થતું નથી, પરંતુ જ્યારે વસ્તુને પતારૂપે સત્ અને પરરૂપે અસત્ માનીએ ત્યારે જ તેનું વ્યક્તિવિશિષ્ટપણું સિદ્ધ થાય છે. આગળ આત્માના દાખલાથી પણ તે સમજાવેલું છે.
હવે જ્યારે માણસને એમ માલૂમ પડે કે- “હું વ્યક્તિ વિશિષ્ટ છું” ત્યારે જ તેને એમ લાગે કે – “હું પણ કંઈક છું.” હું મડદાલનામર્દ કેનકામો નથી, પરંતુ “હું પણ મહાન થવા સર્જિત છું.આ ભાવનાથી તેનામાં આગળ વધવાની ઉમેદ, હિંમત અને હોંશ વધે છે, માણસાઈ પણ જાગૃત થાય છે અને તે હરહંમેશ ઉદ્યમી અને જાગૃત રહે છે અને પ્રયત્નશીલ થાય છે. ચીજોમાં પણ તેમજ છે. ઘટિકાયંત્ર (ઘડિયાળ)નાં
