________________
સ્થાવાદમાં સર્વ દર્શનનું સમાધાન છે.
33
પણ એમ કહેવાનો અર્થ એવો નથી કે, આ તત્ત્વો અવિદ્યમાન છે અર્થાત્ તેની હસ્તી નથી.” વળી આગળ જતાં તેઓ મહાશય તેમાં જણાવે છે કે – “આપણે જગતના જીવો તથા વસ્તુઓને કોઈ પદાર્થની પડછાયા માનીએ તો પણ, જયાં સુધી એ પદાર્થ ખરેખાત હસ્તી ધરાવે છે ત્યાં સુધી તેના પડછાયાની હસ્તી પણ સાપેક્ષપણે સાચી છે. જગતની વસ્તુઓ, એ સત્ય પદાર્થની અધૂરી છબીઓ છે, એ સાચું; પણ તે અક્ષરશઃ સત્ય છે એમ અનુભવાશે. આથી પણ સત્યપણે જોઈ શકાશે કે, કોઈ પણ વસ્તુ એકાંતે માનવાથી તેનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ અવલોકી શકાશે નહીં. પરંતુ જયારે તેને અનેકાંત દૃષ્ટિથી નિહાળીશું ત્યારે જ તે અવલોકી શકાશે. સામાન્ય-વિશેષ
હવે સામાન્ય વિશેષની બાબતમાં લખવાનું કે, જૈન દર્શન સામાન્ય વિશેષને પદાર્થોના ગુણ માને છે. તેને કંઈ સ્વતંત્ર પદાર્થ માનતું નથી. ધર્મીથી ધર્મ કદાપિ જુદો હોઈ શકે નહીં. માટે સામાન્ય અને વિશેષને જે પદાર્થોથી જુદા માને છે, તેમની માન્યતા યોગ્ય નથી, કારણ કે સામાન્ય વિશેષ પદાર્થોમાં અભિન્ન રૂપે છે. જૈન દર્શન પ્રમાણે, સામાન્ય વિશેષ તે પદાર્થોના સ્વભાવ છે, કારણ કે ગુણી ગુણીનો એકાંત ભેદ નથી. સામાન્ય વિશેષને પદાર્થોથી સર્વથા ભિન્ન માનવાથી, એક વસ્તુમાં સામાન્ય વિશેષ સંબંધ બની શકશે નહીં અને જો સામાન્ય વિશેષને પદાર્થોથી સર્વથા અભિન્ન માનવામાં આવશે, તો પદાર્થ અને સામાન્ય વિશેષ એકરૂપ થઈ જશે, જેથી બેમાંથી એકનો અભાવ માનવો પડશે. આથી સામાન્ય વિશેષનો વ્યવહાર પણ નહીં બની શકે! કારણ કે સામાન્ય વિશેષરૂપ વસ્તુની પ્રતીતિ આપણને પ્રમાણથી પણ સિદ્ધ થાય છે. આથી જેઓ સામાન્ય વિશેષને પદાર્થોથી ભિન્ન માને છે અને નિરપેક્ષ માને છે તે યુક્ત નથી.
સામાન્ય એ વિશેષમાં ઓતપ્રોત છે, અને વિશેષ અભિન્ન સામાન્યની ભૂમિકા ઉપર જ રહેલા છે. તેથી વસ્તુમાત્ર અવિભાજ્ય એવા સામાન્ય વિશેષ ઉભયરૂપ સિદ્ધ થાય છે. દાખલા તરીકે જો આપણે વિશેષ વિનાનું કેવળ સામાન્ય માનીએ, તો વિશેષો છોડી જ દેવા પડશે; કે જેથી કડું, કુંડળ આદિ અનેક આકારોને, વિચાર અને વાણીમાંથી ફેંકી દઈ, માત્ર સોનું જ છે, એટલો વ્યવહાર કરવો પડશે અને આ પ્રમાણે સામાન્ય વિનાના કેવળ વિશેષોને આવકારીશું તો, સોનાને ફેંકી દઈ, માત્ર વિચારવાણીમાં કડું, કુંડળ આદિઆકારો જ વિચાર-પ્રદેશમાં લાવવા પડશે; આપણા અનુભવથી એ બિના ઊલટી છે; કારણ કે કોઈ પણ વિચાર અથવા વાણી, માત્ર સામાન્ય કે માત્ર વિશેષને અવલંબી પ્રવર્તતા નથી, તેથી તે બન્ને ભિન્ન છે, છતાં પરસ્પર અભિન્ન છે એ સિદ્ધ થાય છે. સામાન્ય વિશેષની પેઠે વાચક અને વાગ્યનો સંબંધ પણ ભિન્નભિન્ન છે.
ઘટાદિ પદાર્થો, સામાન્ય વિશેષરૂપ છે; તેમ વાચક અને વાચ્ય શબ્દો પણ
