________________
સરળ અકાદમત સમીક્ષા
રંધાવાની ઘણી વાર છે છતાં ચૂલા ઉપર મુકેલા છે તેથી કહેશે કે રંધાઈ ગયા. આ ભવિષ્ય નૈગમનો દાખલો છે. આ પ્રમાણે વર્તમાન ભૂત અને ભવિષ્ય એમ નૈગમ નયના ત્રણ ભેદ છે.
નોટઃ-નૈગમ નયના સંબંધમાં શિષ્ય ગુરુને પૂછે છે કે, નૈગમ નય જ્યારે વસ્તુને સામાન્યવિશેષવાળી માને છે ત્યારે તે સમ્યગદૃષ્ટિ કેમ ન ગણાય? ત્યારે ગુરુ જવાબ આપે છે કે “તે સમ્યગ દૃષ્ટિ ગણાય નહીં કારણ કે તે દ્રવ્યને અને પર્યાયને બંને સામાન્ય અને વિશેષયુક્ત માને છે. પદાર્થ માત્ર સામાન્ય વિશેષરૂપ છે, તેમાં તે દ્રવ્યથી સામાન્ય છે અને પર્યાયથી વિશેષ છે. નૈગમ નયના સામાન્ય વિશેષમાં અને પદાર્થના સામાન્ય વિશેષમાં આ પ્રમાણે ફેર છે. ૨. સંગ્રહ નય સત્તારૂપ તત્ત્વને અખંડપણે ગ્રહણ કરનાર દૃષ્ટિ તે સંગ્રહ નય છે. આ નય કેવળ સામાન્યગ્રાહી છે. મહાવ્યાપક સામાન્યનો અર્થ એ છે કે જેમાં કોઈ પણ જાતનો વિશેષ, પરિમર્તતા ખંડ કે વિભાગ નથી. એવું સત્તા સામાન્ય તે જ મહાવ્યાપક સામાન્ય છે. તેનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ (સંહૂતિ રૂતિ સં.) જેસંગ્રહ-એકત્રિત કરે છે તે. એટલે વિશેષ ધર્મનો સામાન્ય સત્તા એ સંગ્રહ કરે છે. આ નય મુખ્યપણે સામાન્ય ધર્મને - સત્તાને સ્વીકારે છે. આ નય સત્તાગ્રાહી છે એટલે માને છે કે સર્વ જીવો સત્તાગુણે સરખા છે. બીજમાં જેમ વૃક્ષની સત્તા છે. જેમકે “માત્ર” નામ લેવાથી સર્વગુણ-પર્યાય આવે. કોઈ શેઠ પોતાના નોકરને કહે કે “દાતણ” લાવ ત્યારે નોકર દાતણની સાથે પાણીનો લોટો, રૂમાલ આદિ લાવે. આથી દાતણમાં પાણી, રૂમાલ આદિનો સંગ્રહ થયો. તેવી જ રીતે વનસ્પતિમાં લીંબડો, આંબો વાસ આદિ વૃક્ષનો સમાવેશ થાય છે.
સામાન્યમાત્રને સંગ્રહ કરવાવાળું શાન્ત સંગ્રહ ન કહેવાય છે. દાખલા તરીકે “સતુરૂપ'પણાનો ઉચ્ચાર કરવાથી તેમાં જગતનાં સંપૂર્ણ પદાર્થનું ગ્રહણ થાય છે. સંગ્રહ નયના સામાન્ય તત્ત્વ પ્રમાણે ચઢતા ઊતરતા અનેક દાખલાઓ કલ્પી શકાય! સામાન્ય જેટલું નાનું તેટલો સંગ્રહ નય ટૂંકો અને સામાન્ય જેટલું મોટું તેટલો સંગ્રહનય વિશાળ સારમાં લખવાનું કે - જે વિચારો સામાન્ય તત્ત્વને લઈ વિધવિધ વસ્તુઓનું એક કારણ કરવા તરફ પ્રવર્તતા હોય તે બધા જ સંગ્રહ નયની કોટિમાં ગણાય છે. જાતિ વગેરે સામાન્ય ધર્મથી અનેક વ્યક્તિઓમાં એક જાતિથી એકતા બુદ્ધિ થાય છે. આ પ્રમાણે સંગ્રહનયનું દિગદર્શન છે. ૩. વ્યવહાર નય. special opinion પ્રથમ ગ્રહણ કરેલસતરૂપ અખંડતત્ત્વના પ્રયોજન પ્રમાણે જીવ, અજીવ આદિભેદોને અવલંબે ત્યારે તે વ્યવહાર નય છે. વ્યવહારનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ (વિ=વિશેષતાથી +
