________________
નરેખાદર્શન
૪૯
અવહરતિ માને છે–સ્વીકારે છે જે તે) એમ છે એટલે કે જે કેવળ વિશેષાત ગત સામાન્યને માને છે. અર્થાત્ મુખ્યપણે વિશેષ ધર્મને જ ગ્રહે છે.
વિવિધ વસ્તુઓને એકરૂપે સાંકળી લીધા પછી તેના ભેદ કરી પૃથ્થકરણ કરવું તેને વ્યવહા૨ નય કહે છે. દાખલા તરીકે કાપડ કહેવાથી કંઈ જુદી જુદી જાતના કાપડની સમજ પડતી નથી અને તેનું નામ દીધા વિના અમુક કાપડની જાત મળી પણ શકતી નથી. તત્ત્વજ્ઞાનના પ્રદેશમાં સરૂપ વસ્તુ ચેતન અને જડ બે છે. ચેતન પણ સંસારી અને મુક્ત બે પ્રકારનું છે. તેમ તેના ઘણા પ્રકારો થઈ શકે છે. તે પ્રકારો બધા વ્યવહાર નયની કોટિમાં સમાય છે.
જેથી સાર રૂપે લખવાનું કે આ જાતના પૃથક્કરણોન્મુખ વિચારો વ્યવહાર નયમાં આવે છે.
ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિ વગેરેને વિશેષ ધર્મથી ભિન્ન ભિન્ન ઓળખી શકાય છે. વ્યક્તિ પોતે વિશેષ છે અને તે વ્યક્તિમાં રહેલા વ્યક્તિગત ગુણો પણ વિશેષ છે અને વિશેષ ધર્મથી એક વ્યક્તિને બીજી વ્યક્તિથી ભિન્ન ઓળખી શકીએ છીએ.
નોટઃ- ઉપરોક્ત ત્રણે નયોમાં નૈગમ નયનો વિષય સૌથી વધારે વિશાળ છે, કારણ કે તે સામાન્ય વિશેષ બંને લોકરૂઢિ પ્રમાણે ક્યારેક ગૌણ ભાવે તો ક્યારેક મુખ્ય ભાવે અવલંબે છે. સંગ્રહનો વિષય નૈગમથી ઓછો છે, કારણ કે તે માત્ર સામાન્ય લક્ષી છે, અને વ્યવહારનો વિષય સંગ્રહથી પણ ઓછો છે કેમ કે તે સંગ્રહ નય સંકળિત કરેલા વિષય ઉપર જ અમુક વિશેષતાઓને આધારે પૃથ્થકરણ કરતો હોવાથી માત્ર વિશેષગામી છે. આ રીતે ત્રણેનું વિષયક્ષેત્ર ઉત્તરોત્તર ટુંકાતું જતું હોવાથી તેમનો અંદર-અંદર પૂર્વાપર સંબંધ છે. સામાન્ય અને વિશેષ એ ઉભયના સંબંધનું ભાન નૈગમ નય કરાવે છે અને એમાંથી જ સંગ્રહ નય જન્મ લે છે અને સંગ્રહ નયની ભીંત ઉ૫૨ વ્યવહારનું ચિત્ર દોરાય છે.
આ વ્યવહાર નયનું પ્રયોજન એ છે કે કંઈ સામાન્ય સંગ્રહથી વ્યવહાર ચાલી શકતો નથી. કોઈએ કહ્યું ‘દ્રવ્ય લાવ’ એમ કહેવાથી એવી આકાંક્ષા થાય છે કે ‘કયું દ્રવ્ય?' જીવ કે અજીવ? સંસારી કે મુક્ત? આથી સિદ્ધ થાય છે કે વ્યવહાર નય વિના એકલા સંગ્રહથી કંઈ જગતનો વ્યવહાર ચાલી શકતો નથી. પદાર્થો એ સામાન્ય વિશેષ બંને ધર્મવાળા હોય છે. તેમાં એટલે જાતિત્વ, પ્રમેયત્વ, દ્રવ્યત્વ ઇત્યાદિ સામાન્ય ધર્મ, અને જુદાપણું ધરાવનારા તે વિશેષ ધર્મો. સામાન્ય ધર્મ વડે સેંકડો ઘડામાં એકાકાર બુદ્ધિ થાય અને વિશેષ ધર્મ વડે મનુષ્યો પોત પોતાનો લીલો, પીળો ઉત્યાદિ રંગથી કે કોઈ એવા ભેદથી પોતાનો ઘડો ઓળખે છે.
૪. ઋજુસૂત્ર નય Present opinion
જે દૃષ્ટિ તત્ત્વને ફક્ત વર્તમાનકાળ પૂરતું જ સ્વીકારે છે અને ભૂત ભવિષ્યકાળને કાર્યનો અસાધક માની તેનો સ્વીકાર નથી કરતી તે ક્ષણિક દૃષ્ટિ જુસૂત્ર નય કહેવાય
