________________
નાયરેખાદર્શન :
દ્રવ્યાર્થિકનઃ-દ્રવ્યાર્થિકનયા સામાન્ય અંશગ્રાહી છે. સામાન્ય અંશગ્રાહી એટલે કાળ અને અવસ્થાભેદનાં ચિત્રો તરફ ધ્યાન ન આપતાં માત્ર શુદ્ધ ચેતના તરફ ધ્યાન અપાય ત્યારે તે દ્રવ્યાર્થિક નય કહેવાય છે.
પર્યાયાર્થિક - પર્યાયાર્થિક નય વિશેષ અંશગ્રાહી છે. ચેતના ઉપરની દેશકાળાદિકૃત વિધવિધ દશાઓ તરફ ધ્યાન જાય ત્યારે પર્યાયાર્થિક નય સમજવો. પર્યાયનું કારણ આપણે જેદેશકાળ કહીએ છીએ તેને વેદાંત સ્થળકાળ કહે છે. પર્યાયનો અર્થ જ એ છે કે “ઉત્તપત્તિ વિનાશને જે પ્રાપ્ત થાય તે પર્યાય કહેવાય છે.
ઉપરોક્ત સાત નયો પૈકી પ્રથમના ત્રણ-નૈગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહાર એ દ્રવ્યાર્થિક નયને લગતા છે અને બાકીના ચાર ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરુઢ અને એવંભૂત એ પર્યાયાર્થિક નયને લગતા છે. ૧. નૈગમ નય Worldwide Opinion વસ્તુમાત્રમાં સામાન્ય ધર્મ છે અને વિશેષ ધર્મ છે. વસ્તુ આ બંને ધર્મ છે એ માન્ય રાખનાર નૈગમ નય છે. નૈગમ નયનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ એ છે કે તેને પુછે એનો યશ) એટલે જેને એક જગમ એટલે વિકલ્પ નથી, જેને બહુ વિકલ્પ કે ભેદ છે. આ વિચાર લૌકિક રૂઢિ અને લૌકિક સંસ્કારના અનુસરણમાંથી પણ જન્મે છે.
નૈગમ નયનો વિષય સૌથી વધારે વિશાળ છે, કારણ કે તે સામાન્ય વિશેષ બન્ને લોકઢિ પ્રમાણે ક્યારેક ગૌણભાવે અને ક્યારેક મુખ્યભાવે અવલંબે છે.
તેનાનીલમ અને પ્રસ્થ બે દચંત શાસ્ત્રમાં સ્યાદ્વાદમંજરીમાં) આપેલાં છે. નીલમનો અર્થ નિવાસસ્થાન થાય છે. અને પ્રસ્થનો અર્થ પાંચ શેર ધાન્ય ભરવાની પ્યાલી. નિવાસ સ્થાનના દાખલા માટે લખવાનું કે કોઈએ પૂછ્યું કે તમો ક્યાં રહો છો? ત્યારે સામો જવાબ આપે કે મુંબાઈમાં. ત્યારે સામો તેને પૂછે છે કે તમો મુંબઈમાં ક્યાં આગળ રહો છો? ત્યારે તે જવાબ આપે કે ઝવેરી બજારમાં. ઝવેરી બજારમાં ક્યાં? ત્યારે તે જવાબ આપે કે મમ્માદેવી આગળ. આ પ્રમાણે છેક ઘર સુધીના જવાબ તેની જાણમાં હોય છે તે આપે છે. આમાં સામાન્ય એક વખત ગૌણ અને એક વખત પ્રધાન બને છે તેમ વિશેષ પણ એક વખત વિશેષ અને એક વખત ગૌણ બને છે. આમ આ બન્ને ધર્મને માન્ય રાખનારનૈગમનય કહેવાય છે. પ્રસ્થના સંબંધમાં લખવાનું કે કોઈએ પૂછ્યું કે તમો ક્યાં જાઓ છો? જો કે હજુ તો લાકડું કાપવા માટે હાથમાં કુહાડો લઈ જતો હોય છે તો યે કહે કે પ્રસ્થ લેવા જાઉં છું. આ વર્તમાન નૈગમ કહેવાય છે. તેવી રીતે ભૂત અને ભવિષ્ય નૈગમ પણ કહેવાય છે. દાખલા તરીકે મહાવીર સ્વામીને થયે આજે ઘણાં વરસ થઈ ગયાં છતાં ચૈત્ર સુદી ત્રયોદશીને દિવસે પૂછે તો. કહેશે કે આજે મહાવીર પ્રભુનો જન્મનો દિવસ છે. આ ભૂત નૈગમ નય કહેવાય છે. વળી કોઈ પૂછે કે ચોખા ધાયા? ત્યારે કહેશે કે રંધાઈ ગયા. જો કે હજુ તો તેને સન્મતિ પ્રકરણ, તત્ત્વાર્થસૂત્ર, સ્યાદ્વાદમંજરી અને નયકર્ણિકા ઉપરથી ઉદ્ધરિત
