________________
૧૦
સ્યાદ્વાદની સિદ્ધિ
પ્રત્યેક દ્રવ્ય, પ્રતિક્ષણ ઉત્તર પર્યાય હોવાથી અને પૂર્વ પર્યાયનો નાશ હોવા છતાં પણ સ્થિર રહે છે. દાખલા તરીકે બે બાળકની માતા એક હોય છે તેમ ઉત્પન્ન અને નાશનું અધિકરણ એક જ દ્રવ્ય છે.
આ પ્રમાણે ઉત્પાદન અને વ્યય હોવા છતાં પણ દ્રવ્ય તો સ્થિર જ રહે છે. એક વસ્તુ ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રુવરૂપ છે, છતાં દ્રવ્યની અપેક્ષાએ કોઈ વસ્તુ ઉત્પન્ન થતી નથી તેમ નાશ પામતી નથી, કારણ કે દ્રવ્યમાં ભિન્ન ભિન્ન પર્યાયો ઉત્પન્ન અને નાશ થવા છતાં પણ દ્રવ્ય તો એક રૂપે જ દેખાય છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાથી તો પ્રત્યેક વસ્તુ સ્થિર છે, કેવળ પર્યાય દૃષ્ટિથી જ તેમાં ઉત્પન્ન-નાશ થાય છે. ઉત્પાદ આદિ પરસ્પર ભિન્ન હોવા છતાં એક બીજાની નિરપેક્ષ નથી, અને જો તે એક બીજાથી નિરપેક્ષ માનવામાં આવે તો આકાશ-કુસુમની માફક તેનો અભાવ થઈ જાય. દાખલા તરીકે એક રાજાને એક પુત્ર અને એક પુત્રી હતી. રાજાની પુત્રી પાસે એક સોનાનો ઘડો હતો. રાજાના પુત્રે તેને તોડી તેનો મુગટ બનાવ્યો. આથી રાજાની પુત્રીને શોક થયો અને પુત્રને હર્ષ થયો અને રાજા તો મધ્યસ્થ છે તેને શોક કે હર્ષ નથી.
આ પ્રમાણે પ્રત્યે વસ્તુમાં ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય ત્રણે અવસ્થા મોજુદ છે; ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય એ વસ્તુનું લક્ષણ છે.
વેદાંતાનુસાર વસ્તુ તત્ત્વ સર્વથા નિત્ય છે અને બૌદ્ધ મતાનુસાર સર્વ વસ્તુ ક્ષણિક છે. પણ જૈન મતાનુસાર પ્રત્યેક વસ્તુમાં ઉત્પત્તિ અને નાશ થતો હોવાથી પર્યાયની અપેક્ષાએ વસ્તુ અનિત્ય છે તથા ઉત્પત્તિ નાશ હોવા છતાં પણ વસ્તુ સ્થિર છે, કારણ કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ વસ્તુ નિત્ય છે. આ પ્રમાણે જૈનદર્શન પ્રત્યેક વસ્તુને કથંચિત્ નિત્ય અને કથંચિત્ અનિત્ય માને છે. ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય પરસ્પર કથંચિત્ ભિન્ન છે, છતાં તે સાપેક્ષ છે. નાશ અને સ્થિતિ વિના કેવળ ઉત્પાદનો સંભવ નથી. તેમજ ઉત્પાદ અને સ્થિતિ વિના નાશનો પણ સંભવ નથી. આ પ્રમાણે ઉત્પાદ અને નાશ વિના સ્થિતિનો પણ સંભવ નથી. પ્રત્યેક પદાર્થમાં અનંત ધર્મ મોજુદ છે. પદાર્થોમાં અનંત ધર્મ માન્યા વિના વસ્તુની સિદ્ધિ થતી નથી. જે અનંત ધર્માત્મક નથી તે આકાશના ફૂલની પેઠે અસત્ છે કારણ કે આકાશના ફૂલમાં અનંત .તે ધર્મ નથી તેથી કરીને સત્ નથી. જ્યાં સાધ્ય નથી ત્યાં સાધન પણ નથી.
નયાભાસ ઃ- જે નય કિંવા અપેક્ષા બીજા નય અથવા અપેક્ષાની ના કહે, અથવા અમુક અપેક્ષા ખરી, અને શેષ બધી અપેક્ષા ખોટી એમ ઠરાવે તેને પંડિત પુરુષો નયાભાસ કહે છે.
