________________
સરળ સ્પાકાદમત સમીક્ષા
છે. ઋજુસૂત્રની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે : (ઋજુ= સરલ+સૂત્ર+બોધ) જે સરલ એવા જે વર્તમાનને જ સૂત્ર તરીકે માને છે અથવા જેમાંથી સરલ એવો જે વર્તમાન તેનો બોધ થાય છે તેનું નામ ઋજુસૂત્ર નય છે.
આ નય અતીત (ભૂત) અને અનાગત (ભવિષ્ય) કાળની અપેક્ષા કરતો નથી. વસ્તુના અતીત પર્યાય નાશ થવાથી વર્તમાનમાં તેનો અભાવ છે અને ભવિષ્ય કાલના પર્યાયની ઉત્તપત્તિ થઈ નથી; તેથી વર્તમાન કાળમાં વસ્તુમાં જે પર્યાય હોય તેને માનવું તે ઋજુસૂત્ર નયનું કથન છે. દાખલા તરીકે એક પરમાણું પૂર્વે કાળું હતું, હમણાં લાલ છે અને ભવિષ્યમાં પીળું થશે. આ ઉદાહરણમાં બે કાળ (ભૂત અને ભવિષ્ય)નો ત્યાગ કરીને તે પરમાણુંને વર્તમાનમાં લાલ દેખીને લાલ કહેવું એ આ નયનું લક્ષણ છે. આ નય આથી વસ્તુ જેવા ગુણે વર્તમાન કાળે પરિણામે વર્તે તે પ્રમાણે તે વસ્તુને કહે છે. જેમ કોઈ જીવ ગૃહસ્થ છે પણ અંતરંગ મુનિ પરિણામે વર્તે છે તેથી મુનિ કહેવાય છે અને જે મુનિમાં ગૃહસ્થના ગુણ પ્રવર્તતા હોય તે ગૃહસ્થ કહેવાય છે. જે જેવો હોય તેને તેવો બોલાવે એ ઋજુસૂત્ર નયનો ઉદ્દેશ છે. કાલકૃત ભેદને અવલંબી વસ્તુ વિભાગથી શરૂ થતાં ઋજુસૂત્ર નય માનવામાં આવે છે.
૫૦
૫. શબ્દ નય Opinions of the same meaning synonyms વર્તમાનકાલીન તત્ત્વમાં જે દષ્ટિ લિંગ અને પુરુષ આદિ ભેદે ભેદ કહ્યું છે તે શબ્દ નય કહેવાય છે. તેનો વ્યત્પત્તિ અર્થ (શતે આદૂતે વસ્તુ અનેન કૃતિ શબ્દ:) જેનાથી વસ્તુ બોલાય છે તે શબ્દ તે શબ્દ નય. અનેક શબ્દો વડે સૂચવતા એક વાચ્યાર્થને શબ્દનય એક જ પદાર્થ સમજે છે. જેવી રીતે કુંભ, કલશ, ઘટ ઇત્યાદિ અનેક શબ્દો એક વાચ્યાર્થ (ઘટને) એક જ પદાર્થ એટલે ઘડો સમજે છે. આ નયમાં ઉપર લખ્યા પ્રમાણે કાળ, લિંગ, વચન આદિ ભેદે પણ એક જ પદાર્થ – વાચ્યાર્થ સૂચવાય છે. કાલભેદથી સુમેરુ નામનો પર્વત હતો, છે અને હશે. આમાં ત્રણ કાલના ભેદથી પણ સુમેરુ એક જ છે. લિંગભેદે - તટઃ તટી, તટમ્ : અહીં ત્રણ લિંગ છે છતાં વાચ્યાર્થ તટ એક જ છે. વચનભેદે – દારાઃ (બહુ વચન), કલ× (એકવચન, અહીં વચન જુદાં હોવાં છતાં વાચ્યાર્થ એક જ એટલે સ્ત્રી છે.)
સારમાં એ લખવાનું કે, શબ્દ નય અનેક શબ્દો વડે (Synonyms=પર્યાયો) એક અર્થવાચક પદાર્થને એક જ પદાર્થ સમજે છે. જેમ કે કુંભ, કલશ, ઘટ ઇત્યાદિ એક જ (ઘટ) પદાર્થને દેખાડનારા છે. આ નય નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય નિક્ષેપાને માનતો નથી, પણ ભાવ નિક્ષેપાને માને છે. આ નયનું એમ માનવું છે કે જો વર્તમાન કાળ ભૂત અને ભવિષ્યથી જુદો હોઈ માત્ર તે જ સ્વીકારાય તો એક જ અર્થમાં વપરાતાં ભિન્ન ભિન્ન લિંગ, કાળ, સંખ્યા, કારક, પુરુષ, ઉપસર્ગોવાળા શબ્દો પણ જુદાં જુદાં શા માટે ન માનવામાં આવે? આમ વિચારી બુદ્ધિ, કાળ અને લિંગ આદિ ભેદે શબ્દભેદ માને છે. આ પ્રકારે વિધવિધ શાબ્દિક નયને આધારે જે શબ્દભેદની
