________________
દ્વાદમાં સર્વ દર્શનનું સમાધાન છે.
૫
सइंधयारे उज्जोअ, पआछायातवेहि अ ।
वन्न गंध रसाफासा, पुग्गलाणं तु लक्खणं ॥११॥
અર્થ:- શબ્દ, અંધકાર, ઉજાસ, પ્રભા, છાયા તેમજ વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ એ પુદગલનાં લક્ષણ છે. આ ઉપરથી સિદ્ધ થશે કે અંધકાર એ પણ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે અને તે પણ પુદ્ગલનો પર્યાય છે.
કેટલાક દર્શનકારો “શબ્દાને પણ આકાશનો ગુણ માને છે. તે ઘવુસુમવત્ છે. અને વંધ્યાના પુત્રની જેમ ગણાય. આકાશતો અરૂપી છે. હવે વિચારો કે અરૂપીનો ગુણ રૂપો કેવી રીતે હોઈ શકે? તેમ કહેવું એ તો બુદ્ધિની પણ બહારનો વિષય ગણાય! હવે તો રેડીઓ, ફોનોગ્રાફ, ટેલિફોન વગેરેએ સિદ્ધ કરી આપ્યું છે કે “શબ્દ” એ પુદ્ગલ છે. જો તે રૂપી ના હોય તો પકડાય શી રીતે? એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે મોકલી પણ શી રીતે શકાય? પરમાણુઓ સ્થળ અને સૂક્ષ્મ બે જાતનાં છે. સૂક્ષ્મ પરમાણુ ચર્મ ચક્ષુથી દેખી શકાતાં નથી, બાકી દિવ્ય જ્ઞાનથી તે દેખી શકાય છે. આવી રીતે અંધકાર એ પણ સ્વતંત્ર પુદ્ગલ છે, પરંતુ તે તેજનો અભાવ નથી. સ્યાદ્વાદ એ સંશયવાદ નથી.
સ્યાદ્વાદ એ સંશયવાદ છે પણ નિશ્ચયવાદ નથી, તેમ કહેનાર મોટી ભીંત ભૂલે છે. અને તેમનામાં સ્યાદ્વાદ સમજવાનું તે અજ્ઞાનપણું સૂચવે છે.
યાદ્વાદ પદાર્થોને જુદી જુદી અપેક્ષાથી જુદી જુદી દષ્ટિએ અવલોકવાનું કહે છે.
જો કોઈ પણ વસ્તુ, ચોક્કસરૂપે સમજવામાં ન આવે તો સંશય કહેવાય! દાખલા તરીકે કોઈ અંધકારમાં દોરડું જોઈ સર્ષ કલ્પે અથવા તો અંધકારમાં ઝાડનું દૂઠું જોઈ માણસ ધારે તો તે સંશયવાદ કહેવાય છે, પરંતુ આ તો એકને એક બે, તેમ દીવાની જ્યોત પેઠે ચોખ્યું છે. કારણ કે કોઈ વસ્તુ અપેક્ષાએ અસ્તિ છે એ નિશ્ચિત વાત છે, કોઈ અપેક્ષાએ નાસ્તિ છે એ પણ નિશ્ચિત વાત છે, તેમજ એક વખતે એક રૂપે નિત્ય એ પણ નિશ્ચિત વાત છે. તેમ બીજી દૃષ્ટિએ અનિત્ય એ પણ નિશ્ચિત વાત છે. આવી રીતે એક પદાર્થમાં ભિન્ન ભિન્ન ધર્મોનો મેળ બેસાડવો તેનું નામ સ્યાદ્વાદ છે, પણ તે સંશયવાદ નથી. ૐ શાંતિઃ
સ્યાદ્વાદમાં સર્વદૃષ્ટિ-સમાધાન છે તે ઉપર અધ્યાત્મભાવના
હે આત્માનું ! સ્યાદ્વાદસિદ્ધાંત જે ધર્મની એરણ પર જ ઘડાયેલો છે તેની અધ્યાત્મભાવના
શું લખવી?
