________________
-
ધ પાવાગત છે
સામાન્ય વિશેષરૂપછે, કારણ કે શબ્દ (વાચા) અને અર્થ (વા)નો કથચિત્તાદાત્મ સંબંધ માનેલો છે. પરમશ્રુત શ્રીમદ્ ભદ્રબાહુ સ્વામીજીએ પણ કહેલું છે કે “વાચક વાચ્ય ભિન્ન પણ છે તેમ અભિન્ન પણ છે. દાખલા તરીકે “છરા' શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરતી વખતે બોલનારનું મુખ તેમ સાંભળનારના કાન છેદાતા નથી; અગ્નિ શબ્દ બોલવાથી કોઈ બળતું નથી, તેમ મોદક શબ્દ બોલવાથી કાંઈ મોટું ભરાતું નથી. આથી સ્પષ્ટ સમજી શકાશે કે વાચકથી વાચ્ય ભિન્ન છે.
વળી છરો બોલવાથી છરાનું જ જ્ઞાન થાય છે, અગ્નિનું થતું નથી; તેમ અગ્નિ શબ્દ બોલવાથી કાંઈ મોદકનું જ્ઞાન થતું નથી, તેમ અગ્નિ બોલવાથી કાંઈ મોદકનું જ્ઞાન થતું નથી, અગ્નિનું જ થાય છે. આ પ્રમાણે ગણતાં વાચક અને વાચ્ય અભિન્ન છે.
વળી વિકલ્પથી શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે અને શબ્દથી વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે. આથી જોઈ શકાશે કે શબ્દનો અને વિકલ્પને કાર્યકારણ સંબંધ છે. છતાં શબ્દ પોતાના અર્થથી ભિન્ન છે.
હવે આપણે નિત્યાનિત્ય સંબંધી વિચાર કરીશું. નિત્ય-અનિત્ય-નિત્યાનિત્ય સંબંધમાં, લખવાનું કે, દીપકથી માંડીને આકાશ સુધીના સઘળા પદાર્થો, નિત્યાનિત્ય સ્વભાવવાળા છેઃ કોઈ પણ પદાર્થ સ્યાદ્વાદની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી. જૈન દર્શન ઉત્પાદ, વ્યય અને વયુક્ત દરેક પદાર્થો છે એમ માને છે. દાખલા તરીકે, દીપક પર્યાયમાં પરિણત તૈજસનાં પરમાણુઓના સમાપ્ત થવાથી કે વાયુનો ઝોક લાગવાથી દીપક ગુલ થાય છે, છતાં તે સર્વથા અનિત્ય નથી, કારણ કે તેજના પરમાણું, તમરૂપ પર્યાયમાં, પુદગલ દ્રવ્યરૂપથી મોજૂદ છે. આવી રીતે પૂર્વ પર્યાયનો નાશ અને નવા પર્યાયના ઉત્પન્નને લીધે, દીપકની અનિત્યતા ક્યાં રહી? વળી માટીનો ઘડો બનાવતી વખતે, તેની જુદી જુદી અવસ્થાઓ કોશ, શિવક આદિ થાય છે, પરંતુ તેમાં માટીનો કંઈ અભાવ માલુમ પડતો નથી, તેમાં માટીઆપણે પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ.
એ પ્રમાણે દીપકમાં આપણે નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ ધર્મ જોઈએ છીએ. જેમ તેનું અનિત્યત્વ સાધારણ છે તેમ નિત્યત્વ પણ સાધારણ સિદ્ધ થાય છે.
કેટલાક દર્શનવાળા અંધકારને પ્રકાશના અભાવરૂપ માને છે, તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે અંધકાર એ કોઈ સ્વતંત્ર પદાર્થ નથી, પરંતુ તે પ્રકાશનો અભાવ છે કે અંધકાર એ કોઈ સ્વતંત્ર પદાર્થ નથી. પરંતુ તે પ્રકાશનો અભાવ છે. અને આથી તેઓ દીપકને નિત્ય માનતા નથી. પરંતુ આ યોગ્ય નથી, કારણ કે તે પણ પ્રકાશની માફક સ્વતંત્રદ્રવ્ય છે. તે પણ પુગલનો પર્યાય છે. દીપક અને ચંદ્રમાના પ્રકાશ જેમ ચાક્ષુષ છે (ચક્ષુઓથી દેખી શકાય. તેવા) તેમ તેમ અંધકાર) પણ ચાક્ષુષ છે, અને અંધકાર રૂપવાન હોવાથી સ્પર્શવાન પણ છે, કારણ કે તેનો સ્પર્શ શીત છે. પુદ્ગલનાં લક્ષણ માટે નવત્વમાં ૧૧મી નીચેની ગાથા આપી છે તે ઉપરથી વિશેષ સિદ્ધ થશે
