________________
સ્યાદ્વાદમાં સર્વ દર્શનનું સમાધાન છે.
કિંમત અંકાય છે અને તે આભૂષણાદિમાં પણ ત્યારે જ વપરાય છે. આમ એકાંત માર્ગ તે છૂટાં મોતી જેવો છે, જ્યારે અનેકાંત માર્ગ મુક્તાવળી હાર જેવો છે. ' '
વસ્તુ માત્ર સદસરૂપ છે, એટલે તે સત્ અને અસત્ ઉભયરૂપ છે. આ બંને નયોને એકબીજા સાથે એવો નિકટનો સંબંધ છે કે, તે એક વિના બીજો કદી પણ રહી શકતો નથી. દાખલા તરીકે, મનુષ્ય બાળવયમાં, જે કઆચરણ કર્યા હોય છે તેનો યુવાનીમાં તે પશ્ચાતાપ કરે છે; અને ભવિષ્યમાં તેવી લત ના લાગે, તે માટે યત્ન પણ કરે છે. આથી જોઈ શકાશે કે, દ્રવ્ય અને પર્યાયનો ત્રણે કાલનો સંબંધ રહે છે, કારણ કે પ્રત્યેક અવસ્થામાં આત્મા નિત્યપર્ણ રહેલો છે અને અવસ્થાઓ અનિત્યપણે રહેલી છે તે સહેજ વિચાર કરતાં જાય છે. વસ્તુને સદસરૂપ એટલે સત્ અને અસતુ માનવાથી, કેટલાક વિરોધીઓ તરફથી, એવો આક્ષેપ કરવામાં આવે છે કે, જૈનો “સતુ અને અસતુ એક વસ્તુમાં માને છે, તે “ટઢામાં ઊનું અને ઊનામાં ટાઢા જેવું છે.” પરંતુ આ તેમનું બોલવું બુદ્ધિની બહારનું છે; કારણ કે જૈનો વસ્તુને સત્ માને છે તે સ્વસ્વરૂપથી, અને અસત્ માને છે તે પરસ્વરૂપથી. દાખલા તરીકે માટીનો ઘડો દ્રવ્યરૂપે માટીનો છે, તે જલરૂપે નથી, ક્ષેત્ર થકી તે કાશીનો બનાવેલો છે, શરદઋતુમાં બનાવેલ નથી, ભાવથી તે લાલ છે, લીલો નથી. આવી રીતે વસ્તુમાત્ર સ્વરૂપથી સત્ છે અને પરરૂપથી અસત્ છે. અર્થાત્ સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાળ અને સ્વભાવ થકી સત્ છે, અને પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાળ અને પરભાવ થકી અસત્ છે. હવે વિચારો કે આમાં ટાઢાઊનાની ક્યાં વાત રહી? આ કંઈ એકબીજાના ગુણધર્મની બાબત નથી; પરંતુ આ તો વસ્તુના સતુ એટલે અસ્તિત્વ અને અસતુ એટલે નાસ્તિત્વની બાબત છે.
વસ્તુ જે સદસરૂપે છે તેમાં જે સનું સ્વરૂપ છે તે જાણવાની અતિ આવશ્યકતા છે.
તેના સંબંધમાં ભિન્ન ભિન્ન મતોની માન્યતાઓ પણ ભિન્ન ભિન્ન છે. આ સંબંધમાં પંડિતવર્ય સુખલાલજીએ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના પા.નં.૨૨૫ માં જે ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેનું અવતરણ આ નીચે કર્યું છે :
“કોઈ દર્શન, સંપૂર્ણ સત્-પદાર્થને બ્રહ્માને) કેવળ ધ્રુવ જ નિત્ય) માને છે. કોઈ દર્શન, સત્ પદાર્થને નિરન્વય ક્ષણિક માત્ર (ઉત્પાદવિનાશશીલ) માને છે. કોઈ દર્શન ચેતન તત્ત્વરૂપ સતને, કેવળ ધ્રુવ (કૂટનિત્ય) અને પ્રકૃતિ તત્ત્વરૂપ સને પરિણામી (નિત્યાનિત્ય) માને છે. કોઈદર્શન અનેક પદાર્થોમાંથી, પરમાણુ, કાળ, આત્મા આદિ કેટલાક સ તત્ત્વોને દૂરસ્થ નિત્ય અને ઘટવ આદિ કેટલાક પદાર્થોને માત્ર ઉત્પાદ, યશીલ (અનિત્ય) માને છે. પરંતુ જૈનદર્શનનું સત્ સંબંધી, મંતવ્ય ઉપરોક્ત બધા મતોથી ભિન્ન છે.” બીજાં દર્શનો માને છે કે, જે સત વસ્તુ છે, તે ફક્ત પૂર્ણરૂપે કૂટસ્થનિત્ય અથવા ફક્ત નિરન્વય વિનાશી અથવા એનો અમુક
