________________
સરળ અકાદમત સમીક્ષા
ગૌરવ છે, તે કોઈ પણ વસ્તુનું યથાર્થ અને સંપૂર્ણ જ્ઞાન બતાવવાનું દર્પણ છે; જૈન દર્શને આથી વિશેષ ખ્યાતિ મેળવી છે. નયો એકબીજાને અપેક્ષીને રહેલા છે. નિરપેક્ષ હોય તો તે મિથ્યા છે. પ્રમાણજ્ઞાનને સાતે નયો ગ્રાહ્ય કરે છે. આ સત નો વડે જિનવાણી સિદ્ધ છે. અને જે વાણી નયોથી સિદ્ધ થાય છે, તે જ જિનાગમ પ્રમાણે પ્રમાણવાણી કહેવાય છે. આ નય સંબંધીના ટૂંક જ્ઞાનને માટે આ જ પુસ્તકમાં નયરેખાદર્શન' પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે. તે વાંચવા વાચકવૃંદને ખાસ વિજ્ઞપ્તિ છે. હવે આપણે દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયનષેિ વિચારીશું.
तित्थायरमण संगह-विसेसप्रेत्थार मूल वागरणी। दव्यवट्ठिओ य पज्जवणओ य सेसा वियप्पासि ।।
સન્મતિ પ્રકરણ અર્થ - તીર્થકરોનાં વચનોના સામાન્ય અને વિશેષરૂપ રાશિઓનાં મૂળ પ્રતિપાદક દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિકનય છે, બાકીના બધા નયો એ બેના જ ભેદો છે.
દ્રવ્યાર્થિક નય, ત્રણે કાળમાં સ્થાયી, એવા એકધ્રુવ તત્ત્વને જુએ છે, તેની દષ્ટિમાં ત્રિકાલિક ભેદો, જેવી કાંઈ વસ્તુ નથી. જ્યારે પર્યાયાર્થિક નય, ઇંદ્રિયગોચર પ્રત્યક્ષ રૂપને જ સ્વીકારતો હોવાથી, તેની દષ્ટિએ, ત્રણે કાળમાં સ્થાયી, એવું કોઈ તત્ત્વ નથી; એ ફક્ત વર્તમાનકાળમાં દેખાતા સ્વરૂપને જ માનતો હોવાથી, તેની દૃષ્ટિમાં અતીત અને અનાગત સંબંધ વિનાની ફક્ત વર્તમાન વસ્તુ, સત્ય છે. તેને મતે દરેક ક્ષણે, વસ્તુ જુદી જુદી છે.
દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાથિક બન્ને નયોની સાપેક્ષ દૃષ્ટિ વસ્તુનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ સમજાવતી હોવાથી પૂર્ણ અને યથાર્થ છે. બાકીદ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિકબે નિરપેક્ષ નયની દેશના, અધૂરી અને મિથ્યા છે. આ બંન્ને નયોની સાપેક્ષ દૃષ્ટિમાંથી જે વિચારો ફલિત થાય છે, તે યથાર્થ છે. જેમકે, આત્માના નિત્યત્વની બાબતમાં તે અપેક્ષાવિશેષ નિત્ય પણ છે અને અનિત્ય પણ છે. મૂર્તત્વની બાબતમાં તે કથંચિત મૂર્ત અને કથંચિત અમૂર્ત પણ છે. શુદ્ધત્વની બાબતમાં, તે કથંચિત્ શુદ્ધ અને કથંચિત્ અશુદ્ધ પણ છે. પરિમાણની બાબતમાં તે કથંચિત્ વ્યાપક અને કથંચિત્ અવ્યાપક પણ છે. સંખ્યાની બાબતમાં તે કથંચિત એક અને કથંચિત અનેક છે.
દ્રવ્યાર્થિક નયની દૃષ્ટિ અભેદગામી , જ્યારે પર્યાયાર્થિક નયની દૃષ્ટિ ભેદગામી . નિત્ય, સત્ અને સામાન્યનો સમાવેશ દ્રવ્યાર્થિક નયમાં થઈ શકે છે; જયારે અનિત્ય, અસત્ અને વિશેષનો સમાવેશ પર્યાયાર્થિક નયમાં થઈ શકે છે. આ બંને નયો-દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક-એકબીજાને અપેક્ષી રહ્યા છે. એકાંત માર્ગલંગડે પગે ચાલવા જેવો છે. લંગડે પગે જેમ ચાલી શકાતું નથી તેમ એકાંત માર્ગે વસ્તુનું સાચું સ્વરૂપ જાણી શકાતું નથી. છૂટાં છૂટાં મોતી હોય ત્યારે તેની કંઈ કિંમત અંકાતી નથી, પરંતુ તેને એકત્ર કરી તેનો જ્યારે મુક્તાવળી હાર થાય છે ત્યારે જ તેની ખરી
