________________
ચાતાવ્રાણી અવપ્નિ સમાસાના છે.
સુવર્ણ દ્રવ્ય છે, બીજાનું દ્રવ્ય નથી. વળી તે સુવર્ણગ્લાસ પૃથ્વીના પરમાણુઓનો બનેલો છે. તેનો અર્થ એ કે સુવર્ણ પૃથ્વીમાં ધાતુનો વિકાર છે. બાકી તે પૃથ્વીના તેમ બીજાના વિકાર રૂપે નથી. ધાતુના પરમાણુઓનો બનેલો છે, તેનો અર્થ એ કે તે સુવર્ણ શુદ્ધ છે કે ખાણમાંથી નીકળેલ છે? શુદ્ધ ક્રિયા વિનાનો છે? અ નો બનાવેલ છે કે ક નો બનાવેલ છે? તેનો અર્થ એ કે તે પરમાણુઓનો બનેલો છે અને ગ્લાસના રૂપમાં બનેલ છે, ઘટના રૂપમાં બનેલ નથી. આ પ્રમાણે જૈન દર્શન કહે છે કે વસ્તુઓ અમુક વિશેષ સીમા સુધી સત્ય કહેવાય છે પરંતુ તે સર્વથા સત્ય કહેવાતી નથી. કોઈ પણ વસ્તુ એકાન્ત બોલવાથી તેના ગુણ જોવા તરફ દૃષ્ટિ રહેતી નથી. આથી તેના અનંત ધર્મો જોવાનું તેમનું જ્ઞાનદ્વાર બંધ થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, કોઈ પણ વસ્તુ સર્વથા આવી જ છે એમ કહેવું તે યોગ્ય નથી. ઉપરના દાખલામાં જોયું હશે કે, એક સુવર્ણ ગ્લાસ પણ કેટલી બધી દષ્ટિઓથી અવલોકી શકાય છે. કોઈ કહેશે, અગ્નિ દહન છે; સ્યાદ્વાદી કહેશે, અદહન પણ છે; કારણ કે તે લાકડાં વગેરે બાળે છે? માટે અદહન પણ છે. વળી કોઈ કહે, જીવ અને ઘટ બન્ને ભાવાત્મક છે; ત્યારે સ્યાદ્વાદી કહે, અભાવાત્મક પણ છે; દાખલા તરીકે જીવ ચૈતન્ય રૂપે છે અને રૂપ આદિ ગુણ સ્વરૂપે નથી. તેમજ ઘટ રૂપ આદિ પૌગલિક ધર્મ સ્વરૂપે છે અને ચૈતન્ય રૂપે નથી. કોઈ કહે સાકર ખાવાના ઉપયોગની છે, ત્યારે સ્યાદ્વાદી કહે તે ગધેડાની દૃષ્ટિએ ખાવાના ઉપયોગની નથી; કારણ કે ગધેડું સાકર ખાય તો મરી જાય. આ પ્રમાણે દરેક વસ્તુઓ અનંત ધર્મવાળી છે, તેથી તે સર્વથા આવી જ છે એમ કહેવું તે યોગ્ય નથી. વસ્તુમાત્ર અનંત ધર્મવાળી છે. જ્યાં વસ્તુના અનંત ધર્મો પૈકી બે ધર્મ યુગપતુ (એકી સાથે) અક્રમથી બોલી શકાતા નથી ત્યાં એકાંત વચનમિથ્યા ગણાય તેમાં નવાઈ શી? આથી તો વસ્તુના પ્રત્યેક ધર્મના વિધાન તથા નિષેધને લગતા સાત પ્રકારના શબ્દપ્રયોગોની અર્થાત્ સપ્તભંગીની રચના પરમશ્રતોએ કરી છે, જેનું ટૂંક સ્વરૂપ આ જ પુસ્તકમાં સપ્તભંગીના શીર્ષક નીચે જણાવેલ છે.
, - આથી એકાંતે ભાખેલાં વચનોને સર્વસત્ય કેવી રીતે કહી શકાય? વળી જો જીવને એકાંત નિત્ય માનીએ તો તે બાલ, યુવા, વૃદ્ધાવસ્થા જે અવસ્થાઓ ધારણ કરે છે તે અવસ્થાઓને શું કહેવું? તેતો દેખીતી અનિત્ય છે. વળી અવસ્થાઓને ધ્યાનમાં લઈને તેને અનિત્ય કહેવો તે પણ મૂર્ખાઈ છે; કારણ કે તેની બધી અવસ્થાઓમાં આત્મા તો રહેલો જ છે, જે નિત્ય છે. આવી રીતે વસ્તુને એકાંત નિત્ય કે એકાંત અનિત્ય ન કહેતાં તે નિત્યાનિત્ય કહેવી એ જ મુનાસન છે. તેમજ કોઈ પણ વસ્તુ સર્વથા આવી જ છે એવું સ્યાદ્વાદી બોલતો નથી. એકાંતી હંમેશાં Narrow minded એટલે સંકુચિત મનનો છે જ્યારે અનેકાંતી હંમેશાં Broad minded એટલે વિશાળ મનનો છે. એકાંતી હમેશાં Imperfect એટલે અપૂર્ણ છે, જ્યારે અનેકાંતી Perfect minded એટલે પૂર્ણ છે. આથી હંમેશાં અનેકાંત દષ્ટિના ઉપાસક થવું એ જ હિતાવહ
