________________
41:
સ્યાદ્વાદવાણી સર્વદૃષ્ટિનું સમાસસ્થાન છે.
સ્વાદ્વાદ શબ્દમાં “સ્યાત્ અને વાદ” એ બે શબ્દ સમાયેલા છે, જેનો અર્થ “કથચિંત્ કથન કરવું” એવો થાય છે. આથી સ્યાદ્વાદ કોઈ પણ વસ્તુ સર્વથા આવી જ છે એમ કહેતો નથી. તે એવી વાણી ઉચ્ચારે છે કે તેમાં બીજાની બેઠક ઊડી જતી નથી, એટલું જ નહીં પરંતુ તેમાં બીજાની બેઠકને પણ સ્થાન હોય છે. દાખલા તરીકે કોઈએ કહ્યું કે “ઘડો નિત્ય છે.” ત્યારે સ્યાદ્વાદી કહે, સ્યાત્. અસ્તિ, કૅથચિત્ નિત્યઆથી ઘડો જે અનિત્ય પણ છે તેને તેમાં સ્થાન મળે છે. તેની બેઠક તેમાંથી ઊડી જતી નથી. એવી રીતે કોઈ કહે ઘડો અનિત્ય છે ત્યારે પણ સ્યાદ્વાદી કહે, સ્યાત્ અસ્તિ, – કથંચિત્ અનિત્ય; આથી તેમાંથી નિત્યની બેઠક ઊંડી જતી નથી, પરંતુ તેમાં તેને સ્થાન મળે છે. અને ઘડો જે નિત્યાનિત્ય છે - એ તેથી સાબિત થાય છે. દુનિયાના તમામ પદાર્થો મૂળરૂપે નિત્ય છે અને પર્યાયરૂપે અનિત્ય છે. જીવ પણ આત્મા રૂપે નિત્ય છે અને દેહ રૂપે અનિત્ય છે. ઘડો મૂળરૂપે એટલે માટીરૂપે નિત્ય છે અને પર્યાય એટલે આકારરૂપે અનિત્ય છે. આ પ્રમાણે પદાર્થો માટે સમજવું.
સ્યાદ્વાદ હંમેશાં એકાંત વાણી ઉચ્ચારતો નથી, પરંતુ અનેકાંત વાળી ઉચ્ચારે છે. એકાંત વાણી બોલવામાં વસ્તુમાં રહેલા બીજા અનેક ધર્મો જાણવામાં આડો પડદો ધરાય છે, તેમ તેમાં બુદ્ધિનો પણ ટ્રાસ થાય છે (રોધ થાય છે). દાખલા તરીકે અ નામના માણસે કહ્યું કે “ઘડો લાલ છે.” ત્યારે સ્યાદ્વાદી કહે, સ્યાત્ અસ્તિ, એટલે કથંચિત્ લાલ. હવે જો એકાંત દૃષ્ટિની માફક તેમાં સંપૂર્ણ લાલ રંગની જગતમાં ઘણી ચીજો હોય છે, તે વખતે શું કહેવું? આથી જ વસ્તુસ્થિતિનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન થાય છે અને વસ્તુના અનંત ગુણ-ધર્મો જાણવા માટે જ્ઞાનનાં દ્વાર ઊઘાડાં રહે છે. વળી કોઈ કહે ‘રેતી ભારે છે’ ત્યારે સ્યાદ્વાદી કહે, સ્યાત્ અસ્તિ, અર્થાત્ કથંચિત્ ભારે. જો તેમ ના બોલે તો લોખંડની રેતી કે જે તેનાથી પણ ભારે છે તે માટે કહેવાનું હોય તે વખતે શું કહેવું? વધુ સમજણ માટે એક સુવર્ણનો ગ્લાસ લો. તે એક અર્થમાં દ્રવ્ય છે, સર્વ અર્થમાં દ્રવ્ય નથી. કારણ કે આકાશ અને કાળ દ્રવ્ય પૃથક્ છે તેમ સુવર્ણ દ્રવ્ય પણ પૃથક છે અને એ દ્રવ્ય, કેવળ પરમાણુઓનો સમૂહ છે. આ પ્રમાણે એક સમયમાં
