________________
[૧] સ્યાદ્વાદ એ શું છે? અને સ્યાદ્વાદી કોણ હોઈ શકે?
જૈન દર્શનના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોમાં સ્યાદ્વાદનું સ્થાન મહત્ત્વનું છે. સ્યાદ્વાદ શું? સ્યાત્ અને વાદમાંથી ‘સ્યાદ્વાદ’ શબ્દ બનેલો છે. સાપેક્ષ પણે કથન કરવું, જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિંદુથી અવલોકન કરવું તે સ્વાદ્વાદ.
દરેક વસ્તુને એકથી વધારે બાજુ હોય છે અને જે તે બાજુ તે તે દૃષ્ટિએ ખરી હોય તેવો વાદ તે સ્યાદ્વાદ.
દરેક વસ્તુ અનંત ધર્માત્મક છે એટલે ગમે તે એક દૃષ્ટિથી નક્કી કરેલ વિધાન એકાંત (Absolute) સત્ય કેમ માની શકાય? એટલે દરેક પદાર્થમાં જુદી જુદી અપેક્ષાએ, જુદા જુદા ધર્મનો સ્વીકાર કરવો. એક જ વસ્તુમાં વિરુદ્ધ દેખાતા ધર્મોને સાપેક્ષપણે સ્વીકૃત કરવા તે સ્યાદ્વાદ. એક જ વ્યક્તિ પિતાની અપેક્ષાએ પુત્ર અને પુત્રની દૃષ્ટિએ પિતા મનાય છે. કાકાની અપેક્ષાએ ભત્રીજો અને ભત્રીજાની દૃષ્ટિએ કાકો મનાય છે. આ સંપૂર્ણ સત્ય છે. વિરોધી દેખાય છે છતાં જુદી જુદી અપેક્ષાએ સત્ય છે. આ વિરોધી દેખાતી બાબતોને સાપેક્ષપણે સ્વીકારવી એ સ્યાદ્વાદ આપણને શીખવે છે. સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિ કહો કે અનેકાંત દૃષ્ટિ કહો તે સરખું છે. તે મતમતાંતરોના વિરોધોનો પ્રેમભાવે નાશ કરે છે, અને તે કુસંપ કદાગ્રહ હઠાવી, તેની જગ્યાએ સુસંપ અને સંગઠનબળ સ્થાપે છે. તેની વ્યાખ્યાની ગળથૂથીમાં જ સંગઠનબળ રહેલું 9." ૧ વિરોધી દેખાતા વિચારોના વાસ્તવિક અવિરોધનું મૂળ તપાસનાર, અને તેમ કરી વિચારોનો સમન્વય કરનાર શાસ્ત્ર” તે સ્યાદ્વાદ છે. વીતરાગાજ્ઞા પ્રમાણે, સર્વે વચનો અપેક્ષા (હેતુ)વાળાં છે. જગતમાં છ દ્રવ્યો રહેલાં છે. બધાં ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય યુક્ત છે. એટલે તે પોતાના મૂળ સ્વભાવથી નિત્ય (ધ્રુવ) છે અને પર્યાય એટલે વિવિધ અવસ્થાઓની અપેક્ષા એ તે અનિત્ય છે, એટલે કે ઊપજે છે અને વિનાશ પામે છે. જેમ કે સોનાની કંઠી ભાંગીને કઠું કરાવ્યું; તેમાં કંઠી નાશ પામી, કડું ઉત્પન્ન થયું અને તે બન્ને અવસ્થાઓમાં સોનું કાયમ છે. તે ઉત્પન્ન કે વિનષ્ટ થતું નથી. આત્મા મનુષ્ય-ભવની અપેક્ષા એ ઊપજે છે, દેવ આદિ ભવોની અવસ્થાની અપેક્ષાએ નાશ પામે છે અને મૂળ આત્મ-દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય છે.
આ પ્રમાણે એક વસ્તુમાં પરસ્પર વિરૂદ્ધ ગણાતા નિત્ય, અનિત્ય ધર્મો સાપેક્ષપણે સત્ય છે. એ રીતે બીજાં દ્રવ્યો પણ સાપેક્ષપણે ઉત્પાદન, વિનાશ અને ધ્રુવ સ્વભાવવાળાં જાણવાં.
૧ આ વ્યાખ્યા પંડિતવર્ય સુખલાલજીએ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના પહેલા અધ્યાયના ૬૪મે પાને આલેખી છે.
