________________
સ્વાહાટ સામાનું દષ્ટિબિંદુ જોતાં શીખવે છે જે સંગઠનવાળોસ્ક છે.
•
परमागमस्य जीवं, निषिद्वजात्यंधसिंधुरविधानं ।
सकलनयविलसितानां विरोधमथनं नमाम्यनेकांतम् ॥ ભાવાર્થ - જન્માંધ પુરુષોના હસ્તિવિધાનને દૂર કરવાવાળા, સમસ્ત નયોથી પ્રકાશિત, વિરોધોનો મંથન કરવાવાળા ઉત્કૃષ્ટ જૈનંસિદ્ધાંતના જીવનભૂત એકપક્ષહિત સ્યાદાદને હું નમસ્કાર કરું છું.
-સુરુષાર્થસિધ્ધપાય,
શ્રીમદ્દ અમૃતચંદ્રસૂરિ એક વખત કોઈ છ આંધળા હાથી પાસે ગયા. તેમાં જેના હાથમાં હાથીનો પગ આવ્યો તેણે કહ્યું કેઃ “હાથી થાંભલા જેવો છે.” જેના હાથમાં કાન આવ્યો તેણે કહ્યું કેઃ “હાથી સૂપડા જેવો છે. જેના હાથમાં સૂંઢ આવી તેણે કહ્યું કે: “હાથી સાંબેલા જેવો છે. જેના હાથમાં પેટ આવ્યું તેણે કહ્યું કે હાથી પખાલ જેવો છે.' જેના હાથમાં તેના દંતશૂળ (દાંત) આવ્યા તેણે કહ્યું કે : “હાથી દોરડા જેવો છે.' આથી એક બીજા અંદરઅંદર ઝઘડવા લાગ્યા. એક કહે: “હાથી થાંભલા જેવો છે”, ત્યારે બીજો કહે: “સાંબેલા જેવો, ત્યારે ત્રીજો કહેઃ “દોરડા જેવો.” આમ પરસ્પર એકબીજાની સાથે તકરાર કરતા હતા તે વખતે તેમની પાસે થઈને એક દેખતો માણસ જતો હતો. તેણે બધાને પરસ્પર તકરાર કરતા જોઈ કહ્યું: “તમે કોઈ તકરાર કરતા નહીં. તમે બધા તમારી દૃષ્ટિએ સાચા છો, કારણ કે તમે દરેકે હાથીના જે જે ભાગ ઉપર સ્પર્શ કર્યો, તે તે ભાગ, તમે કહો છો તેવો જ છે, પરંતુ એવા તો હાથીના ઘણા અંશો છે. જ્યાં સુધી તેના બધા અંશોને સ્પર્શાય નહીં ત્યાં સુધી હાથીની ખરી માહિતી મળી શકે નહીં.” આથી તેમના દરેકના મનનું સમાધાન થયું, અને પછી તેમની તકરારનો અંત આવ્યો. આથી સાર એ લેવાનો છે કે બોલનાર હંમેશાં કઈદૃષ્ટિથી બોલે છે, તેનું દષ્ટિબિંદુ અવલોકવું જોઈએ. આથી બુદ્ધિનો પણ વિકાસ થશે. કોઈ પણ વસ્તુને તત્વતઃ પિછાનવા માટે, તેના સંભવિત બધા અંશો તપાસવા જોઈએ. સ્યાદ્વાદષ્ટિ કહો કે અનેકાંતદષ્ટિ કહો, તે વસ્તુના તમામ ધર્મો તપાસે છે અને જુદી જુદી અપેક્ષાએ તમામ વસ્તુને નિહાળે છે અને ત્યાર બાદ તેનો ખ્યાલ બાંધે છે અને વસ્તુસ્થિતિની ચોખવટ કરે છે.
સ્યાદ્વાદી હંમેશાં સામાની અપેક્ષાવૃત્તિ પારખી શકે છે અને અબાધિત રીતે તેનો સમન્વય કરવા યત્ન કરે છે. તે વિવિધ દૃષ્ટિબિંદુઓ દ્વારા શક્ય સમન્વયો કરી, વિરુદ્ધ દેખાતા મતોને, સમુચિત રીતે સંગતિ કરાવે છે. એ જ સ્યાદ્વાદનું પરમ રહસ્ય છે. તે બાબત આ નીચેના કાર્યકારણ ભાવનામુલખાણથી સ્પષ્ટ રીતે અવલોકી શકાશે.
*કાર્યકારણ માટે ભિન્નભિન્ન દૃષ્ટિઓ પ્રવર્તે છે. બૌદ્ધ અને વૈશેષિક દર્શન આ હકીકતનો સાર સન્મતિ પ્રકરણ (પંડિત સુખલાલજીવાળું)ના તૃતીયકાંડ ગાથા ૫૦૫ર પાન ૮૭માંથી લીધેલ છે.
