________________
છે કા તે બાર જ પાકા મત સમીક્ષા ભેદવાદી છે, તેથી તેઓ કાર્યકારણ ભિન્નભિન્ન છે એમ માને છે અને આથી તેઓ “અસ” એટલે ઉત્પત્તિ પહેલાં, કારણમાં નહીં એવા કાર્યની ઉત્પત્તિ સ્વીકારે છે. ત્યારે સાંખ્યો અભેદવાદી છે, તેથી તેઓ કારણ અને કાર્યને અભિન્ન માને છે અને તેથી તેઓ સંતું એટલે ઉત્પત્તિ પહેલાં પણ કારણમાં વિદ્યમાન, એવા કાર્યની ઉત્પત્તિ વર્ણવે છે. બૌદ્ધો પણ “અસતમાંથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ માને છે, આથી બૌદ્ધ અને વૈશેષિકો પોતાના મતનું સ્થાપન કરવા, સાંખ્યોનો દોષ કાઢી તેમને કહે છે કે, જો કારણમાં ઉત્પત્તિ પહેલાં પણ કાર્ય “સત્ર વિદ્યમાન હોય તો ઉત્પત્તિ માટે પ્રયત્ન નકામો છે, તેમજ ઉત્પત્તિ પહેલાં પણ “સત હોવાથી કારણમાં કાર્ય દેખાવું જોઈએ અને કાર્ય સાપેક્ષ બધી ક્રિયાઓ અને બધા વ્યવહારો કાર્યની ઉત્પત્તિ પહેલાં પણ થવા જોઈએ. આવી રીતે સાંખ્યો પણ પોતાના પક્ષનું સ્થાપન કરવા વૈશેષિકો અને બૌદ્ધો ઉપર દોષ મૂકી કહે છેઃ “જો અસત્ કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી હોય તો, માણસને શીંગડા કેમ ન આવે?' આ બંને દૃષ્ટિઓ એકબીજાને દોષ આપે છે તે બધા જ સાચા છે, કારણ કે દષ્ટિઓ એકાંગી હોઈ બીજી બાજુ જોતી નથી, તે ઊણપને લીધે, સ્વાભાવિક રીતે તેમાં દોષો આવી જાય છે, પરંતુ આ દૃષ્ટિઓ સમન્વયપૂર્વક ગોઠવવામાં આવે તો, એકબીજાની ઊણપ ટળી જાય છે, અને તે પૂર્ણ બને છે.
હવે સ્યાદ્વાદ દષ્ટિ, તેના સમાધાનમાં કહે છે કે જેમ કાર્ય અને કારણ ભિન્ન છે, તેમ અભિન્ન પણ છે. ભિન્ન હોવાથી ઉત્પત્તિ પહેલાં કાર્ય અસત્ છે, અભિન્ન હોવાથી સતુ પણ છે. સત્ છે તે શક્તિની અપેક્ષાએ એટલે ઉત્પત્તિ માટે પ્રયત્નની અપેક્ષા રહે છે, અને તેથી જ ઉત્પત્તિ પહેલાં અવ્યક્ત દશામાં વ્યક્તકાર્યસાપેક્ષ વ્યવહારો નથી સંભવતા. એ જ રીતે અસંત છે, તે ઉત્પત્તિની અપેક્ષાએ; શક્તિની અપેક્ષાએ તો કાર્ય સતુ જ છે. તેથી જ દરેક કારણમાંથી કાર્યની ઉત્પત્તિને અગર મનુષ્યશૃંગ જેવી અત્યંત અસતુ વસ્તુની ઉત્પત્તિને અવકાશ જ નથી. જે કારણમાં જે કાર્ય પ્રગટાવવાની શક્તિ હોય તેમાંથી પ્રયત્ન થયા પછી તે કાર્ય પ્રગટે બીજું નહીં, અને શક્તિ ના હોય તેવું પણ નહીં. આ રીતે સત્ અને અસવાદનો સમન્વય થતાં જ દૃષ્ટિ પૂર્ણ અને શુદ્ધ થતી હોવાથી તેમાંથી દોષો સરી જાય છે. અનેકાંત દૃષ્ટિ પ્રમાણે, ઘટરૂપ કાર્ય અને પૃથ્વીરૂપ કારણથી અભિન્ન અને ભિન્ન ફલિત થાય છે. અભિન્ન એટલા માટે કે માટીમાં ઘડો જન્માવવાની શક્તિ છે અને ઘડો બને છે ત્યારે પણ એ માટી વિનાનો નથી હોતો. ભિન્ન એટલા માટે કે ઉત્પત્તિ પહેલાં માટી જ હતી અને ઘડો નજરે પડતો નહોતો અને તેથી જ ઘડાથી સધાનારા કાર્યો પણ થતાં નહોતાં.
આથી જ કરીને સ્યાદ્વાદ દૃષ્ટિની વ્યાપક્તા, મહત્તા અને ઉપયોગિતા છે અને આ દૃષ્ટિના સર્ભાવે જમતસંઘર્ષણો અને કોલાહલો શમાવી દેવાય! અને કુસંપની જગ્યાએ સુસંપ સ્થપાય! જગતમાં ઘણા મતભેદો સંભવે છે, પરંતુ તેમાં ય પણ જો સામાનું દૃષ્ટિબિંદુ જોઈવર્તવામાં આવે તો તેથી ઘણા ફ્લેશ-કદાગ્રહ ઓછા થાય અને સૌની સાથે સમન્વય સધાય.
