________________
જીવાજીવાભિગમ, દેવિદથવપયજ્ઞા, ગોતમપૃચ્છા વગેરેમાં પ્રશ્નોત્તર સાહિત્યની તાત્ત્વિક માહિતી છે. આ ગ્રંથોનો અભ્યાસ જૈન દર્શનના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો જીવ અને જગતની વ્યવસ્થા, આત્માની મુક્તિનો માર્ગ, વિરતિધર્મ, ગુણસ્થાનક, મોક્ષ, કર્મવાદ વિશેના આત્મોત્કર્ષમાં ઉપયોગી વિચારોનું ભાથું છે.
ભગવાન મહાવીર સ્વામીને ગૌતમસ્વામીજીએ વિનયપૂર્વક પ્રશ્નો પૂછયા અને ભગવાને તેના પ્રત્યુત્તર આપ્યા તે ગૌતમ પૃચ્છાની શૈલી પ્રશ્નોત્તર ગ્રંથોમાં છે. ગૌતમ પૃચ્છા સિવાયના અન્ય ગ્રંથોમાં પ્રશ્રકાર તરીકે સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકા એમ ચતુર્વિધ સંઘ અને મુનિભગવંતો છે જ્યારે ઉત્તરદાતા પૂ. આચાર્ય મહારાજ અને અન્ય ગીતાર્થ ગુરૂભગવંતો છે. “ગૌતમ પૃચ્છા' ગ્રંથમાં પ્રશ્ન અને ઉત્તર અર્ધમાગધી ભાષામાં છે અને તેના સંદર્ભમાં દૃષ્ટાંત આપીને પ્રશ્નોત્તરમાં કથાનુયોગનો સંબંધ સંધાયો છે એટલે તત્ત્વની વાત પ્રશ્નોત્તરની સાથે કથા દ્વારા વધુ રસિક બનીને શ્રોતાઓને અસર કરે છે. આ શૈલી પ્રભાવોત્પાદક છે. પ્રશ્નોત્તર શૈલીમાં જિજ્ઞાસાનું લક્ષણ છે એ જિજ્ઞાસા માત્ર શુષ્ક જ્ઞાનના પ્રતિપાદનને બદલે કથા દ્વારા લોકભોગ્ય બનાવવાનો પ્રશસ્ય પ્રયત્ન આદરવામાં આવ્યો છે.
પ્રશ્નોત્તર ગ્રંથોનો અભ્યાસ કરતાં એમ જાણવા મળે છે કે આ પ્રકારની કૃતિઓનું મૂળ આગમ છે. તેમાં પ્રશ્નોત્તરની વિવિધતા હોવાથી સાથે વિશ્લેષણાત્મક શૈલી દ્વારા ઉત્તર આપવામાં આવ્યો છે અને કોઈ કોઈ સ્થાને દૃષ્ટાંત દ્વારા વિચારની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. પ્રાચીન ગ્રંથોના પ્રશ્નોત્તરમાં પ્રશ્નકર્તા શિષ્ટભાવે ગુરૂ પ્રત્યે વિનયવિવેકયુક્ત રીતે વિનમ્રભાવે પ્રશ્ન પૂછે છે અને ગુરૂ તેનો ઉત્તર આપે છે. અર્વાચીન ગ્રંથમાં સીધી રીતે જ શંકા-સમાધાન પ્રશ્નઉત્તર એવો પ્રયોગ થયો છે. પ્રશ્ન પૂછવા પાછળનો હેતુ શિષ્યની જિજ્ઞાસા જ્ઞાનપ્રાપ્ત કરવાની ભાવના છે નહિ કે ગુરૂની પરીક્ષા કરવાની વૃત્તિ. “વિનય મૂલો ધમ્મસ્સ” એ સૂત્રનો પરિપૂર્ણ રીતે
૩
)
Jain Education International 2010_03
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
