Prabuddha Jivan 2018 08

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 5

સમજ પ્રવર્તતી હતી – કળાનું શું મહત્ત્વ હતું તે બધી બાબતોનો થયું હોય તેમ માનવાને કોઈ કારણ નથી. તેની એ હેતુ-તા દુન્યવી ખ્યાલ આવે છે.
હેતુની સરખામણીએ વધારે શુદ્ધ છે.
કલા મનુષ્યના ભાવસંવેદનને પ્રતિબિંબિત કરે છે. વધુ સધન, તીક્ષ્ણ રૂપે વ્યક્ત કરવા માટે રંગોના વિવિધ શેડ ખૂબજ મદદરૂપ બને છે.
કળાને માત્ર સૌન્દર્ય ગણીને નહીં પણ મનુષ્યના ચૈતસિક પ્રવાહ સાથે જોડીને માણીએ છે, ત્યારે અનેક વણખુલ્યાં રહસ્યો હાથ લાગે છે.
કાલિદાસનો સમય ઇ.સ. ના ચોથા શતક આસપાસનો હોવાનું મનાય છે. ‘મેઘદૂત', ‘શાકુંતલ', 'રઘુવંશ', ‘માલવિકાગ્નિમિત્ર’, ‘કુમારસંભવ’, ‘ઋતુસંહાર’ વગેરે તેમની પ્રખ્યાત કૃતિઓ છે. કાલિદાસ બહુમુખી પ્રતિભાસંપન્ન મહાકવિ હતા. સાહિત્ય ઉપરાંત નાટ્ય, સંગીત, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, ચિત્ર આદિ કળાઓના મર્મજ્ઞ હતા. કાલિદાસના સમયમાં કળાઓ ખૂબ વિકાસ પામેલી હતી, એટલું જ નહીં, તેમના શાસ્ત્રીય સિદ્ધાંતો પણ પ્રસ્થાપિત થઈ ચૂક્યા હતા. આપણે બે સિદ્ધાંતોનો અભ્યાસ કરીએ તે પૂર્વે કાલિદાસનાં સર્જનોના આધારે તે સમયની કળાને પ્રમાણીએ.
રેનેસાં અર્થાત્ પુનરુત્થાન કે નવજાગૃતિ કાળનો આરંભ ઈ.સ. ચૌદસો આસપાસ થાય છે. સાહિત્ય ક્ષેત્રે દાન્તે જેવો મહાકવિ ‘ડિવાઈન કોમેડી’નું સર્જન કરી આ પુનરુત્થાનનો પ્રહરી બને છે. કલાકાર માત્ર નો અનુગામી છે, એવી માન્યતા તો હજી પ્રચલિત છે જ. એટલું જ નહીં, ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનની સરખામણીએ કલા નિમ્ન ગણાય છે, છતાં આ સમયમાં કલાને કારીગરીથી તો ઊંચો દરજ્જો જરૂર મળ્યો હતો. કલાકાર કેવળ કારીગર નહી પરંતુ તત્ત્વજ્ઞાની અને જ્ઞાનમાર્ગી છે, તેવી સમજ આ સમયમાં કેળવાતી ગઈ. પુનરુત્થાનકાળના બે મહાન ચિત્રકારોનાં કળા-કળાકાર વિશેનાં વિધાનો આ સંદર્ભે નોંધપાત્ર બને છે.
લિઓનાર્દો-દ-વિન્ચી કહે છે કે, ‘કલાકાર પણ એક પ્રકારનો ધર્મગુરુ હોવો જોઈએ, કારણ કે, કલાનો મુખ્ય હેતુ ઈશ્વર પ્રત્યે પ્રેમભાવના ઉત્પન્ન કરવાનો છે.' તેમના સમકાલીન મહાન શિલ્પી-ચિત્રકાર માઈકલ એન્જેલો કહે છે, ‘‘ચિત્રકલા તો સંગીત છે. એ એક પ્રકારનો મધુર રાગ છે. તેને કોઈ બુદ્ધિશાળી જ અનુભવી શકે. જેમ કવિને વ્યાકરણ, અલંકાર, કલાપ્રણાલીઓ, ભાષા, ભૂગોળ, ઇતિહાસ, ગણિત વગેરેનો અભ્યાસ હોવો જોઈએ, તે જ પ્રમાણે ચિત્રકારે પણ ભૂમિતિ, કાવ્ય અને વક્તૃત્વ કલાનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ.’
જર્મનીના ઉત્તમ વિચારક અને ચિંતક કાન્ટના દર્શનનો મોટો પ્રભાવ અઢારથી અને ઓગણીસમી સદીની કળાવિચારણા પર પડ્યો છે. તેઓ સૌંદર્યના આનંદને નૈતિક નહી તેમ જ અનૈતિક નહીં, તર્કશુદ્ધ નહીં કે તર્કઅશુદ્ધ પણ નહીં અને વાસ્તવિક કે
અવાસ્તવિક નહીં – એવી વિશિષ્ટ લાક્ષણિકતાઓવાળો ગણાવે છે. સૌંદર્ય કે કળાકૃતિના આવા વિલક્ષણ હેતુ તત્વને તેઓ "purposiveness without purpose" તરીકે ઓળખાવે છે. સૌંદર્યાનંદ કરાવતી કળાકૃતિ આપણી કોઈ જરૂરિયાતને સંતોષવા રચાઈ હોય તેમ લાગે જરૂર છે પરંતુ તેનું સર્જન એવા કોઈ હેતુથી
પ્રબુદ્ધ જીવન જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
સાહિત્યમાં ચિત્રાત્મકતા મોટો ગુણ મનાય છે. ભાવકની નજર સામે ભાષાના માધ્યમથી સર્જકે ચિત્રો ઊભાં કરવાનાં છે. સર્જક શબ્દોથી ચિત્રો ચીતરતો જાય છે અને ભાવચિત પર દેશ્યાવલી અંકાતી જાય છે, એ અર્થમાં સાહિત્ય શબ્દચિત્રોનું બનેલું ચલચિત્ર ગણાય. પરંતુ સર્જકે જે કલ્પના કરી, શબ્દચિત્રો આલેખ્યો છે, તે ભાવકની કલ્પનાશક્તિ, તેના પૂર્વગ્રહો, પૂર્વઅનુભવો, આગ્રહો વગેરેથી રસાઈને જુદાં જ રંગરૂપ ધારણ કરી લે છે. આમ, સાહિત્યકળા ભાવકની સજ્જતા પર નિર્ભર છે અને બીજી રીતે જોતાં ભાવકની સજ્જતાને તેમાં અવકાશ પણ મળે છે.
ચિત્રનું માધ્યમ પણ નાશવંત તો ખરું જ. વર્ષો જતાં ચિત્ર એના રંગોની ચમક ગુમાવતાં જાય છે. જોકે હજારો વર્ષ પૂર્વેનાં જૂનાં ગુફાચિત્રો હજી સચવાઈ રહ્યાં છે. વળી, ચિત્રના માધ્યમને સ્થળની મર્યાદા નડતી નથી, તેમ સમયની પણ મર્યાદા નડતી નથી. હજારપંદરસો વર્ષ જૂના ચિત્રને આજે પણ આપણે માણી શકીએ છીએ.
જૈન ચિત્રકળાના આ વિશેષાંક દ્વારા અનેક રમણીય ચિત્રોનો પરિચય મળશે જ પણ સાથે ધર્મ અને કળા વચ્ચેના સમન્વયની અને એ તરફના સંશોધનની એક વિશિષ્ટ બારી ખૂલશે. આ ચિત્રોની બારીકાઈ, ચિહ્નો, ચોક્કસ રંગો વગેરે વિશે વધુને વધુ ચર્ચા થાય અને પ્રબુદ્ધ વાચકોને એક જુદો સમૃદ્ધ પ્રવાસ કરાવાય, તે જ હેતુ છે.
આજે આ અંક એક પડકાર પણ બની રહ્યો. કેટલાંક ક્ષેત્રોને સ્પર્શી નથી શકાયું, પણ શરૂઆત થઈ તેનો જ આનંદ, હજી અનેક નવી શક્યતાઓ ભવિષ્યમાં તાગી શકાશે. પણ ૨૦૧૮ના પર્યુષણપર્વને આ રીતે રંગીન બનાવી શકાયો, તેનો જ સંતોષ. રંગ અને અક્ષરના સુમેળ-પ્રબુદ્ધ વાચકો આપને સમર્પિત. ભવિષ્યમાં આનો બીજો ભાગ કરવાની ઈચ્છા પૂરી જરૂર થશે, આપના આર્શીવાદ હશે તો. તમે મને વધુને વધુ કાર્ય કરવાનું બળ આપો છો, અને હું કરી શકું તેવાં આર્શીવાદ આપો, તો ચાલો આ પ્રબુદ્ધ પ્રવાસ માણીએ...
C સેજલ શાહ
Mobile : +91 9821533702 sejalshah702@gmail.com (સંપર્ક સમય બપોરે ૨ થી રાતના ૯ સુધી)
ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮ | ૫