Prabuddha Jivan 2018 08

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 4

રીતે કરાઈ છે. એ સમયે હસ્તપત્રનું સુશોભન માત્ર શબ્દો નહી પણ કરતો રહ્યો છે. ગુફાઓમાં વસતા આદિમાનવમાં કળાસર્જનની, વિવિધ પ્રતીકો દ્વારા પણ થતું હતું.
એવી કોઈ સભાનતા કે આયોજન ન હતાં, છતાં, તેમના દ્વારા Devananda's Fourteon Ausplclous Dreams Forstelling the Birth of Mahavira: Follo from a Kalpasutra Manuscript
One of a pair of Jain Manuscript Covers (Patli)
Data : eady 12 गराण्दीरमाणा शापारवेका
century समवेदनेमाशिप
Culture : India (Gujarat)
Medium : Opaque waterमियामागपटिनुद्दाकदा
color on wood सायसिसयदामसिदिक्षाय
[Dlrmers : 23/16x12 3/4 डामरसायविमाणसवणरय
In. (5.5x32.
4r) (ताणसादवाणयामाहामा
Classication : Paintings HIL
Credit Un : Gift of Marie (Rધailuશિના ઇ!િ | WEUI
Hélène and
Guy Weill, 1984 બાબા %, 194 495,38b
કરણીય
જો આ ચિત્રને ધ્યાનપૂર્વક જોઈએ તો હસ્તપ્રતનો ૬૦ ભાગ કળાસર્જન થયું જ છે. જેમ જેમ સંસ્કૃતિનો અને સાથે સાથે કળાનો, શ્લોકમાં, ૩૦ તીર્થકરની માતા અને ચૌદ સ્વપ્નો અને ૧૦ કળાસર્જન અંગેની સભાનતાનો વિકાસ થતો ગયો તેમ તેમ મનુષ્ય સશોભન કળામાં વહેંચાયેલ છે. આ ઉપરની સુશોભન કળા કળાઓ અંગે, તેના હેતુ-પ્રયોજન અને સ્વરૂપ અંગે ચિંતન કરતો એટલી મહત્વની છે કે વાસ્તવિગતની વચ્ચે પણ પટ્ટીનું ચિતરામણ થયો. એક તર્ક “સાહિત્યકત એનાવિહીંનઃ સાતાવશુ? છે. આ વચ્ચેના ચિતરામણને કારણે શ્લોક તૂટે છે. ઉપર્યત ચારેકોર પુછાયકાળના* કહી ભારતીય પરંપરા કલાવિહીન મનુષ્યને પશુ પણ ફૂલોપટ્ટી અને અન્ય આકારો વડે સુશોભીત કરાયું છે. સમાન ગણાવે છે, તો બીજી તરફ પ્લેટો તેના આદર્શનગરની તીર્થકરની માતા, તેમના આભૂષણો, એક બોર્ડર દ્વારા એ વિસ્તારને કલ્પનામાંથી કલાકારને જાકારો આપે છે. આ બન્ને બાબતો જુદા પાડવાનો પ્રયત્ન, તેમાં ટપકાં દ્વારા તારાનું આલેખન જે આત્યંતિક હોવા છતાં બન્ને પરિસ્થિતિમાં એટલું તો ચોક્કસ સિદ્ધ રાત્રિના સમયનો નિર્દેશ કરે છે. ઉપરાંત શયનનો પલંડા અને એનાં થાય છે કે સદીઓથી કળા પૂર્વ અને પશ્ચિમના વિદ્વજનોને માટે ચિત્ર દ્વારા જ એની સમૃદ્ધિ અને સુંદરતાનું ઉપસી આવવું, એ પણ ચિંતન અને ચિંતાનો વિષય રહી છે. સમગ્ર મનુષ્યજાતિના કલાકારની સૂઝનો પરિચય આપે છે. ચૌદ સ્વપ્નના ચિત્રો ખૂબ સમાજજીવનમાં કળાનું સ્થાન મહત્ત્વનું છે. તેને અંગે એટલું તો જાણીતાં છે, જે તીર્થકરની માતાને જોવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું, એ ચિંતન થયું છે કે ટોસ્ટોય જેવો ચિંતક તેના કળાવિષયક ખ્યાત દેશ્યાવલિ પણ કળામય રીતે રજૂ કરાઈ છે.
પુસ્તક 'વહોટ ઈઝ આર્ટ'માં કહે છે, "પ્લેટોથી માંડીને આજના જૈન ચિત્રોમાં ઉપયોગમાં લેવાતાં રંગો અને એની ઉપયુક્તતા, આપણા જમાનામાં સ્વીકારાયેલા કલાવિદો સુધી નજર કરો તો એમાં થતું બારીક નકશીકામ, વસ્ત્ર-સમાજ વગેરેનું આલેખન અને લોકોએ કલામાં પરમ કલ્પનાઓ અને ઇન્દ્રિયોની ગતાઓનું જે જાણીતી કથા છે, તેને ચિત્રો દ્વારા મૂકવાની પરંપરા- જેવી અનેક વિચિત્ર મિશ્રણ કરી મૂક્યું છે.' બાબતો ધ્યાન ખેંચે છે. બહુ ધ્યાનપૂર્વક જોતાં ખ્યાલ આવે છે કે મહાકવિ ભાસના સમયમાં શિલ્પોમાં પણ આવો સાદશ્યનો એમાં ચોક્કસ રંગનો ઉપયોગ વધુ થયો છે. ચિત્રોમાં નાનામાં મહિમા થતો હશે એવું તેમનાં નાટકોના કેટલાક પ્રસંગો-સંવાદો નાની જગ્યાને ભી દેવાની શૈલી જોવા મળે છે. લોકોના ચિત્રો પણ પરથી જણાઈ આવે છે. તે જ રીતે તેમણે કરેલા મહેલોના વન આપણને પરંપરાને અનુરૂપ અને પરિચિત લાગે છે. મોટે ભાગે જે પરથી તે સમયના સ્થાપત્યની ભવ્યતાનો ખ્યાલ આવે છે. લોકપ્રિય છે, એવી જ ઘટના આધરિત ચિત્રો વધુ બને છે. ઉપરાંત મહાકવિ ભાસની જેમ જ અશ્વઘોષ, શુદ્રક, ભારવિ, માથ, યંત્રોમાં પ્રતીકો, આકડા, સુત્રોનો ઉપયોગ પણ કરાય છે. આ હર્ષવર્ધન, બાણભટ્ટ, દેડી, ભવભૂતિ, રાજશેખર આદિ અનેક બારી , એ જ આ ચિત્રનું બહુ જ મહત્વનું વિશિષ્ટ પાસું છે. કવિઓની કૃતિઓમાં ચિત્ર, શિલ્પ, સંગીત, નૃત્ય, સ્થાપત્ય જેવી
કળા પ્રાચીનકાળથી માનવસંસ્કૃતિનું અભિન્ન અંગ રહી છે. કળાઓના ઉલ્લેખો થયેલા જોઈ શકાય છે અને તે દ્વારા જે - તે મનુષ્ય છેક આરણ્યક હતો ત્યારથી વિવિધ રૂપે કળાનો આવિષ્કાર કવિના સમયમાં કળાની શી પરિસ્થિતિ હતી - કળા અંગેની કેવી
૪|એગ્ર - ૨૧૮
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિષ્ય વિશેષાંક પ્રશદ્ધ જીવન