________________
એરિસ્ટોટલે કહ્યું – ક્ષમા. ક્ષમા કયે વખતે કરવી ?
૫૬
જ્યારે દુશ્મન આપણા હાથમાં સપડાયો હોય ત્યારે અહિત કરનારો પણ સકંજામાં સપડાયો હોય ત્યારે ઉદાર દિલથી માફી આપે એનું જ નામ વીર.
૩. દયાનંદ સરસ્વતી
એક બ્રાહ્મણે સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીનો કાંટો કાઢી નાખવાની યોજના કરી. એક દિવસ તે સ્વામીજી પાસે ગયો. સાષ્ટાંગ દંડવત્ પ્રણામ કર્યા. બે ચાર મીઠી મીઠી વાતો કરી. પછી ઊઠતી વખતે ઝેર ભેળવેલું પાન સ્વામીજીના હાથમાં આપ્યું. સ્વામીજીએ પાન મોંમાં મૂક્યું. મોંમાં મૂકતાં જ સમજી ગયા કે, આમાં ઝેર છે, તરત જ થૂંકી નાખ્યું. ગંગા તટે જઈ કોગળા કર્યા. ઊલટી કરી. ઝેર ઓકી નાખ્યું. આ વાતની જાણ શહેરના તહેશીલદાર સૈયદ મહમદને પડી. સ્વામીજીના એ ભક્ત હતા. તેણે પાનમાં ઝેર આપનાર બ્રાહ્મણને પકડી મંગાવ્યો અને જેલમાં નાખ્યો.
સ્વામીજીએ આ વાત જાણી એટલે સૈયદને કહ્યું; ભાઈ સૈયદ ! હું તો મનુષ્યને બંધનમાંથી છોડાવવા આવ્યો છું, બંધનમાં નાખવા નહિ. અત્યારે ને અત્યારે એ બ્રાહ્મણને છોડી દે. ભૂંડો ભૂંડાઈ ન છોડે તો મારે ભલાઈ શા માટે છોડવી ? સ્વામીજીએ બ્રાહ્મણને ક્ષમા આપી. પાછળથી બ્રાહ્મણને પસ્તાવો થયો, મેં ભૂંડાએ આવા ધર્માત્માને ક્યાં ઝેર આપ્યું ?
પસ્તાવાના પુનિત ઝરણામાં ડૂબકી દઈને તે બ્રાહ્મણ નિર્મળ બની ગયો. એની ચિત્તવૃત્તિ નિર્મળ બની. સાચી ક્ષમા એ જ કહેવાય કે, કોઈ પણ વ્યક્તિ ભૂતકાળમાં આપણું અહિત કરી ગઈ હોય, અને આપણે એને દિલથી માફી આપી હોય, તે જ માણસ ફરી પાછો આપણી પાસે આવે, ત્યારે આપણે કોઈ પણ જાતના પૂર્વગ્રહ વિના એની સાથે કામ પતાવીએ એનું જ નામ સાચી ક્ષમા.
૪. સંત તુકારામ
કોઈ વ્યક્તિને એની ભૂલો બદલ કે એના ખરાબ વર્તનની ક્ષમા આપીએ, પણ આપણે એના ખરાબ વર્તનને, આપણા મનના એક ખૂણામાં સંઘરી રાખીએ એ સાચી ક્ષમા નથી. આમ કર્યાથી આપણા મનની નિર્મળતા જોખમાય છે. પરિણામ એ આવે છે કે, ધીમે ધીમે તે વ્યક્તિ તરફ અણગમો થતો રહે છે. મનમાં કઠોરતા ઉત્પન્ન થાય છે. આપણા ચારિત્ર્ય અને વ્યક્તિત્વ માટે તે હાનિકારક છે. ક્ષમા આપવી એટલે વેરઝેરનું પૂરાણું ખાતું સર્વાંશે ચૂક્ત કરવું. પછીથી વૈરી પ્રત્યે ભૂતકાળનો કોઈ પણ પ્રસંગ યાદ ન કરવો જોઈએ.
શિવો કંસારો એટલે તુકારામનો કટ્ટર વિરોધી. તુકારામનું નામ સાંભળે અને એ પ્રાયમસની જેમ ભભૂકી ઊઠે. તુકારામને બે ચાર સંભળાવીને તો એ વાત કરે. એક દિવસ એવું બન્યું કે, ગામમાં એક બ્રાહ્મણ આવી ચડ્યો. તેની દીકરી પરણાવવા લાયક થઈ હતી. માટે તે ટીપ કરવા આવ્યો હતો, ગામના જુવાનિયાઓએ તેને તુકારામને ત્યાં ચઢાવી દીધો. તુકારામે તેને આવકાર આપ્યો. બે ઘડી વાતચીત કરી પછી પૂછ્યું, કહો બ્રાહ્મણ દેવ ! કેમ આવવું થયું ? બ્રહ્મદેવે વાત કરી એટલે
