________________
૭૦
ઉપયોગ આવ્યો, એટલે પૂર્વનો ઉપયોગ ગયો, એમ અર્થ કરાય, તો તમામ વાત સીધી થઈ જાય. પાંચ ભૂતોમાંથી આત્મા ઉત્પન્ન થઈને વિનાશ પામે છે, એ કલ્પના હવે ટકી શકતી નથી.
જડથી ચૈતન્ય પેદા ન થાય. જગતની વસ્તુ માત્રમાં ત્રણ ધર્મ છે. ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય. સોનાની લગડી ભાંગીને મુદ્રિકા બનાવી. તેમાં લગડીરૂપે સોનું ગયું, મુદ્રિકારૂપે ઉત્પન્ન થયું, અને સુવર્ણરૂપે કાયમ છે. આત્મા પોતાની ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં ગયો, તો પૂર્વની ગતિરૂપે નાશ પામ્યો, બીજી ગતિરૂપે ઉત્પન્ન થયો, અને આત્મારૂપે એ કાયમ છે જ. જેનામાં આ ત્રણ ધર્મ ન ઘટે, તે વસ્તુ જ નથી. આત્માને એકલો નિત્ય કે એકલો અનિત્ય ન મનાય.
શ્રી ઉમાસ્વાતિજી મહારાજા તત્ત્વાર્થસૂત્રના પાંચમા અધ્યયનમાં જણાવે છે કે ઉત્પાત્મ્ય-ધ્રૌવ્યયુ સત્ કાળમાં પણ અતીત ગયો, અનાગતને વર્તમાનરૂપે ઉત્પન્ન થાય, અને કાળરૂપે કાયમ છે જ. આકાશમાં પણ પર્યાયો ફરે છે, તેથી એ ત્રણે ધર્મો ઘટે છે. ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવ શ્રી ઈન્દ્રભૂતિજીને સાચો અર્થ સમજાવી વધુમાં વધુ ફરમાવે છે કે – હવે તમારી વેદની બીજી... સ થૈ અયં આત્મા જ્ઞાનમયઃ ઇત્યાદિ શ્રુતિને વિચારો. આત્માનું અસ્તિત્ત્વ નક્કી થઈ જવાથી, એમાં કંઈ જ હરકત નહિ આવે, કારણ કે, એ શ્રુતિ દ્વારા આત્માને જ્ઞાનમય આદિ સ્વરૂપે ઓળખાવેલ છે. હવે જે આત્મા આ સંસારથી છૂટી પોતાના મોક્ષ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવાની યોગ્યતા ધરાવે છે, એવા જીવનું સ્વરૂપ બતાવતાં. ભગવાન ફરમાવે છે કે -
ત્રણ ‘દ’ એટલે દયા, દમ અને દાનને જે જાણે તે જીવ... આ વ્યાખ્યા પોતાની મુક્તિ સાધવાને યોગ્ય એવા જીવની છે, નહિ તો સંશી પંચેન્દ્રિય વિના દર્મ, દયા, દાનને કોણ જાણે ? સાચી રીતે તો સંશી પંચેન્દ્રિયોમાં પણ જે આત્મા દૃષ્ટિવાદોપદેશિકી નામની કલ્યાણકારિણી સંજ્ઞાથી સંશી હોય, તે જ સાચો દમ, સાચી દયા અને સાચા દાનને જાણે.
એકેન્દ્રિયાદિ તો જાણે જ નહિ, એકેન્દ્રિય જીવો, વિકલેન્દ્રિય જીવો સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય જીવો અને દૃષ્ટિવાદોપદેશિકી સંજ્ઞાને નહિ પામેલા અન્ય સંશી જીવો પણ સાચા દમને, વિવેકપૂર્વકના દાનને, અને વાસ્તવિક પ્રકારની દયાને જાણે જ નહિ, પરંતુ, એટલા માત્રથી એકેન્દ્રિય આદિ જીવો, જીવ નથી એમ કહેવાય નહિ. ત્યારપછી ભગવાને, અનેક અનુમાનોથી શ્રી ઈન્દ્રભૂતિજીને આત્માનું અસ્તિત્ત્વ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે. એમાંનું એક અનુમાન એવું છે કે - ભોજન આદિ વસ્તુની માફક શરીર પણ ભોગ્ય વસ્તુ છે, માટે એનો ભોક્તા જરૂર હોવો જ જોઈએ. મકાન, માલિક વિના ન જ હોય, શરીર પણ ભોગ્ય છે, માટે ભોક્તા વિના ન હોય. શરીર, સંપત્તિ, સાહ્યબી એ તમામનો ભોક્તા તે જ આત્મા. એ આત્મા દેહમાં જે રીતે રહ્યો છે, તે બતાવતાં ભગવાન ફરમાવે છે કે –
જેમ દૂધમાં ઘી રહેલું છે, તલમાં તેલ રહેલું છે, કાષ્ટમાં અગ્નિ રહેલ છે, પુષ્પમાં સુગંધ રહેલ છે અને ચંદ્રકાંતમણિમાં સુધા રહેલી છે, તેમ શરીરમાં આત્મા રહેલો છે, અને તે શરીરથી ભિન્ન છે. દૂધમાં ઘી જોવું હોય તો દૂધનો નાશ થયા પછી જ દેખાય, દૂધનું દહીં થાય ત્યારે દૂધના વર્ણ આદિ ફરી જાય, પછી તેમાં દૂધનું તો નામ પણ ન રહે. એ દહીમાં ઋતુ પ્રમાણે ઠંડું કે ગરમ પાણી નાખી . તેનું વલોણું કરવું પડે, તે વખતે ધમસાણ મચે, કુચા પાણીને અલગ પાડી, સત્ત્વસ્વરૂપ માખણને બહાર લાવવું પડે, અને એને લાલચોળ તપાવેલા તાવડામાં નાખવું પડે. ત્યારે દૂધ થી થાય.
