________________
जयन्त भट्टविरचिता
न्यायमञ्जरी
तृतीयमाह्निकम्
1. उपामानानन्तरं शब्दस्य विभागसूत्रे निर्देशात् तस्य लक्षणं प्रतिपादयितुमाह-आप्तोपदेशः शब्दः [ न्यायसूत्र १.१.७] । उपदेश: शब्द इत्युच्यमाने पर्यायमात्रोच्चारणादकारके शब्दमात्रे प्रामाण्यप्रसक्तिरिति तद्विनिवृत्तये पूर्वसूत्रात् साध्यसाधनपदमाकृष्यते । तथापि शब्दान्तरजनके प्रसक्तिरिति प्रत्यक्षसूत्रात् ज्ञानपदस्य, स्मृतिजनकस्य व्यवच्छेदार्थं चार्थग्रहणस्य, संशयविपर्य प्रजनकनिराकरणाय च व्यवसायात्मकाव्यभिचारिपदयोरनुवृत्तिरित्येवमव्यभिचारादिविशेषणार्थप्रतीतिजनक उपदेशः शब्द इत्युक्तं भवति । तदेवं पर्यायमेवोपदेशशब्दं शब्द लक्षणमपेक्षितपूर्वसूत्रोपात्तविशेषणपदं केचिद् व्याचक्षते । आप्तग्रहणं च लक्षणनिश्चयार्थमाहुः । ' घ्राणरसनत्वक्चक्षुः श्रोत्राणीन्द्रियाणि भूतेभ्यः ' [ न्यायसूत्र १.१.१२] इत्यत्र भूतग्रहणं वक्ष्यते । एवं हि ऐतिह्यस्य न प्रमाणान्तरता भविष्यति, उपदेशरूपत्वाविशेषादिति ।
જયન્તભટ્ટવિરચિત ન્યાયમ જરી તૃતીય આહ્નિક
1. વિભાગસૂત્રમાં ઉપમાન પછી તરત શબ્દના નિર્દેશ હેાઈ, તેનું લક્ષણ જણાવવા માટે ગૌતમ કહે છે, આપ્તનેા ઉપદેશ [અર્થાત્ શબ્દ] શબ્દ[પ્રમાણુ છે.’ [ન્યાયસૂત્ર ૧.૧.૭,]. ઉપદેશ શબ્દ છે” એમ કહેતાં કેવળ પર્યાયાને જણાવ્યા કહેવાય અને પરિણામે અજનક શબ્દ માત્રને પ્રમાણુ માનવાની આપત્તિ આવે. આ આપત્તિને દૂર કરવા પૂર્વ સૂત્રમાંથી ‘સાધ્યસાધન’ પદ્મ [આ સૂત્રમાં] ખેચી લાવવામાં આવે છે. [પરિણામે કાજનક ઉપદેશ અર્થાત્ શબ્દ પ્રમાણ છે એવુ શબ્દપ્રમાણુનું લક્ષણ બનશે. તેમ કરી] તે પણુ શબ્દજનક શબ્દ પ્રમાણ બની જવાની આપત્તિ તેા રહેશે જ. આ દોષ ન આવે એ ખાતર ‘જ્ઞાન’ પદની, સ્મૃતિજનક શબ્દની વ્યાવૃત્તિ કરવા માટે અગ્રહણુ' પદની અને સ`શયજનક તેમ જ વિપયુજનક શબ્દની વ્યાવૃત્તિ કરવા માટે વ્યવસાયાત્મક’ તથા 'અન્યભિચારી' પદાની અનુવૃત્તિ પ્રત્યક્ષસુત્રમાંથી આ સૂત્રમાં સમજવી. આમ અવ્યભિચારી વગેરે વિશેષણા ધરાવતા અ જ્ઞાનને જનક ઉપદેશ અર્થાત્ શબ્દ શબ્દપ્રમાણુ છે એવા અર્થ નીકળશે. તેથી, આ
૧
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
