Book Title: Laghu Siddhant Kaumudi Part 01
Author(s): Vishvanath Shastri, Nigamanand Shastri, Lakshminarayan Shastri
Publisher: Motilal Banrassidas Pvt Ltd
View full book text
________________
तत्पुरुषः
६५५ तत्पुरुषस्याङगुलेः संख्याव्ययादेः ५ | ४ | ८६ |
संख्याव्ययादेरङ्गुल्यन्तस्य समासान्तो ऽच् स्यात् । द्वे अङ्गुली प्रमाणमस्य द्वयङ्गुलम् । निर्गतमङ्गुलिभ्यो-निरङ्गुलम् ।
२६५
६५६ अहः सर्वैकदेश संख्यात - पुण्याच्च रात्र: ५ । ४ । ८७ । एभ्यो रात्रेरच् स्याश्चात् संख्याव्ययादेः श्रहर्ग्रहणं द्वन्द्वार्थम् । ६५७ रात्रानाहाः पु ंसि २ | ४ | २६ |
एतदन्तौ द्वन्द्व तत्पुरुषौ पुंस्येव । ग्रहश्व रात्रिश्वाहोरात्रः ' । 'सर्वरात्रः । संख्यातरात्रः । संख्यापूर्व रात्रं क्लीबम् द्विरात्रम् । त्रिरात्रम् । ६५८ राजाहः सखिभ्यष्टच् ५ । ४ । ६१ । एतदन्तात्तत्पुरुषाट्टच् स्यात् । 'परमराजः । ६५६ श्रान्महतः समानाधिकरणजातीययोः ६ । ३ । ४६ ।
- अहोरात्रः:- प्रहश्च रात्रिश्चेत्यथें- 'श्रहन् + सु रात्रि + सु' इति विग्रहे द्वन्द्वसमासेसुब्लुकि 'ग्रहः सर्वैकदेशः इत्यादिनाऽच्प्रत्यये भत्वे 'यस्येति च' इतीकारलोपे परवल्लिङ्गं बाधित्वा 'रात्रानाहाः पुंसि' इति पुंस्त्वे 'रूपरात्रिरथन्तरेषु' इति नस्य रुत्वे 'हशिचेत्युत्वे गुणे समुदायाद् विभक्तिकायें सिध्यति रूपम् 'श्रहोरात्रः' इति । २– सर्वा रात्र्यः सङ्ख्याता रात्र्यः इति विग्रहः । ३ - एवं धर्मराजः, भोजराजः, तथा
"
.
उत्तमाहः, परमः हः, पुण्याहम्, एवं कृष्णसखः, परमसखः, विद्वत्सखः इत्यादि ।
,
६५५ - संख्या और अव्यय हैं आदि में जिसके, ऐसे अंगुली - शब्दान्त तत्पुरुष से टच प्रत्यय होता है ।
६५६- श्रहन् २. सर्व, एकदेश, संख्या और पुण्य से पर रात्रि शब्द से अच् प्रत्यय होता है । चकार से संख्याऽव्ययादिपूर्वक रात्रि शब्द से भी ।
६५७ - रात्र, श्रह्न और ग्रह ये हैं अन्त में जिस तत्पुरुष और द्वन्द्व के, वे पुल्लिंग होते हैं ।
६५८ राजन्, ग्रहन् और सखि शब्द ये हैं अन्त में जिसके, ऐसे तत्पुरुष से टच् प्रत्यय होता है ।
६५६ - महत् शब्दको आकार अन्तादेश होता है समानाधिकरण उत्तरपद परे रहते और जातीयर् प्रत्यय परे रहते ।
