________________
તત્તાબુદ્ધિની પ્રત્યે તદભાવવ્યાપ્યવત્તાબુદ્ધિને પ્રતિબંધક નથી માનતાં તેઓને તદ્દભાવવ્યાપ્યવત્તાબુદ્ધિ હોય ત્યારે તદ્રુપનીતભાન તેમ જ તવિષયકશાબ્દબોધાદિ થતા ન હોવાથી તદ્રુપનીતભાનાદિની પ્રત્યે તદભાવવ્યાપ્યવત્તાની બુદ્ધિને પૃથક્ પૃથક્ પ્રતિબંધક માનવાનું આવશ્યક છે. તેની · · અપેક્ષાએ ઉપર જણાવ્યા મુજબ લૌકિકસન્નિકર્ષાજન્ય અને દોષવિશેષાજન્યજ્ઞાનમાત્રની પ્રત્યે તદ્દભાવવ્યાપ્યવત્તાબુદ્ધિને પ્રતિબંધક માનવાથી એક જ પ્રતિબધ્યપ્રતિબંધકભાવ માનવામાં લાઘવ છે. આ રીતે પ્રતિબધ્યપ્રતિબંધકભાવની વિવશ્વાથી ઘટાભાવવ્યાપ્યવત્તાનું જ્ઞાન હોય ત્યારે લૌકિકસન્નિકર્ષથી તદ્વત્તાનું જ્ઞાન થવામાં કોઈ પણ અવરોધ નથી. ‘તેમજ પિત્તાદિોષના કારણે તદભાવ- (પીતત્વાઘભાવ) વ્યાપ્યવત્તાનું જ્ઞાન હોવા છતાં ‘શવઃ પીતઃ' ઇત્યાકારક બુદ્ધિ પણ થઈ શકે છે. કારણ કે એ બન્ને જ્ઞાન અનુક્રમે લૌકિકસન્નિકર્ષ અને પિત્તાદિદોષથી જન્ય હોવાથી પ્રતિબધ્ધતાવચ્છેદકાક્રાન્ત નથી. જ્યારે ઉપનીતભાન અને શાબ્દબોધાદિ તાદશપ્રતિબધ્ધતાવચ્છેદકાક્રાન્ત હોવાથી તકભાવવ્યાપ્યવત્તાનું જ્ઞાન હોય ત્યારે થતાં નથી. ઉપર જણાવ્યા મુજબ સત્પ્રતિપક્ષસ્થળે તદભાવવ્યાપ્યવત્તાનું જ્ઞાન હોવાથી; લૌકિકસન્નિકષ્ટજન્ય અને દોષવિશેષથી અજન્ય એવી અનુમિતિ સ્વરૂપ જ્ઞાન કેવી રીતે થઈ શકે ? અર્થાત્ અશક્ય છે. કારણ કે તે, તાદશજ્ઞાનમાત્રાન્તઃ પાતી છે. યદ્યપિ ‘તૌષ્ઠિસન્નિજળનન્યોષવિશેષાનન્યજ્ઞાનમાત્ર' અહીં અનુમિતિભિન્નજ્ઞાનની વિવક્ષા કરીએ તો સત્પ્રતિપક્ષસ્થળે પરસ્પર તદભાવવ્યાપ્યવત્તાનું જ્ઞાન હોય તો પણ અનુમિતિનો પ્રતિબંધ નહીં થાય. પરન્તુ લૌકિકસન્નિકર્ષસ્થળે જેવી રીતે નદભાવવ્યાપ્યવત્તાનું જ્ઞાન હોવા છતાં તત્તાનું જ્ઞાન પ્રામાણિક મનાય છે, તેવી રીતે સત્પ્રતિપક્ષસ્થળે પરસ્પર તદભાવ
૬૦
