________________
યથી પ્રવેશય આ પ્રયોગ સ્થળે યષ્ટિપ્રવેશથી વક્તાના ભોજન તાત્પર્યની અનુપત્તિના કારણે યષ્ટિ પદને યષ્ટિધર પુરુષમાં લાક્ષણિક મનાય છે. આવી જ રીતે તાત્પર્યાનુપપત્તિ, લક્ષણાનું બીજ હોવાથી વેગો ધ સ્થિતામ્ ઇત્યાદિ સ્થળે પણ શ્રી પદની દધ્યપઘાતકમાં લક્ષણા મનાય છે. કારણ કે કેવલ શક્યાર્થ કાકથી જ દધિરક્ષામાં સર્વતઃ દધિરક્ષાના તાત્પર્યની અનુપત્તિ થાય છે. તેમજ “છત્રણો યાતિ' અહીં “છત્રિ' પદ એકસાર્થવાહિત્વવિશિષ્ટમાં લાક્ષણિક છે. ‘સાર્થવરિત્વે નક્ષUT' અહીં “સાર્થવારિત્વ' નો અર્થ સાર્થવહિત્નવિશિષ્ટ' છે. એકસાથેવાહિત્વવિશિષ્ટમાં લાક્ષણિક છત્ર પદ એકસાઈવાહિત્યન રૂપેણ ઋત્રિ અને તદન્ય અચ્છત્રિનો બોધ કરાવે છે. આ લક્ષણાને અજહસ્વાર્થી લક્ષણા કહેવાય છે. અહીં એ યાદ રાખવું જોઈએ કે, ત્રિો યાતિ' અહીં છત્રિનું પદ મત્વર્થીયતદ્ધિતવૃત્તિ હોવાથી વસ્તુતઃ એ પદ નથી. પરંતુ વાક્ય છે. વાક્યમાં શક્તિ ન હોવાથી શક્યસંબંધ સ્વરૂપ લક્ષણાનો પણ ત્યાં સંભવ નથી. તેથી એકસાર્થવાહિત્ય - વિશિષ્ટમાં ‘ત્રિ' પદની લાક્ષણિકતાનું અભિયાન યદ્યપિ સદ્ગત નથી. પરંતુ વાક્યમાં શક્તિ માનનારા વૈયાકરણોના મતાનુસારે એ અભિધાન છે. ન્યાયમતે તો “છત્ર' પદ જ એકસાર્થવાહિત્ય (એક સમુદાયત્વ)માં લાક્ષણિક મનાય છે. અને રૂનું પ્રત્યયાર્થ “સમ્બન્ધી' મનાય છે. વાક્યમાં શક્તિ માનનારા વૈયાકરણોનો અને પદમાં શક્તિ માનનારા તૈયાયિકોનો જે અભિપ્રાય છે, તેને દિનકરી રામરુદ્રી વગેરે ગ્રંથોથી જાણવો જોઈએ. આ રીતે ઉપર જણાવેલા લાક્ષણિક પ્રયોગો સ્થળે સ્પષ્ટ છે કે તાત્પર્યની અનુપત્તિના કારણે જ લક્ષણાની કલ્પના કરાય છે. અન્યથા અન્વયની અનુપપત્તિ જો લક્ષણાનું બીજ હોય તો જ્યાં ગદ્ગાતીરના તાત્પર્યથી પ્રયોજાએલું રૂમ
૧૦૬
