________________
વસ્તુગત અભેદ હોય છે, ત્યાં કર્મધારય સમાસ હોય છે. યદ્યપિ વીન યોરમેઢ ઈત્યાદિ પ્રયોગ સ્થળે દ્વન્દ્રસમાસઘટક પૂર્વપદાર્થનીલરૂપાશ્રય અને ઉત્તરપદાર્થ ઘટત્વાશ્રયમાં વસ્તુગતભેદ ન હોવાથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ ‘વસ્તુગતભેદ
સ્થળે જ દ્વન્દ્રસમાસ હોય છે. એ કહેવું યોગ્ય નથી. પરંતુ “નીત્તધટયોરમે' ઈત્યાદિ પ્રયોગને અનુસરી નીતારિ પદોને નીલત્વા (નીલરૂપા) દિમાં અને પદ્ધિ પદોને ઘટત્વાદિમાં લાક્ષણિક મનાય છે. જેથી ત્યાં વસ્તુગતભેદની અનુપત્તિ થતી નથી. યદ્યપિ નીલરૂપાર્થક નીત પદ અને ઘટત્વાર્થક ઘટ પદનો દ્વસમાસ કરીએ તો “
નીયોરમે' ઈત્યાકારક પ્રતીતિ; નીલત્વ-ઘટત્વનો અભેદ બાધિત હોવાથી અપ્રમાત્મક મનાશે. પરંતુ ત્યાં અમે પદ “માશ્રયામેવાર્થ' હોવાથી તાદશ પ્રતીતિમાં અપ્રમાત્વનો પ્રસંગ નહીં આવે. કારણ કે નીલત્વ અને ઘટત્વના આશ્રયનો અભેદ બાધિત નથી.
એ સમજી શકાય છે. - “અમદાવ્ર તુ...'ઈત્યાદિ – આશય એ છે કે,
મદિનત્તમ્' ઈત્યાદિ સમાહારદ્વન્દ્રસ્થળે ‘સમાહાર” અર્થની પ્રતીતિ થતી હોય તો ત્યાં સમાસઘટક ઉત્તરપદ નક્ષત્તાહિ માં અહિનકુલસમાહારની લક્ષણા કરાય છે. અને પૂર્વપદ દિ' આદિને તાત્પર્યગ્રાહક મનાય છે. વસ્તુતઃ ‘મહિનરૂતમ્' ઈત્યાદિ સ્થળે અહિનકુલની જ પ્રતીતિ થાય છે. સમાહારની પ્રતીતિ થતી નથી. તેથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ ઉત્તરપદને લાક્ષણિક માનવાની આવશ્યકતા નથી. આ આશયથી જ “ સમાણારો...' અહીં અસ્વારસ્યને જણાવવા ‘દ્રિ” પદનો પ્રયોગ છે. ““ઉપર જણાવ્યા મુજબ સમાહારદ્વન્દ્રસ્થળે ઉત્તરપદને તાદશસમાહારમાં લાક્ષણિક માનીએ તો, ‘મેરીકૃફ વય” ઈત્યાદિસ્થળે ભેરીમૃદલ્ગના સમુદાયનો વાદનક્રિયામાં અન્વય થઈ શકશે નહીં. કારણ કે “યોયમેન્કોડનો સમાહરઃ ઈત્યાદાકારક અપેક્ષાબુદ્ધિવિશેષસ્વરૂપ સમાહારનું વાદન શક્ય
૧૧૭
