________________
માનવું જોઇએ. યદ્યપિ આવા સ્થળે સંસ્કારોનો નાશ ન થાય એ ઇષ્ટ જ છે, એ કહી શકાય છે. પરન્તુ તેથી જન્યભાવસ્વરૂપ પદાર્થને અવિનાશી માનવાનો પ્રસંગ આવશે. તેથી સંસ્કારના નાશ માટે ઉપર જણાવ્યા મુજબ કાલને રોગને અથવા ચરમહલને નાશક તરીકે ઉક્ત સ્થળે માનવું જોઇએ. કાલવેંન કાલને સંસ્કારનાશક માનીએ તો સંસ્કારમાત્રનો સ્વોત્તર (સ્વાવ્યવહિતોત્તર) ક્ષણમાં નાશ થવાથી સંસ્કારમાં ક્ષણિકત્ત્વનો પ્રસંગ આવશે અને તત્તવ્યક્તિત્વન નાશક માનીએ તો નાશ્યનાશકભાવના આનન્ત્યથી ગૌરવ આવશે. આવી જ રીતે રોગઘેન રોગને સંસ્કારનો નાશક માનવાનું શક્ય ન હોવાથી અને તત્તદ્વ્યક્તિત્વન નાશક માનવામાં ગૌરવ હોવાથી ચરમકલમાં નાશકતા મનાય છે. એ જણાવવા માટે ‘વમનસ્ય વા’ અહીં‘વા' કારનો પૂર્વપક્ષમાં અરુચિદર્શક પ્રયોગ છે. આથી સ્પષ્ટપણે સમજી શકાય છે કે ચરમકલ, સંસ્કારનું નાશક હોવાથી ક્રમિકસ્મરણની (સ્મરણોત્તર સ્મરણની) અનુપપત્તિ થતી નથી. યદ્યપિ આ રીતે એક જ સંસ્કારથી પુનઃ પુનઃ (વારંવાર) સ્મરણની ઉત્પત્તિ માનવાથી એ સંસ્કારનો હ્રાસ થશે. તેથી સર્વાનુભવસિદ્ધ, પુનઃ પુનઃ સ્મરણથી સંસ્કારની જે દઢતા છે, તે ઉપપન્ન નહીં થાય. પરન્તુ એક સંસ્કારથી સ્મરણ, એ સ્મરણથી દઢતર સંસ્કાર, એ સંસ્કારથી સ્મરણ અને એ સ્મરણથી દઢતમસંસ્કાર આ જાતની દઢતા સંસ્કારમાં મનાતી નથી. શીઘ્રપણે ઉદ્બોધકનું સમવધાન પ્રાપ્ત થવું એ જ સંસ્કારની દઢતા છે. જે પુનઃ પુનઃ
સ્મરણથી જ શક્ય છે. સંસ્કારની પ્રત્યે અનુભવ કારણ છે. સ્મરણ કારણ નથી, તે ઉદ્બોધક છે. સ્મરણના પૌનઃ - પૌન્યથી સંસ્કાર ઉપર જણાવ્યા મુજબ દૃઢ બને છે. અનુભવજન્યસંસ્કારથી જન્યસ્મરણની જેમ, ચિદ્ દૃઢતર સંસ્કારદ્વારા સ્મરણોત્તરસ્મરણ થતું હોવાથી
૧૪૩
