________________
સ્મરણની પ્રત્યે અનુભવત્વેન જ કારણ માનવામાં કોઈ વિનિગમના નથી. તેથી જ્ઞાનત્વેન પણ કારણતા માનવી જોઈએ- એ કહેવું યુક્ત નથી. કારણ કે વિશેષધર્મેશ (વ્યાપ્યધર્મણ) કારણતામાં વ્યભિચાર જણાતો ન હોય તો, સામાન્યધર્મણ (વ્યાપકર્મણ) તદવચ્છિન્નને અન્યથાસિદ્ધ મનાય છે. અન્યથા વ્યાપ્યધર્મણ કારણતામાં વ્યભિચાર ન જણાય તો પણ વ્યાપકધર્મેણ તદવચ્છિન્નને કારણે માનીએ તો ભ્રમણદ્વારા દંડત્વેને દંડમાં મનાતી કારણતા દ્રવ્યત્વેન પણ માનવાનો પ્રસંગ આવશે. તેથી દંડત્વેન (વ્યાપ્યધર્મણ) ઘટનિરૂપિતદંડનિષ્ટકારણતામાં વ્યભિચારનું જ્ઞાન ન હોવાથી તાદશકારણતા દ્રવ્યત્વેન નથી મનાતી. પરંતુ તેન રૂપેણ (વ્યાપકધર્મણ) દંડમાં અન્યથાસિદ્ધિ મનાવે છે. આવી જ રીતે સ્મરણની પ્રત્યે પણ અનુભવ–ન સંસ્કાર દ્વારા અનુભવમાં કારણતા મનાય છે અને જ્ઞાનત્વેન અન્યથાસિદ્ધિ મનાય છે.
સ્મરણોત્તરસ્મરણસ્થળે પણ સ્વ (અનુભવ) અન્ય સંસ્કારવન્દ્ર સંબંધથી અનુભવ વિદ્યમાન હોવાથી અનુભવત્વેન કારણતામાં વ્યભિચાર નથી.' એ મુક્તાવલી ભણનારને સમજાવવાની આવશ્યકતા નથી. યદ્યપિ સ્મરણોત્તર - સ્મરણ સ્થળે વચ્ચેના સ્મરણોથી સંસ્કારનાશની શંકાથી તાદેશ સંસ્કારવન્તસંબંધથી અનુભવની વિદ્યમાનતામાં શંકા થવાથી વ્યભિચારની શંકા સંભવે છે. પરંતુ આ રીતે આન્તરાલિક
સ્મરણોને સંસ્કારનાશક માનવાથી અનંત સંસ્કારોની અને તેના નાશની કલ્પના કરવી પડે છે. તેથી તેની અપેક્ષાએ લાઘવથી ચરમસ્મરણને જ સંસ્કારની પ્રત્યે નાશક મનાય છે. આથી સમજી શકાય છે કે આન્તરાલિક સ્મરણમાં સંસ્કારનાશકત્વની શંકા થાય એવો સંભવ ન હોવાથી વ્યભિચારસંશયનો સંભવ નથી. આથી વિશેષનું અન્યત્ર અનુસંધાન કરવું. ૮૪
॥ इति कारिकावलीमुक्तावलीविवरणे स्मृतिनिरूपणम् ॥
૧૪૪
