________________
મનોદ્રવ્યના અણુપરિમાણને સિદ્ધ કરવા માટે કારિકાવલીમાં ‘યૌળપદ્યાર્..' ઇત્યાદિ ગ્રન્થ છે. એના આશયને સ્પષ્ટ કરે છે જ્ઞાનાનાં... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે, ચાક્ષુષાદિ (ચાક્ષુષ-પ્રત્યક્ષાદિ) જ્ઞાનો એકકાલમાં થતાં નથી, પરંતુ ક્રમિક થાય છે. એ અનુભવસિદ્ધ છે. ત્યાં અનેક ઇન્દ્રિયોનો વિષયની સાથે સંબંધ હોવા છતાં જેના સંબંધના કારણે એક ઇન્દ્રિયથી જ્ઞાન થાય છે, અને જેના સંબંધના અભાવે બીજી ઇન્દ્રિયો જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરતી નથી, તે મનોદ્રવ્યને વિભુ માની શકાશે નહીં. કારણ કે મનોદ્રવ્યને વિભુ માનીએ તો દરેક ઇન્દ્રિયોની સાથે મનનો સંયોગ હોવાથી ઇન્દ્રિયમનના સંયોગથી અને તેના અભાવથી અનુક્રમે જ્ઞાન અને જ્ઞાનાભાવ જે ઉપપન્ન થાય છે, તે થઈ શકશે નહીં. તેથી મનને વિભુ માનતા નથી.`પરંતુ અણુ માને છે. જેથી જે વખતે જે ઇન્દ્રિયની સાથે મનનો સંયોગ હોય છે, તે વખતે તે ઇન્દ્રિયમનના સંયોગથી જ્ઞાન થાય છે. અને અન્ય ઇન્દ્રિયથી, તેની સાથે મનનો સંયોગ ન હોવાથી જ્ઞાન થતું નથી. આ રીતે જ્ઞાનની ક્રમિકોત્પત્તિ મનને અણુ માનવાથી ઉપપન્ન થાય છે. યદ્યપિ નાનાઇન્દ્રિયોને એકકાલમાં વિષયની સાથે સંબંધ હોવા છતાં તે વખતે અદૃષ્ટવિશેષ સ્વરૂપ ઉદ્બોધક ન હોવાથી નાનાઇન્દ્રિયોથી એક કાલમાં નાનાજ્ઞાનોત્પત્તિને નિવારી શકાય છે. પરંતુ આ રીતે તો ચક્ષુરાદિ ઇન્દ્રિયોને પણ ચાક્ષુષાદિની પ્રત્યે કારણ માનવાની આવશ્યકતા નહીં રહે. કારણ કે ચાક્ષુષાદિજ્ઞાન અને તેના અભાવની ઉપપત્તિ પણ ચક્ષુરાદિઇન્દ્રિયોની કલ્પના વિના અદૃષ્ટવિશેષ સ્વરૂપ ઉદ્બોધક અને તેના અભાવથી થઈ શકે છે. ‘‘દીર્ઘશખુલી (મોટી કડક પુરી) ખાતી વખતે અનેક ઉપયોગવાલા જીવોને નાનાઇન્દ્રિયોથી એક જ કાલમાં જે નાનાજ્ઞાન થાય છે તે, મનને અણુ માનવાથી એક જ કાલમાં નાનાઇન્દ્રિયોની સાથે
૧૪૭
-
