________________
મનનો સંયોગ ન હોવાથી નહીં થાય.' આવી શંકા યોગ્ય નથી. કારણ કે મન અત્યન્ત લઘુ (અણુ) હોવાથી શીધ્રપણે નાનાઈદ્રિયોની સાથે સંબધ થતું હોવાથી નાનાજ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં બાધ નથી. અવ્યવહિત (વ્યવધાનરહિત) કાલમાં નાનાજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયેલા હોવાથી; ઉ૫લશતપત્રો ભેદનક્રિયામાં જેવી રીતે યૌગપદ્યનો ભ્રમ થાય છે, તેવો ભ્રમ દીર્ઘશખુલીભક્ષણ સ્થળે પણ નાનાજ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં થાય છે. અર્થાત્ અવ્યવહિતકાલોત્પત્તિ સ્વરૂપ દોષથી ત્યાં નાનાજ્ઞાનમાં યૌગપદ્યનો ભ્રમ થાય છે. જે ઉત્પલશતપત્રભેદનક્રિયાના દષ્ટાંતથી સમજી શકાય છે. મનોદ્રવ્ય સંકોચ અને વિકાસશાલી હોવાથી જ્યારે મને સંકુચિત હોય છે, ત્યારે એક ઇન્દ્રિયથી એકજ્ઞાન થાય છે. અને જ્યારે તે વિકસિત હોય છે, ત્યારે નાના ઈન્દ્રિયની સાથે તેનો સંબંધ થવાથી નાનાજ્ઞાનો થાય છે. આ રીતે જ્ઞાનના અયૌગપદ્ય અને યૌગપદ્ય ઉભયની ઉપપત્તિ થાય છે; આ પ્રમાણેની મીમાંસકોની માન્યતા બરાબર નથી. કારણ કે અવયવની તરતમતા વિના મનની તાદશ સંકોચ-વિકાસશાલિતા સંભવિત નથી. તેથી મનની તાદશ અવસ્થાનુસારે તેના નાના અવયવ તથા તેના વિનાશ આદિની કલ્પનામાં ગૌરવ હોવાથી લાઘવથી મનને અણુ મનાય
અહીં એ યાદ રાખવું જોઈએ કે ચાક્ષુષાદિજ્ઞાનોના અયૌગપદ્યના કારણે મનને અણુ મનાય છે. યદ્યપિ મનને વિષ્ણુ માન્યા પછી પણ ચાક્ષુષાદિજ્ઞાનોત્પત્તિની પ્રત્યે અનુભવનુસાર તદન્યજ્ઞાનસામગ્રીને પ્રતિબંધક માનીને જ્ઞાનોના યૌગપદ્યનું નિવારણ કરી શકાય છે. પરંતુ તાદેશપ્રતિબધ્યપ્રતિબંધકભાવમાં ગૌરવ હોવાથી મનને વિભુ માનતા નથી. યદ્યપિ પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ ત્વમનોયોગ જ્ઞાનમાત્રની પ્રત્યે કારણ હોવાથી ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષના કાલમાં
૧૪૮
