________________
વિવરણ
આત્મનિરૂપણના પ્રસંગે પ્રસંગથી બુદ્ધિનું વિસ્તારપૂર્વક નિરૂપણ કરીને હવે દ્રવ્યનિરૂપણના ક્રમાન્તર્ગત મનનું નિરૂપણ કરે છે. - સાક્ષાત્કાર... ઇત્યાદિ કારિકાથી. મનોદ્રવ્યનું સાક્ષાત્કારકરણત્વેન નિરૂપણ કરવાનું પ્રયોજન જણાવે છે મુક્તાવલીમાં તેન... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય સ્પષ્ટ છે કે, 'મુદ્ધસાક્ષાત્કાર: सकरणको जन्यसाक्षात्कारत्वात् ચાક્ષુષસાક્ષાાવવું” આ અનુમાનથી સુખવિષયકસાક્ષાત્કારમાં સકરણકત્વની સિદ્ધિ થાય છે. ત્યાં ચક્ષુરાદિનું કરણત્વ બાધિત હોવાથી સુખસાક્ષાત્કારના કરણ તરીકે મનોદ્રવ્યની કલ્પના કરાય છે. યદ્યપિ આ રીતે સુખસાક્ષાત્કારના કરણ તરીકે મનોદ્રવ્યની કલ્પના કરીએ તો ઉકતાનુમાનની જેમ દુઃખાદિસાક્ષાત્કારપક્ષક તાદશાનુમાનથી દુઃ ખાદિસાક્ષાત્કારના કરણ તરીકે મનોભિન્ન બીજા દ્રવ્યોને માનવાનો પ્રસંગ આવશે. પરંતુ સુખદુઃ ખાદિના સાંક્ષાત્કારના કરણ તરીકે મન વગેરે અનેક દ્રવ્યોની કલ્પના કરવામાં ગૌરવ હોવાથી લાઘવથી સુખદુઃ ખાદિસાક્ષાત્કારના કરણ તરીકે એક મનોદ્રવ્યની જ કલ્પના કરાય છે. આવી જ રીતે 'सुखदुःखादिसाक्षात्कार: सासमवायिकारणको भावकार्यत्वाद् ઘટાવિટ્' આ અનુમાનથી સિદ્ધ થયેલા તાદશસાક્ષાત્કારના અસમવાયિકારણ આત્મસંયોગના આશ્રય તરીકે મનોદ્રવ્યની કલ્પના કરવામાં આવે છે. અસમવાયિકારણના સ્વરૂપનું અનુસંધાન કરવાથી સમજી શકાશે કે સુખાદિસાક્ષાત્કારનું અસમવાયિકારણ આત્મસંયોગ ( આત્મમનઃ સંયોગ) છે. તેના અપર સંબંધી તરીકે અન્ય અવિભુદ્રવ્યોને માની શકાય એવું ન હોવાથી મનોદ્રવ્યની કલ્પના કરવામાં આવે છે.
૧૪૬
-
