________________
કરીએ તો “ઘવતિ છિધિ પૂણ્ય' ઇત્યાદિ સ્થળે ક્રિયાભેદ હોવાથી એકક્રિયાન્વયિત્વસ્વરૂપ સાહિત્ય ન હોવા છતાં દ્વન્દ્રસમાસ થાય છે. તેથી એકક્રિયાન્વયિત્વરૂપ સાહિત્યની વિવેક્ષા પણ સદ્ગત નથી. યદ્યપિ વિોિ છિધિ પૂણ્ય' ઈત્યાદિ સ્થળે એકશાબ્દબોધીય ક્રિયાન્વયિત્વરૂપ સાહિત્યને માની શકાય છે. પરન્તુ તાદશ -એકક્રિયાન્વયિત્વનો અનુભવ થતો ન હોવાથી સાહિત્યની કલ્પના યુક્ત નથી. અને તેથી ઇતરેતરઢંકસમાસસ્થળે ઉત્તરપદને તાદશ-સાહિત્યાશ્રયમાં લાક્ષણિક માનવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી. આથી જ ઇતરેતરદ્વન્દ્રસ્થળે લક્ષણાનો અભાવ હોવાથી “નપુરોહિતો સાયુજ્યજામો યયાતિા...'' ઈત્યાદિ સ્થળે દ્વન્દ્રસમાસનો આશ્રય કરાય છે. આશય એ છે કે “ગપુરોહિતી ઈત્યાદિ શ્રુતિ સ્થળે “નપુરોહિતો...' અહીં દ્રસમાસ કરવો કે તપુરુષસમાસ કરવો આ પ્રમાણેની શંકામાં તપુરુષ સમાસ કરવાથી લક્ષણા કરવી પડે છે. અને હૃદ્ધ કરવાથી લક્ષણા કરવાની આવશ્યકતા ન હોવાથી “પુરોહિતો' અહીં દ્વન્દ્રસમાસનો જ નિર્ણય કરાય છે. અન્યથા દ્વન્દ્રસમાસ (ઇતરેતરદ્વસમાસ) સ્થળે પણ લક્ષણા કરવાની હોય તો ઉભયત્ર સામ્ય હોવાથી તાદશનિર્ણય કરી શકાશે નહીં. તેથી ઉપર્યુક્તરીતે ઇતરેતરદ્વન્દ્રસમાસસ્થળે સમાસાર્થ સાહિત્યાદિ નથી મનાતો. અહીં મૂલસ્થ ‘મા’પદથી એકક્રિયાન્વયિત્વરૂપ ગૌણસાહિત્ય સમજવું. આ રીતે ઇતરેતરદ્વસમાસસ્થલે લક્ષણા ન માનીએ તો કર્મધારયસમાસસ્થળે પણ લક્ષણો ન હોવાથી એ બે સમાસોમાં ભેદ નહીં રહે -આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે જ્યાં સમાસઘટક પૂર્વ અને ઉત્તરપદાર્થમાં વસ્તુગતભેદ હોય છે, ત્યાં દ્વન્દ્રસમાસ હોય છે. અને જ્યાં તાદશપદાર્થમાં
૧૧૬
