________________
|| તિ નક્ષTગ્રન્થઃ |
- વિવરણ - કર્મધારયસ્થત્તે... ઈત્યાદિ-આશય એ છે કે, “રીનોત્પત્તનું ઈત્યાદિ કર્મધારય સમાસ સ્થળે; અભેદ સંબંધથી પૂર્વપદાર્થ નીલરૂપાશ્રયાદિ, ઉત્તરપદાર્થઉત્પલાદિમાં પ્રકાર છે. તેથી નીતાન્નિત્યંતમ્ ઈત્યાઘાકારક શાબ્દબોધ પદશક્તિથી જ થતો હોવાથી ત્યાં લક્ષણા મનાતી નથી. આથી જ કર્મધારય સમાસસ્થળે લક્ષણાપ્રયુકત ગૌરવ ન હોવાથી ‘‘નિષાદ્રસ્થપતિં યોજયે' આ શ્રુતિમાં નિષાદસ્થપતિ અહીં કર્મધારય સમાસ મનાય છે. આશય એ છે કે નિષાદ્રીપતિ’ અહીં નિષાદ્રી (બ્રાહ્મણથી શુદ્રકન્યામાં ઉત્પન્ન થયેલ પુત્રને નિષાદ કહેવાય છે.) થપતિઃ (શેઠ, સુથાર, અથવા યજ્ઞવિશેષ કરનાર); આ પ્રમાણે તપુરુષસમાસ કરવો, કે નિષાશાસ
પતિ:, આ પ્રમાણે કર્મધારય સમાસ કરવો, આવી શંકામાં તપુરુષ સમાસમાં પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ લક્ષણો માનવી પડતી હોવાથી ત્યાં કર્મધારય સમાસની જ, કલ્પના કરાય છે; જે કર્મધારય સમાસ સ્થળે લક્ષણા ન માનીએ તો જ યોગ્ય છે. અન્યથા કર્મધારયસ્થળે પણ લક્ષણાને સ્વીકારીએ તો ઉભયત્ર લક્ષણાના સામ્યથી ઉપર્યુક્ત સ્થળે કર્મધારય સમાસની કલ્પના કરવી યોગ્ય નહીં ગણાય. યદ્યપિ નિષાદ્રસ્થપતિં યોજયે' અહીં કર્મધારયસમાસની વિવક્ષા કરવાથી ‘નિષાદાનભિન્ન સ્થપતિ યજ્ઞ કરે' ઇત્યાકારક બોધ થશે. પરંતુ સ્ત્રી અને શૂદ્રને વેદાધ્યયનનો નિષેધ કર્યો હોવાથી સંકર જાતીય નિષાદ સ્વરૂપ શૂદ્રને વેદાધ્યયનના અભાવમાં યજ્ઞવિધિનું જ્ઞાન ન હોવાથી નિષાદસ્થપતિનું યજ્ઞકર્તૃત્વ સંભવિત નથી. પરંતુ નિષાદસ્થપતિ અહીં કર્મધારય સમાસની વિવક્ષાથી જ નિષાદને યજ્ઞવિધિ માટે વેદના અધ્યયનનો અધિકાર છે એવી કલ્પના
૧૨૦
