________________
જ્ઞાન પણ કારણ છે. જો તાત્પર્યજ્ઞાનને શાબ્દબોધની પ્રત્યે કારણ ન માનીએ તો ‘સૈન્ધવમાનય’ ઇત્યાદિ વાક્યથી વક્તાની વિવક્ષાનુસાર ચિત્ અશ્વ અને ચિદ્ લવણનો બોધ થઈ શકશે નહીં. યદ્યપિ શાબ્દબોધની પ્રત્યે તાત્પર્યજ્ઞાનને કારણ માન્યા પછી પણ તાત્પર્યગ્રાહક પ્રકરણ, વિશેષણ, સંયોગ, સાહચર્ય, વગેરેની અપેક્ષા તો રહે જ છે, તેથી શાબ્દબોધની પ્રત્યે તાત્પર્યગ્રાહક પ્રકરણાદિને જ કારણ તરીકે માનવા જોઇએ. તાત્પર્યજ્ઞાનને કારણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. પરંતુ પ્રકરણાદિ અનુગત ન હોવાથી તત્ત્તત્ શાબ્દબોધની પ્રત્યે પ્રકરણાદિ પરસ્પર વ્યભિચારી હોવાથી અનેક કાર્યકારણભાવનો પ્રસંગ આવશે. તેથી તાત્પર્યજ્ઞાનન્વેન તાત્પર્યજ્ઞાનને શાબ્દબોધની પ્રત્યે કારણ મનાય છે. યદ્યપિ તાત્પર્યજ્ઞાનજનકન્વેન પ્રકરણાદિનો અનુગમ શક્ય હોવાથી પ્રકરણાદિને શાબ્દબોધની પ્રત્યે કારણ માનવાથી અનેક કાર્યકારણભાવનો પ્રસંગ નહીં આવે. પરન્તુ આ રીતે પ્રકરણાદિનો તાત્પર્યજ્ઞાનજનકન્વેન અનુગમ કરીને પ્રકરણાદિમાં શાબ્દબોધજનકત્વ માનવાની અપેક્ષાએ તાત્પર્યજ્ઞાનને કારણ માનવામાં લાઘવ છે. સૈન્ધવમાનય અહીં ભોજનાદિ પ્રકરણના કારણે સૈન્યવ પદથી લવણાદિનો બોધ થાય છે. વેતરી ગર્નનયોષારી મુગધિરાનો રિતિ... અહીં વિશેષણોના કારણે રિ પદનું તાત્પર્ય સિંહમાં જણાય છે. ‘ઘટમપસર્’ અહીં ઘટના સંયોગના કારણે ઘટ પદનું તાત્પર્ય સમીપસ્થઘટમાં સમજાય છે. ‘ઘટપટાવાનય' અહીં સાહચર્યના કારણે ઘટપટ પદનું તાત્પર્ય સમાનાધિકરણ જ ઘટપટમાં સમજાય છે. આ રીતે પ્રકરણાદિની તાત્પર્યગ્રાહકતા સ્વયં સમજી લેવી.
આ રીતે શાબ્દબોધની પ્રત્યે તાત્પર્યજ્ઞાન કારણ હોવાથી વૈદિક વાક્યજન્ય શાબ્દબોધ સ્થળે તાત્પર્યજ્ઞાન માટે
૧૩૮
